"Ορφέας", ρόλος κορυφής από την Pauline Viardot...

 

Η Pauline Viardot στο ρόλο του Ορφέα

"La voix de Pauline Viardot à  la saveur d’un fruit sauvage
Η φωνή της Pauline Viardot έχει τη γεύση ενός άγριου φρούτου"

(Alfred de Musset)

Υπήρξε σημαντική προσωπικότητα στην καλλιτεχνική ζωή του 19ου αιώνα...H φωνή της καθήλωνε τον λυρικό κόσμο της εποχής της γι' αυτό και ο Alfred de Musset κυριεύτηκε από έρωτα γι' αυτό το γλυκόλαλο πλάσμα κι εκφράστηκε με άφθαστη ποιητικότητα όταν πρωτάκουσε την Πωλίν Γκαρθία-Βιαρντό να τραγουδά...

Portrait of Pauline Viardot, Ary Scheffer

Ήταν η μικρότερη αδερφή της θρυλικής μέτζο σοπράνο Mαρία Μαλιμπράν, κόρη δυο ισπανικής καταγωγής λυρικών τραγουδιστών, οι οποίοι εμφύσησαν στις θυγατέρες τους την αγάπη για την τέχνη των ήχων...

Η Πωλίν υπήρξε κορυφαία μούσα και έμπνευση, αλλά και ερμηνεύτρια δημιουργιών όλης της μουσικής ελίτ του 19ου αι.

Αριστοκρατική φυσιογνωμία, ακαταμάχητη προσωπικότητα, με απαράμιλλη ευγένεια και κομψότητα στο στυλ και τη συμπεριφορά της. Σε όλα αυτά ερχόταν να προστεθεί και το ιδιοφυές ταλέντο της, δημιουργώντας ένα ακατανίκητο κράμα γνωρισμάτων, που μαγνήτιζε εξ αρχής...Mιας προσωπικότητας που τη χαρακτήριζε η αρχή της αισθητικής και πολιτιστικής αύρας.

 Ο Σαρλ Γκουνώ γοητεύτηκε από τη "λεπτότητα, τη δύναμη και κομψότητα της μουσικής της". Ο γάλλος συνθέτης χαρακτήρισε την Βιαρντό: "εξαιρετικά ευαίσθητη ψυχή".

Επίσης, ο Μπερλιόζ, ο Μέντελσον, ο Σοπέν, η Κλάρα και ο Ρόμπερτ Σούμαν εκτίμησαν και θαύμασαν τις επιδόσεις της.

Άπειροι οι θαυμαστές της διάσημης μέτζο σοπράνο, από απλούς ανθρώπους και καλλιτεχνικές διασημότητες ως ευγενείς αριστοκράτες και γαλαζοαίματους.

"Αγαπώ το Φιντέλιο, λατρεύω τον Ορφέα, όμως γονατισμένη εκστατικά και με δάκρυα στα μάτια ομολογώ πως η καρδιά μου για πάντα θα' ναι αλυσοδεμένη στα πόδια της "βασίλισσας των Τεχνών", Pauline Viardot! Ο θαυμασμός και η αγάπη μου για σένα δεν ζυγίζεται. Είσαι η πιο βελούδινη, η πιο γλυκιά μου σκέψη! Η γοητεία κι η ευγένειά σου μ' έχει αγγίξει βαθιά τόσο, που' ρχονται δάκρυα στα μάτια... Σ' ευχαριστώ και για το στεφάνι, που μου χάρισες... Τι τύχη να' χει κανείς δίπλα του το στέμμα που κύκλωσε κάποτε το κεφάλι ενός θεϊκού πλάσματος..."
("Singing Sappho", Melina Esse/amazon)

Η Pauline Viardot στο ρόλο του Ορφέα
pinterest

Αυτά τα τρυφερά λόγια ευγνωμοσύνης προς την Pauline Viardot γράφτηκαν σε επιστολή μιάς θαυμάστριας, όταν η ταλαντούχα καλλιτέχνις ερμήνευσε στο Παρίσι το ρόλο του Ορφέα από την όπερα του Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ: "Ορφέας και Ευρυδίκη", όπως αναβίωσε από τον Εκτόρ Μπερλιόζ το 1859.

