Ο Μότσαρτ, το σεβαλιέ και το Αλέγκρο της Βερόνα...

 

"Πορτρέτο του 13χρονου Μότσαρτ - Βερόνα, 1770"
(πιθανόν του Giambettino Cignaroli) 

Ο Joseph Wenzel  ήταν Γερμανός ευγενής και κυβερνήτης του πριγκιπάτου του Φύρστενμπεργκ .Ήταν επίσης λάτρης της μουσικής και εξαιρετικός τσελίστας. Στην έπαυλή του διέθετε ιδιωτική αίθουσα μουσικής όπου συχνά προσκαλούσε εκτελεστές και συνθέτες με μεγάλη φήμη.  Το 1766 ο Λεοπόλδος Μότσαρτ με το μοναχογιό του Αμαντέους πέρασαν εδώ δύο εβδομάδες ως προσκεκλημένοι του Βένζελ και δόθηκαν 2-3 συναυλίες. Ενθουσιασμένος από το νεαρό Βόλφγκαγκ και τις μουσικές επιδόσεις του, ο πρίγκιπας τού χάρισε ένα μεγάλης αξίας δαχτυλίδι.

Λεπτομέρεια του πίνακα με το σεβαλιέ

Ο 13χρονος καμαρώνοντας για το απόκτημά του το φορούσε πάντα στο μικρό του δάχτυλο όπως οι βασιλείς, οι ευγενείς ή οι γόνοι πλουσίων οικογενειών, καθώς το σεβαλιέ ήταν σύμβολο τιμητικής διάκρισης.

Από δω αρχίζει να ξεδιπλώνεται η ιστορία ενός υπέροχου πορτρέτου του Σαλτσβουργιανού ως έφηβου, μια σπάνια απεικόνιση, καθώς είναι ένα από τα πέντε μόνο πορτρέτα που έγιναν κατά τη διάρκεια της ζωής του Μότσαρτ. 

Αυτό το εικαστικό αποτελεί  απτή απόδειξη της φήμης του "παιδιού-θαύματος", της ολοκληρωτικής αναγνώρισης μιας μουσικής ιδιοφυΐας. 

Παρατηρώντας το πορτραίτο ο φιλότεχνος θεατής έρχεται απέναντι από έναν νεαρό με ροδαλά μάγουλα που τον κοιτάζει κατάματα. Φοράει ένα πολυτελές, κόκκινο σακάκι από ακριβό ύφασμα, που μαγνητίζει με τη φλογίσια απόχρωσή του. Το πέτο κι οι μανσέτες είναι στολισμένα με χρυσά σιρίτια και κουμπιά. Το λευκό δαντελένιο πουκάμισο συμπληρώνει την κομψή εμφάνιση. Μοιάζει πρίγκιπας μέσα σ΄αυτή τη φορεσιά, ένας ευγενής ιππότης, θαρρείς! Μια αστεία, λευκή περούκα καλύπτει το κεφάλι του, επιβεβλημένο όμως για την υψηλή κοινωνία της εποχής. Το βλέμμα του δείχνει αυτοπεποίθηση. Αντλεί δύναμη από το πληκτροφόρο που αγγίζει. Η ισχύς, το κύρος και η "εξουσία" του μικρού Βόλφγκαγκ είναι αναμφίβολα η μουσική του.

Τα δάχτυλά του πατούν ελαφρά τα πλήκτρα του τσέμπαλου και στο μικρό δάχτυλο του δεξιού χεριού αστράφτει ένα ολόχρυσο λεπτοδουλεμένο δαχτυλίδι με μαύρους αχάτες. Είναι το πολύτιμο δώρο του γερμανού κυβερνήτη, Γιόζεφ Βένζελ, που πριν λίγα χρόνια είχε εντυπωσιάσει με την ερμηνεία του και τού το πρόσφερε προς έκφραση θαυμασμού και ευγνωμοσύνης...

Είναι Γενάρης του 1770 και ο Λεοπόλδος με τον ταλαντούχο γιο του βρίσκονται σε εκτεταμένη περιοδεία στην Ιταλία. Καταφθάνουν στη Βερόνα καλεσμένοι του Πιέτρο Λουτζιάτι, μέλους πλούσιας οικογένειας της πόλης, αξιωματούχου στην υπηρεσία της Βενετικής Δημοκρατίας και πάτρονα των τεχνών.

Η φήμη του παιδιού-θαύματος  δεν μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητο το Βερονέζο φιλότεχνο, που το προσκάλεσε να εμφανιστεί στο σπίτι του σε ιδιωτική συναυλία, οργανωμένη προς τιμήν του. Προσκεκλημένοι σε αυτό το ρεσιτάλ που θεωρήθηκε σπουδαίο καλλιτεχνικό γεγονός για τη Βερόνα ήσαν όλοι οι αριστοκράτες της πόλης.
Μοναδικό θέμα συζήτησης για τις επόμενες μέρες ήταν η ιδιωτική συναυλία στο σαλόνι του Λουτζιάτι με το παιδί-θαύμα της εποχής! Οι  τοπικές φυλλάδες έγραψαν τα εγκωμιαστικότερα σχόλια για τη βραδιά!

Ο οικοδεσπότης δεν έχασε καιρό και ενθουσιασμένος όπως ήταν, ζήτησε από τον πατέρα του 13χρονου Μότσαρτ -προκειμένου να απαθανατιστεί η στιγμή- να επιτρέψει τη δημιουργία ενός πορτρέτου του μικρού. Έτσι, ο Μότσαρτ πόζαρε για το εικαστικό αυτό που ετοιμάστηκε μέσα σε δυο συναντήσεις με το ζωγράφο. (Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα το όνομά του, αν και από πολλούς το έργο αποδίδεται στον Giambettino Cignaroli, ξάδερφο του Λουτζιάτι). 

Ο εικαστικός καλλιτέχνης έστησε το νεαρό βιρτουόζο στην περιβόητη σάλα που έλαβε χώρα το κονσέρτο. Τον βάζει να καθίσει στην βελούδινη χρυσοσκάλιστη πολυθρόνα μπρος στο αναγεννησιακό τσέμπαλο του φιλόμουσου ιδιοκτήτη, ηλικίας 200 ετών, κατασκευασμένο από το διάσημο οργανοποιό Τζιοβάνι Σελεστίνι, στο οποίο ο Μότσαρτ ερμηνεύοντας, προσέφερε στο κοινό μία αξέχαστη μουσική εμπειρία υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου..

Άνοιξε το καβαλέτο, πήρε την παλέτα, ετοίμασε τα πινέλα του...
Η λάμψη του μικρού αγοριού που αναδυόταν από τα μάτια, το μειδίαμα και κάθε λεπτομέρεια της όψης του, τον συνεπήρε...

........

Το έργο ήταν έτοιμο σε λίγες μέρες δημιουργώντας μεγάλο ενθουσιασμό και έξαψη στον Λουτζιάτι που δεν έπαιρνε τα μάτια από πάνω του! Γεμάτος θαυμασμό για την μεγαλοσύνη του Μότσαρτ αποφάσισε να γράψει ένα γράμμα στη μητέρα του νεαρού καλλιτέχνη ώστε να εκφράσει το σεβασμό του στη γυναίκα, που είχε ευλογηθεί να φέρει στη ζωή το πλάσμα με τα τόσα θεόσταλτα χαρίσματα!
Βιρτουόζος, συνθέτης, με αξιοθαύμαστη μνήμη...και μόλις δεκατριών! Πώς να το συλλάβει ο νους, αλήθεια;
Να τής εκμυστηρευτεί την έκσταση, την παράφορη έξαψη χαράς που τού δημιουργούσε η σκέψη και μόνο της Μοτσάρτιας μουσικής "θεοληψίας"...

"Από τις αρχές του τρέχοντος έτους η πόλη μας θαυμάζει το πολυτιμότερο πρόσωπο, που ακούει στο όνομα του γιου σας, σινιόρ Αμαντέο Βολφάνγκο Μότσαρτ...

Να τον καμαρώνετε, είναι "θαύμα της φύσης"...

Είμαι ενθουσιασμένος με το πορτραίτο του! Το κοιτάζω γοητευμένος κι είναι σαν να έχω τον μικρό θεό μπροστά μου, μέσα στο σπίτι να γοητεύει με το άφθαστο ταλέντο, την αισιόδοξη αύρα και το ανάλαφρο πέταγμα της μουσικής του!

Αυτή η απεικόνιση είναι η μικρή παρηγοριά μου.

Με παρακινεί να επιστρέφω στη θαυμαστή μουσική του ξανά και ξανά
και να απογειώνεται το πνεύμα και η ψυχή..."

γράφει ο Λουτζιάτι στην επιστολή προς την μητέρα, Άννα Μαρία Μότσαρτ.

Λεπτομέρεια του πίνακα με την παρτιτούρα
(christies)

Στο αναλόγιο του τσέμπαλου στέκει μια δίφυλλη παρτιτούρα, στην οποία διαβάζουμε την μουσική ένδειξη:  "Μolto allegro".

Είναι μια σύνθεση γραμμένη στη Σολ μείζονα, για την οποία δεν είμαστε σίγουροι αν είναι του Μότσαρτ. Κάποιοι κάνουν λόγο για χαμένη σήμερα παρτιτούρα του κι άλλοι πως είναι παραλλαγή σύνθεσης του Μπαλτασάρε Γκαλούπι...
Όπως κι αν έχει, σήμερα την γνωρίζουμε ως το "Αλέγκρο της Βερόνα" με αριθμό καταλόγου KV. 72a κι έχει εκτελεστεί προκειμένου να έχουμε την ηχητική απόδοση της λεπτομέρειας του εικαστικού.