Αποστολέας του γράμματος η κόμισσα D'Arange, που εκστασιασμένη από την εμφάνιση, την υποκριτική δεινότητα και φωνητική αρτιότητα της Βιαρντό τής έστειλε εννέα επιστολές, στις οποίες εγκωμίαζε το ταλέντο της και υποκλινόταν στο μεγαλείο της τέχνης της. Η διάσημη μέτζο φύλαξε τα γράμματα μαζί με επαινετικά ποιήματα άλλων θαυμαστών σε ένα λεύκωμα με εξώφυλλό του ανάγλυφη παρτιτούρα της όπερας, δεμένο με μια κόκκινη μεταξωτή κορδέλα...Αργότερα ανταπέδωσε την αγάπη της θαυμάστριάς της στέλνοντάς της ως δώρο καρδιάς το στέμμα που φορούσε ως Ορφέας στην παράσταση που την είχε συγκλονίσει.

H παθιασμένη επιστολή της D'Arange παραπέμπει σ' έναν εντυπωσιακά διαφορετικό τρόπο να κατανοήσει ο ερευνητής την  ελκυστικότητα του ρόλου που υποδύθηκε η Βιαρντό. Με πόση πειστικότητα ενσάρκωσε έναν ανδρικό χαρακτήρα, τόσο που να γεννήσει ερωτικά σκιρτήματα σε μια γυναικεία καρδιά. Δεν αποτέλεσε λοιπόν τυχαία, "ρόλο κορυφής" για την σπουδαία μέτζο, με τους κριτικούς να αναφέρονται σ' έναν "Ορφέα, που η ερμηνεία και το υποκριτικό στήσιμο τον σκιαγραφούσε σαν ζωντανό γλυπτό που ενσαρκώνει τα νεοκλασικά ιδεώδη".

Ο "Ορφέας" λοιπόν, υπήρξε ρόλος που σφράγισε ανεξίτηλα την καριέρα της Βιαρντό, παρότι είναι ρόλος αντρικός. Συγκεκριμένα κατατάσσεται στους "ρόλους παντελονιού-trouser roles" ...
"Ρόλος παντελονιού" είναι  θεατρικός όρος που χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει έναν ρόλο που ερμηνεύεται από καλλιτέχνη του αντίθετου φύλου.

Αν και στην σύγχρονη εποχή είναι ασυνήθιστοι οι γυναικείοι ρόλοι που παίζονται από άνδρες, ωστόσο βλέπουμε συχνά γυναίκες σε ανδρικούς ρόλους.
Διασημότερος στο οπερατικό ρεπερτόριο είναι εκείνος του Κερουμπίνο από τους "Γάμους του Φίγκαρο" του Μότσαρτ.
Όμως, μια και σήμερα αναφερόμαστε στην Πωλίν Βιαρντό θα απολαύσουμε εκείνον του Ορφέα από την όπερα του Γκλουκ: "Ορφέας και Ευρυδίκη".

Αρχικά ο ρόλος γράφτηκε για φωνή καστράτο, ωστόσο σήμερα εκτελείται από μέτζο ή άλτο φωνή.

Με καστράτο Ορφέα έκανε πρεμιέρα στο Μπεργκθίατερ της Βιέννης το 1762.
Μια δεκαετία αργότερα αναθεωρήθηκε για την γαλλική εκδοχή της και την παρουσίαση στην Όπερα των Παρισίων με το ρόλο του Ορφέα να ανατίθεται σε κοντρατενόρο (στη Γαλλία δεν επικρατούσε ο θεσμός των καστράτι) φωνή, που συνηθιζόταν στη γαλλική όπερα για τους ηρωικούς χαρακτήρες.