Μετά το θάνατο του Λουτζιάτι το πορτραίτο πέρασε σε διάφορα χέρια. Έφτασε στην οικογένεια του πιανίστα Αλφρέ Κορτό και στη συνέχεια στον οίκο Christies απ' όπου πουλήθηκε για τέσσερα εκατομμύρια ευρώ.

Μπορεί η ιστορία να μη διέσωσε το όνομα του ζωγράφου, που το φιλοτέχνησε, όμως όποιος κι αν ήταν ο δημιουργός του, στο πέρασμα του χρόνου το έργο αποτελεί απόδειξη της μαγνητικής έλξης που ασκούσε ο Μότσαρτ στο κοινό του, ακόμη και ως παιδί...Γιατί η Μοτσάρτεια έμπνευση μοιάζει με τη χαρά της ζωής, είναι όνειρο πασπαλισμένο χρυσόσκονη, ένα χαρούμενο παιχνίδι με κανόνες-κράμα παιδικής αφέλειας και ώριμης μουσικής σκέψης!

Mozart: "Veroneser Allegro, KV 72a":

Φαρινέλι - Μεταστάζιο, οι "αγαπημένοι δίδυμοι"...

 

"Farinelli con amici"(λεπτομέρεια), Jacopo Amigoni

Θεωρείται ο διασημότερος καστράτο του 18ου αι. Ο Κάρλο Μπρόσκι, κατά κόσμον Φαρινέλι, γεννήθηκε σαν σήμερα, 24 Γενάρη του 1705 στην Απουλία.

Το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο "Farinelli" οφείλεται μάλλον  στους αδελφούς Farina, δύο πλούσιους και φιλόμουσους αδερφούς από τη Νάπολη, που  χρηματοδότησαν τις σπουδές του.

Η φωνή του, που χαρακτηριζόταν "των Αγγέλων" άγγιζε  απίστευτα φωνητικά ύψη. Ήταν ισχυρή και διαυγής, αιθέρια και ανατριχιαστικά κρυστάλλινη. Διακρίθηκε για την ακρίβεια της ερμηνείας και τις βαθιές φωνητικές φωτοσκιάσεις. 

Ο Φαρινέλι ξεκίνησε ως μαθητής του Νίκολα Πόρπορα, και για τη φωνή του που ξεπερνούσε τις τρισήμιση οκτάβες λέγεται πως είχε θεραπευτικές ιδιότητες!

Αναφέρεται  δε, πως ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος ο Ε' που έπασχε από χρόνια κατάθλιψη, βρήκε τη θεραπεία µε τη µουσική του διάσηµου ευνούχου, που για δέκα ολόκληρα χρόνια, ώρες ατέλειωτες τραγουδούσε στον βασιλιά...

Με τον γνωστό μας λιμπρετίστα Μεταστάζιο υπήρξαν δια βίου φίλοι, με τη σχέση τους να διακρίνεται από αμοιβαίο σεβασμό, αγάπη και θαυμασμό του ενός για το ταλέντο του άλλου.

Στο παραπάνω εικαστικό "Farinelli con amici- Ο Φαρινέλι με φίλους" του Jacopo Amigoni απεικονίζεται ο λιμπρετίστας Μεταστάζιο αριστερά, ο Φαρινέλι δεξιά και ανάμεσά τους η σοπράνο κοινή τους φίλη, Τερέζα Καστελίνι.

"Όπως στους δίδυμους,

η φωνή σου και οι σκέψεις μου

μαθαίνουν να πετούν προς τον Παρνασσό".

O Farinelli έφηβος

Αυτά γράφει ο Μεταστάζιο σ' ένα σονέτο του αφιερωμένο στον αγαπημένο του φίλο, Φαρινέλι...

Στενοί και καρδιακοί φίλοι, ο καθένας απευθυνόταν συχνά προς τον άλλο αποκαλώντας τον: "Caro gemello-Αγαπημένε δίδυμε". 

Κι αυτό, γιατί οι δυο τους είχαν κάνει το ντεμπούτο τους την ίδια μέρα, στο ίδιο μουσικό έργο.

Ο Φαρινέλι ήταν 15 χρονών και μαθητής του Πόρπορα, όταν ο ιταλός συνθέτης του ανέθεσε να τραγουδήσει το ρόλο του βοσκού Θύρση στη σερενάτα του: "Angelica e Medoro", το λιμπρέτο της οποίας είχε γράψει ο Μεταστάσιο.

Η υπόθεση της σερενάτας που παρουσιάστηκε στη Νάπολη για τον εορτασμό των γενεθλίων της αυτοκράτειρας στηρίζεται στους δυο βασικούς χαρακτήρες από το εκτενές ιπποτικό επικό ποίημα του Λουντοβίκο Αριόστο: "Μαινόμενος Ορλάνδος" ...

Ο Μεταστάσιο ήταν στα είκοσι, κι ένας πολλά υποσχόμενος λιμπρετίστας που είχε την πρώτη του ευκαιρία να  ακούσει τους στίχους του να τραγουδιώνται δημόσια, στο ίδιο έργο που ο έφηβος Φαρινέλι θα τραγουδούσε στη σκηνή για πρώτη φορά...