Οι δύο εκδοχές του "Ορφέα", βιεννέζικη και γαλλική οδήγησαν συχνά τους ερμηνευτές από το 19ο αι. και μετά σε επεμβάσεις και επεξεργασίες, επειδή θεώρησαν ότι με αυτόν τον τρόπο μπορούσαν να συνενώσουν τα θετικά κάθε εκδοχής.
Αντιπροσωπευτικό δείγμα μιας τέτοιας επεξεργασίας υπήρξε η εκδοχή του Εκτόρ Μπερλιόζ το 1859, που ουσιαστικά αποτέλεσε συγκερασμό των δυο εκδοχών του έργου προσαρμόζοντας το ρόλο για φωνή μέτζο.
Η όπερα στην εκδοχή Μπερλιόζ παρουσιάστκε στο Theatre Lyrique στις 18 Νοεμβρίου 1859 με την Πωλίν Βιαρντό να εκστασιάζει το κοινό, που την επευφημούσε ακατάπαυστα.
Η όπερα, που διευθύνθηκε από τον Adolphe Dellofre είχε θριαμβευτική υποδοχή κι από τους κριτικούς, και αξίζει να μνημονεύσουμε πως στα τύμπανα διακρίθηκε για τη ρυθμική του ακρίβεια και δυναμική ο δεκαεπτάχρονος τότε Ζυλ Μασνέ, που για το λόγο αυτό δέχτηκε και τα ιδιαίτερα συγχαρητήρια του Μπερλιόζ.


Με την αναβίωση της όπερας του Γκλουκ από τον Μπερλιόζ το 1859 είθισται να υπογραμμίζουμε πως "η Πωλίν Βιαρντό είναι εκείνη που καθιέρωσε τον Ορφέα ως σπουδαίο ρόλο για μέτζο σοπράνο".

Ο Ορφέας θρηνεί την Ευρυδίκη
Ary Scheffer

Επιλέγω να ακούσουμε τρεις από τις άριες του Ορφέα από την εν λόγω όπερα, που φυσικά αναφέρεται στο μυθικό τραγουδιστή, που αποφασίζει να κατέβει στον Άδη για να προσπαθήσει να πάρει πίσω την αγαπημένη του Ευρυδίκη. Η γυναίκα έχει μόλις πεθάνει από δάγκωμα φιδιού. Ο μύθος απαιτεί από τον Ορφέα να μη γυρίσει να δει την όμορφη γυναίκα του πριν ανέβουν στη γη. Ανυπόμονος όμως εκείνος, παραβλέπει τον όρο των θεών κι έτσι χάνει την ευκαιρία να ξανασμίξει με την Ευρυδίκη.
Αντίθετα με το μύθο, το λιμπρέτο στην όπερα του Γκλουκ γράφει αίσιο το τέλος, με τους θεούς να συγχωρούν την παράβλεψη του Θράκα τραγουδιστή και το ζευγάρι να επιστρέφει στον Πάνω Κόσμο ενωμένο κι ευτυχισμένο...

• Στην 1η Πράξη ακούμε τον Ορφέα σπαρακτικά απευθυνόμενο σε νύμφες και βοσκούς που θρηνούν για το χαμό της νεαρής συζύγου του:

"Φίλοι, αυτός ο θρήνος

μεγαλώνει τον πόνο μου

Στη γαλήνια σκιά της Ευρυδίκης

προσφέρετε λοιπόν, τις στερνές τιμές

και στολίστε με γιρλάντες

τα μάρμαρα"

Gluck: "Orfeo ed Euridice - Orfeo's aria: Amici, quel lamento":

• Στη 2η Πράξη τα Μακάρια Πνεύματα καλωσορίζουν τον Ορφέα στη Ηλύσια Πεδία και ο τραγουδιστής θαυμάζει την καθαρότητα του ουρανού:
  
  
  