Το επιτυχημένο ξεκίνημά τους είχε και αντίστοιχη, λαμπρή πορεία, στην οποία αναδείχθηκαν ο μεν ένας ως ο μεγαλύτερος λιμπρετίστας και ο άλλος ως ο μεγαλύτερος τραγουδιστής της εποχής τους. 

Η προσφώνηση "caro gemello", εκτός από ταιριαστή αναμεσά τους, κρύβει και απίστευτη τρυφερότητα ανάμεσα στους δυο καλλιτέχνες...

Aπό τη σερενάτα του Πόρπορα ακούμε την άρια του Θύρση: "Non giova il sospirar".

"Δεν ωφελεί ο αναστεναγμός:

Σταμάτα να κλαις.

Ο Θύρσης δεν είναι πια δικός σου,

άπιστη νύμφη.

Απόλαυσε τη νέα σου αγάπη

κι ο Θύρσης θα ξανάβρει

νύμφη, αν όχι πιο όμορφη,
τουλάχιστον πιστή, πιότερο."

Ν. Porpora: "Angelica e Medoro",
Tirsi's aria: "Non giova il sospirar"
(Farinelli - Metastasio Debut)

Εντουάρ Μανέ: "Εισβάλλοντας στο Μπαρ του Φολί Μπερζέρ"...

 

Eduard Manet:  "Le Bar aux Folies-Bergere"

Eduard Manet selfportrait

O Εντουάρ Μανέ άρχισε να εμπνέεται και να δημιουργεί πίνακες από τα μπαρ και τα καφέ του Παρισιού την δεκαετία του 1870. Ο τελευταίος μεγάλος πίνακας του Μανέ ανήκει θεματικά σε αυτή την κατηγορία απεικόνισης του εσωτερικού ενός Παρισινού καμπαρέ. Πρόκειται για το "Μπαρ στο Φολί Μπερζέρ - Le Bar aux Folies-Bergere".
Το καμπαρέ άνοιξε τις πόρτες του το 1869 και η ατμόσφαιρα που επικρατούσε χαρακτηρίστηκε ως "απόλυτης χαράς και ευθυμίας". 

Με το τελευταίο αριστούργημά του ο Μανέ υμνεί τη σύγχρονη ζωή στο Παρίσι. Ο καλλιτέχνης αναδεικνύει την αίσθηση ανάμεσα σε ψευδαίσθηση και πραγματικότητα αξιοποιώντας τον κόσμο της νύχτας, που τού προσφέρει τη δυνατότητα αποτύπωσης "μοντέρνων" εικόνων από την καθημερινότητα.

Ο πίνακας σήμερα εκτίθεται στην γκαλερί Courtauld στο Λονδίνο, όμως αρχικά ανήκε στον συνθέτη Emmanuel Chabrier, στενό φίλο του Manet, που τον είχε κρεμασμένο πάνω από το πιάνο του. 

Στο εικαστικό δεσπόζει η γυναικεία φιγούρα στο κέντρο της σύνθεσης. Διαπνέεται από μελαγχολία που ξεχωρίζει μέσα στην ευθυμία του χώρου.

Στέκεται μπροστά σ' έναν καθρέφτη, με έκφραση αινιγματική και απροσδιόριστη. Μεταξύ μελαγχολίας, ονειροπόλησης, ανησυχίας για κάτι και απορίας,  το κορίτσι με το σκούρο  βελούδινο μεσάτο σακάκι και τον λευκό δαντελωτό γιακά συνομιλεί με έναν άντρα που ο θεατής βλέπει στα δεξιά, το είδωλό του.

Ο πίνακας είναι πλούσιος σε λεπτομέρειες που παρέχουν ενδείξεις για την κοινωνική τάξη και το περιβάλλον. Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε πως η γυναίκα στο μπαρ είναι πραγματικό πρόσωπο, γνωστή ως Σουζόν, εργαζόμενη στα Folies-Bergère. Η κοπέλα πόζαρε για το ζωγράφο ο οποίος είχε δημιουργήσει στο ατελιέ του μια μικρογραφία του χώρου...

Πάνω στον πάγκο και πίσω από την κοπέλα στα ράφια είναι τοποθετημένα μπουκάλια με ποτά. Στο προσκήνιο ο θεατής εντοπίζει μια φρουτιέρα με εσπεριδοειδή  που πολλοί υποστηρίζουν πως ο Μανέ με την ένταξή τους στη σύνθεση προσδιορίζει τη σερβιτόρα ως πόρνη, καθώς ο ζωγράφος συνήθιζε να συνδέει τα πορτοκάλια με την πορνεία...Υπάρχει και άλλη εκδοχή , όπου τα πορτοκάλια υποδηλώνουν πλούτο και γαλαντομία, που παραπέμπει στην ανώτερη οικονομικά τάξη όσων σύχναζαν στο Folies-Bergère. Δίπλα ο Μανέ τοποθετεί ένα μικροσκοπικό κρυστάλλινο ανθοδοχείο με τριαντάφυλλα που συμβολίζουν την αγάπη και την αγνότητα, λειτουργώντας ειρωνικά καθώς η σερβιτόρα υπονοείται ως γυναίκα του περιθωρίου.
Η αντανάκλαση του χώρου στον καθρέφτη μαρτυρά επίσης την πολυτέλειά του, με τους κρυστάλλινους πολυελαίους, αλλά και τη δημοφιλία του με την κατάμεστη από καλοντυμένους θαμώνες αίθουσα, που έχουν έρθει για να διασκεδάσουν. 

Κοφτές και γρήγορες -υποδηλώνουν κίνηση- οι πινελιές του Μανέ συνθέτουν μια έξοχη δημιουργία και μ' άλλες αξιοσημείωτες λεπτομέρειες, όπως το ζευγάρι ποδιών με τις πράσινες πουέντ στην επάνω αριστερή γωνία. Προφανώς ανήκουν σε καλλιτέχνιδα ακροβάτισσα, που ίπταται και χορεύει πάνω από τα κεφάλια των παρευρισκομένων που ενθουσιάζονται από το μοναδικά εντυπωσιακό θέαμα.

ΜΟΥΣΙΚΗ:

Πορτραίτο του Emmanuel Chabrier ,
φιλοτεχνημένο από τον Eduard Manet
την εποχή σύνθεσης του μουσικού έργου

Την ιδέα για ένα μπαλέτο με τον ίδιο τίτλο, δίνει το περίφημο εικαστικό στην εταιρεία μπαλέτου της Dame Marie Rambert, όταν το 1934 ο συγγραφέας και φιλότεχνος σύζυγός της παρατήρησε την εκπληκτική ομοιότητα μιας χορεύτριας του θιάσου με την σερβιτόρα στον πίνακα του Εντουάρ Μανέ. 

Πρότεινε λοιπόν στη σύζυγο του να παρουσιάσει κάτι σχετικό χορευτικά, μια ιδέα που εφαρμόστηκε άμεσα. Το λιμπρέτο ανατέθηκε στην "νονά" του αγγλικού  μπαλέτου, την κορυφαία βρετανίδα ιρλανδικής καταγωγής χορεύτρια και χορογράφο, Ninette de Valois. 

Ο συνθέτης που επιλέχτηκε πάνω στη μουσική του οποίου να βασιστεί η μπαλετική ιστορία ήταν ο  Emmanuel Chabrier , στενός φίλος του Manet, και πρώτος ιδιοκτήτης του εικαστικού έργου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω...

Πρόκειται για ένα σύνολο συνθέσεων για πιάνο με τίτλο: "Pièces pittoresques". 

Δέκα σύντομης διάρκειας συνθέσεις που εντυπωσίασαν τους  Alfred Cortot και  Francis Poulenc που πάντα αναφέρονταν με ενθουσιασμό σ' αυτά, ενώ μετά την πρεμιέρα το 1881 οι César Franck και Claude Debussy έκαναν λόγο για "εξαιρετική σύνθεση, μεταφέρει μοτίβα από την εποχή των Ραμώ και Κουπερέν, που γοήτευσε τους παρευρισκόμενους ..."

Οι τίτλοι στις δέκα συνθέσεις που απαρτίζουν το έργο δεν δόθηκαν από τον Σαμπριέ, αλλά από τους εκδότες του:

"Τοπίο...Μελαγχολία... Ανεμοστρόβιλος...Κάτω από τα δέντρα... Μαυριτανικό...Ειδύλλιο... Χωριάτικος χορός...Αυτοσχεδιασμός... Επίσημο Μινουέτο... Σκερτσόζικο βαλς..."

Όταν ανοίγει η αυλαία οι θεατές μεταφέρονται στα Folies Bergère γύρω στο 1870. Πίσω από τη μπάρα και μπροστά από τον καθρέφτη η σερβιτόρα σκουπίζει μπουκάλια με ποτά ενώ εισέρχονται δυο πελάτες.
Λίγο αργότερα, ένα γκαρσόνι ερωτευμένο με την κοπέλα, την παίρνει και χορεύουν μέχρι να εμφανιστούν οι χορεύτριες καν-καν, που σκορπούν κέφι και ενθουσιασμό. Οι θαμώνες ιδιαίτερα γοητεύονται με την εμφάνιση της Louise Weber, διάσημης με το ψευδώνυμο "La Goulue=η λαίμαργη", για την ακόρεστη όρεξή της τόσο για ζωή όσο και για φαγητό. Hταν η "βασίλισσα της Μονμάρτης"! 