  "Τι καθαρός ουρανός, τι λαμπρός ήλιος!
  Τι καινούργιο φως είν' αυτό!
  Τι γοητευτικές μελωδίες τραγουδιστών
  ηχούν σ' αυτή την κοιλάδα
  το ψιθύρισμα της Αύρας,
  το μουρμούρισμα των ποταμών
  προσκαλούν  εδώ
  στην αιώνια ανάπαυση.
  Αλλά η γαλήνη που βασιλεύει
  δε μου δίνει την ευτυχία
  Μόνο εσύ, Ευρυδίκη
  μπορείς να διώξεις τη θλίψη
  από την πονεμένη μου καρδιά
  Η γλυκιά σου φωνή, το ερωτικό σου βλέμμα
  ένα σου γέλιο, είναι η χαρά που αποζητώ."

 Gluck: "Orfeo ed Euridice - Orfeo's aria:"Che Puro Ciel" / Kathleen Ferrier :

• Στην 3η Πράξη, όταν ο Ορφέας στρέφεται να δει την Ευρυδίκη παραβλέποντας όσα του είπαν οι θεοί, εκείνη πέφτει στο έδαφος νεκρή. Η βαριά απώλεια βιώνεται για δεύτερη φορά κι είναι αβάσταχτη:

George Frederic Watts: Orpheus' lament for Euridice

"Έχασα την Ευρυδίκη μου!
Τι να κάνω χωρίς την Ευρυδίκη;
πού να πάω χωρίς την καλή μου;
Ευρυδίκη, Ευρυδίκη! Ω , Θεέ μου, απάντησε!
Εγώ είμαι, ο πιστός σου σύζυγος!
Ευρυδίκη, Ευρυδίκη!
Δεν μου μένει βοήθεια άλλη, ούτε ελπίδα
στη γη, μήτε στον ουρανό
Τι να κάνω;
Ω, ας τελειώσει για πάντα ο πόνος μου με τη ζωή μου
Δεν είναι μακριά ο δρόμος που με χωρίζει απ' την αγάπη μου!
Περίμενέ μου, πολυαγαπημένη μου!
δεν θα διαβείς τη λήθη χωρίς εμένα τούτη τη φορά"

Gluck: "Orphee et Eurydice - J'ai perdu mon Eurydice"/ Maria Callas :

• Στο τέλος της όπερας, ο Δίας που λυπάται το μυθικό τραγουδιστή στέλνει το φτερωτό Έρωτα να επαναφέρει την  Ευρυδίκη στη ζωή. 
  Αίσιο το φινάλε, κλείνει το έργο με το ερωτευμένο ανδρόγυνο και το θεό του Έρωτα να εκθειάζουν τη δύναμη της αληθινής αγάπης σ' ένα λυρικότατο, θριαμβευτικό τρίο...

Ορφέας και Ευρυδίκη αποχωρούν από τον Άδη
(εξώφυλλο παρτιτούρας)

ΟΡΦΕΑΣ:

Ας θριαμβεύσει ο έρωτας κι όλος ο κόσμος

ας υπηρετεί το βασίλειο της ομορφιάς

Από την πικρή -κάποιες φορές- φυλακή του

κανείς δεν προτιμά τη λευτεριά

ΕΡΩΤΑΣ:

Μια άκαρδη σκληρότητα της ομορφιάς τους βασανίζει

και τους οδηγεί σε απόγνωση

Μα ο ερωτευμένος στη γλυκιά στιγμή του έρωτα

όλα τα λησμονά

ΕΥΡΥΔΙΚΗ:

Η ζήλεια τρώει και καταβροχθίζει

μα έπειτα χαρίζει εμπιστοσύνη

κι αυτή η υποψία που ταράζει την καρδιά

γίνεται στο τέλος ευτυχία

ΟΛΟΙ:

Ας θριαμβεύσει ο έρωτας!"

Gluck: "Orphee et Eurydice: Trio Finale, "Tendre amour":
(Eurydice, Orphée, L'Amour)