Χορεύει φορώντας προκλητικό κοστούμι από διάφανες μουσελίνες με τολμηρά ντεκολτέ. Το δαντελωτό μεσοφόρι της τραβά τα βλέμματα των αντρών, που στις φλογερές πόζες της νοιώθουν σπιρτάδα και λάβρα να παρασύρουν και να εκτινάσσουν τα σωθικά τους !
Ο αγαπημένος της σερβιτόρας είναι αποσβολωμένος από τη λάγνα ζουμερή κίνηση της χορεύτριας, προκαλώντας αφόρητη ζήλια στην κοπέλα ...

Το μπαλέτο μεταφέρει το ανέμελο και ξέγνοιαστης ατμόσφαιρας περιβάλλον του Παρισινού καμπαρέ, στο οποίο κυριαρχούν μεν οι χορευτικοί ρυθμοί της μπελ επόκ, προκαλώντας όμως αντιθετικά συναισθήματα όταν η σερβιτόρα  με ραγισμένη την καρδιά ξαναπηγαίνοντας πίσω από την μπάρα παίρνει την μελαγχολική πόζα που τής έδωσε ο Μανέ στο εμβληματικό εικαστικό του...

𝐄𝐦𝐦𝐚𝐧𝐮𝐞𝐥 𝐂𝐡𝐚𝐛𝐫𝐢𝐞𝐫: "𝐏𝐢𝐞𝐜𝐞𝐬 𝐏𝐢𝐭𝐭𝐨𝐫𝐞𝐬𝐪𝐮𝐞𝐬":

Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή τη γενέθλια επέτειο(23 Ιανουαρίου 1832) του Γάλλου μοντερνιστή ζωγράφου, Εντουάρ Μανέ, ενός από τους πρώτους καλλιτέχνες του 19ου αι. που ζωγράφισε τη σύγχρονη ζωή. Διεισδυτικός και οξύνους μελετά την εξέλιξη της εποχής του. Ιδιαίτερα οι σκηνές από καφέ αποτελούν παρατηρήσεις της κοινωνικής ζωής στο Παρίσι που ζει. Οι άνθρωποι απεικονίζονται να πίνουν, να ακούνε μουσική, να χορεύουν, να φλερτάρουν, να διασκεδάζουν. Όλα ζωγραφισμένα σε ένα χαλαρό στυλ, αποτυπώνοντας τη διάθεση και την αίσθηση της νυχτερινής ζωής της γαλλικής πρωτεύουσας...

Για τον Εντουάρ Μανέ μπορείτε να διαβάσετε παλαιότερα κείμενα εδώ και εδώ.

Μπαλανσίν - Μπαχ: η συνάντηση σ' ένα "Concerto Barocco"...

 

Ο ρωσικής καταγωγής, Τζωρτζ Μπαλανσίν, γεννημένος στις 22 Γενάρη 1904, από πολλούς θεωρείται ο μεγαλύτερος χορογράφος του 20ου αιώνα...
Πρωτοεμφανίστηκε με τα "Ρωσικά Μπαλέτα" ως χορογράφος στα 21 του χρόνια, όμως η συμβολή του στο χορό καθιερώνεται με την ίδρυση του μεγαλύτερου χορευτικού συγκροτήματος των ΗΠΑ, του "NYCB-New York City Ballet", του οποίου ήταν διευθυντής για πολλά χρόνια.

Οι χορογραφίες του Μπαλανσίν στηρίζονται στην κληρονομιά του αυθεντικού ακαδημαϊκού μπαλετικού χορού του 19ου αι., εμπλουτισμένου με έντονα καλλιτεχνικά στοιχεία με βάση το λαϊκό φολκλόρ. Τα μπαλέτα του Μπαλανσίν ξεχωρίζουν για τον μινιμαλισμό τoυς, και την στόχευση του καλλιτέχνη στη μουσική ως πρωταρχική επιρροή στη χορογραφία, σε αντίθεση με την αφήγηση. Έτσι, τα μπαλέτα του δεν είναι τόσο αφηγηματικά, όσο απεικονιστικά, πλούσια σε χορογραφική φαντασία.

Στα μέσα της δεκαετίας του '30 ο Μπαλανσίν άκουσε τους Γεχούντι Μενουχίν και Ζωρζ Ενέσκου να ερμηνεύουν το "Κοντσέρτο για δύο βιολιά" του Γ.Σ.Μπαχ.
Εντυπωσιάστηκε από τη μαθηματική ακρίβεια της μουσικής του γερμανού συνθέτη της μπαρόκ και άρχισε να τον μελετά. Τον έλκυε η καθαρότητα της μουσικής φόρμας του και η βαθιά στοχαστική προσέγγισή του στο θείο. 

Κάποια χρόνια αργότερα ο Μπαλανσίν σκέφτηκε να ενσωματώσει τις τεχνικές και τον ρυθμό της τζαζ που μεσουρανούσε στις ΗΠΑ, στη μουσική του Μπαχ. Άρχισε να χορογραφεί πάνω στο Κονσέρτο για δύο βιολιά, που όλα αυτά τα χρόνια δεν είχε πάψει να ηχεί μέσα του.

"Concerto Barocco", 1972
(pinterest)

Τη μπαλετική χορογραφία την τιτλοφόρησε "Concerto Barocco" και τη χρησιμοποίησε για "εξάσκηση στη σκηνή", ένα μάθημα που δίδασκε ο Μπαλανσίν στη Σχολή Αμερικανικού Μπαλέτου.

Αξιοπρόσεκτο είναι το ότι η χορογραφία δεν μεταφέρει κάποια ιστορία, δεν έχει πλοκή, παρά στοχεύει να κεντρίσει το ενδιαφέρον του κοινού μόνο με την χορευτική κίνηση, όπως η μουσική μπαρόκ προσέγγιζε το ακροατήριο όχι λόγω των θεμάτων της, αλλά λόγω της δομής και της επεξεργασίας τους.

Ο Μπαλανσίν αναθέτει τη χορευτική κίνηση σε ένδεκα χορευτές. Στη μελωδική γραμμή του κάθε βιολιού πατούν τα βήματα δυο βασικών χορευτριών, που πλαισιώνονται από μπαλετικό σώμα οκτώ γυναικών που μελωδικά ακολουθούν την παρτιτούρα για την ορχήστρα. Ένας άνδρας χορευτής εμφανίζεται στο δεύτερο μέρος ενώ το σώμα των χορευτριών βρίσκεται στη σκηνή για το σύνολο του μπαλέτου.

Ο Μπαχ συνέθεσε το κονσέρτο του για δύο βιολιά το 1730, ως μέρος μιας σειράς συναυλιών στη Λειψία. Φέρει την αρίθμηση BWV 1043, είναι γραμμένο σε ρε ελάσσονα κι αναπτύσσεται σε 3 μέρη: 

Vivace, 
Largo ma non tanto και 
Allegro.

Λεπτή και εκφραστική η σχέση ανάμεσα στα δυο βιολιά καθ' όλη τη διάρκεια της σύνθεσης και όπως οι μουσικοαναλυτές υποστηρίζουν το κονσέρτο αυτό είναι το σπουδαιότερο του είδους που γράφτηκε από τον κάντορα.

• Στο πρώτο μέρος τα δύο βιολιά δεν εμφανίζονται αυστηρά παίζοντας το ένα απέναντι στο άλλο, αλλά μαζί απέναντι στην ορχήστρα. Όμως το κάθε βιολί κρατά και αναδεικνύει την ανεξαρτησία του, στοιχείο γνώριμο στο ύφος του Μπαχ.
• Το δεύτερο μέρος, Largo ma non tanto έχει χαρακτηριστεί "μαργαριτάρι ευγενούς και εκφραστικής μελωδίας", καθώς δίνεται έμφαση στο μελωδικό περιεχόμενο των σολιστικών φωνών υπό την διακριτική συνοδεία της ορχήστρας, ένα είδος "πνευματικής αγάπης" ανάμεσα στα δύο βιολιά.
• Το κονσέρτο ολοκληρώνεται με το εκτενέστερο Allegro, όπου επανεκτίθενται όλα τα θεματικά στοιχεία που εμφανίστηκαν στα δυο προηγούμενα μέρη. Η κίνηση χαρακτηρίζεται ως "έκρηξη ασυγκράτητης ενέργειας". Στο φινάλε, τα σόλο βιολιά αναδεικνύουν μοναδικά την έκσταση που δημιουργεί η στιβαρή Μπαχική αρμονία.

Θα απολαύσουμε το "Concerto Barocco" του τιμώμενου χορογράφου, Τζωρτζ Μπαλανσίν, από παράσταση του 1966, όπου τoυς βασικούς ρόλους χορεύουν η Suzanne Farrell, η Marnee Morris και ο Conrad Ludlow στις αρχές της καριέρας τους...

J.S.Bach - G. Balanchine: "Concerto Barocco Ballet"

Παλαιότερο κείμενο για τον Μπαλανσίν μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Ο Ζωγράφος, ο Μουσικός και η Αγία Ελισάβετ της Ουγγαρίας...

Γεννημένος στη Βιέννη σαν σήμερα, 21 Ιανουαρίου 1804, ο Moritz von Schwind θεωρείται από τους πλέον ταλαντούχους αυστριακής καταγωγής Γερμανούς ζωγράφους, από τους κορυφαίους εικονογράφους του πρώιμου ρομαντισμού. Ιδιοφυής καλλιτέχνης άντλησε τα θέματά του από τα έθιμα της πατρίδας του, τους θρύλους, τις παραδόσεις -λαϊκές και θρησκευτικές-, τον ιπποτισμό και τα λαϊκά τραγούδια. 

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Η παιδική ηλικία της Αγίας Ελισάβετ"

Κάστρα, ανεκπλήρωτοι έρωτες, νεράιδες, νύμφες, ξωτικά, περιπλανώμενοι και μουσικοί οργανοπαίχτες πρωταγωνιστούν στα θέματά του εκφράζοντας το ρομαντικό ιδεώδες και τη λαχτάρα για ένα υποτιθέμενο ιδανικό παρελθόν.

Αγαπούσε πολύ τη μουσική και ο ίδιος σπούδαζε βιολί, αρχικά.Μεταξύ των συμμαθητών του και καρδιακός του φίλος ήταν ο Φραντς Σούμπερτ, μερικά από τα λήντερ του οποίου, εικονογράφησε. Τελικά, αποφάσισε να εγκαταλείψει τη μουσική για τη ζωγραφική, όμως συχνά συμμετείχε ως βιολονίστας σε μουσικά φεστιβάλ και σουαρέ.

Το 1847, ο Σβιντ διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδημία του Μονάχου, εικονογράφησε το διάσημο στην εποχή παραμύθι των αδερφών Γκριμ "Τα 7 κοράκια", βιβλία του Γκαίτε, φιλοτέχνησε τοιχογραφίες σε παλάτια-κατοικίες του βασιλιά Λουδοβίκου Β' της Βαυαρίας, καθώς και διακόσμησε με σκηνές από το θρύλο της Μελουζίνας και προσωπογραφίες κορυφαίων συνθετών στο φουαγιέ της Κρατικής Όπερας της Βιέννης, που μέχρι σημερα αποθεώνονται από κάθε φιλότεχνο. Μάλιστα αυτές οι δημιουργίες έκαναν τους κριτικούς να δηλώσουν πως "ο Μόριτζ φον Σβιντ μετέφρασε τη χαρά της Μουσικής σε εικαστική τέχνη".

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Η Ελισάβετ αποχαιρετά το Λουδοβίκο"

Όμως, αδιαμφισβήτητα, η φήμη του έφτασε στο απόγειό της όταν ολοκλήρωσε τις τοιχογραφίες στον ιστορικό Πύργο του Βάρτμπουργκ στη Θουριγγία με σκηνές από το "Διαγωνισμό των τραγουδιστών", που έλαβε χώρα εδώ το 1207(γι' αυτό εξάλλου ο Πύργος επιλέχθηκε από τον Βάγκνερ ως τόπος δράσης για το μουσικόδραμά του "Τανχόυζερ", που έχει ως υπόθεση τον διαγωνισμό) , αλλά και σκηνές από τη "Ζωή της Αγίας Ελισάβετ της Ουγγαρίας", αφού ο πύργος υπήρξε κατοικία της μέχρι τον γάμο της με τον Λουδοβίκο.





Πρόκειται για έξι τοιχογραφίες του Moritz von Schwind που συγκλόνισαν τον Φραντς Λιστ, όταν επισκέφτηκε τον Πύργο, τόσο που αποτέλεσαν τη βάση του λιμπρέτου για το πρώτο ορατόριο του συνθέτη με τίτλο: "Legend of the Holy Elizabeth".

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Το Θαύμα των Ρόδων"

Η Ελισάβετ ήταν πριγκίπισσα του Βασιλείου της Ουγγαρίας και αγαπητή καθολική Αγία, από τα πρώτα μέλη του Τρίτου Τάγματος του Αγίου Φραγκίσκου, από το οποίο τιμάται ως η προστάτιδά του.

Παντρεύτηκε σε ηλικία 14 ετών και έμεινε χήρα πάρα πολύ νέα, μόλις στα 20.Με το σύζυγό της πίστευε ότι η βοήθεια στους φτωχούς μπορεί να φέρει την ανταμοιβή στην αιώνια ζωή. Το ζευγάρι πρόσφερε σημαντικό φιλανθρωπικό έργο, μοιράζοντας τρόφιμα και ρούχα στους φτωχούς, ενώ η Ελισάβετ έχτισε νοσοκομείο ...

Κυκλοφορούν πολλοί θρύλοι γύρω από την δράση της Ελισάβετ. Γνωστός είναι ο θρύλος με το "θαύμα των ρόδων", σύμφωνα με τον οποίο όταν κάποτε η γυναίκα μετέφερε κρυφά ένα μεγάλο καλάθι με ψωμιά για τους φτωχούς, συνάντησε στο δρόμο το σύζυγο της. Εκείνος ζήτησε να δει τι είχε στο καλάθι κι όταν εκείνη το ξεσκέπασε, τα ψωμιά είχαν μεταμορφωθεί σε τριαντάφυλλα.

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
Η Ελισάβετ με τα παιδιά της αποχωρούν από το Κάστρο

Το ορατόριο γράφτηκε το 1864 και πρωτοπαρουσιάστηκε στις 15 Αυγούστου της επόμενης χρονιάς υπό τη διεύθυνση του Φραντς Λιστ με την ευκαιρία της εικοστής πέμπτης επετείου του Ωδείου της Πέστης.

Πρέπει να θυμίσουμε πως ο Λιστ υπήρξε εξαιρετικά φιλότεχνος και αρκετές από τις συνθέσεις του είναι εμπνευσμένες από έργα τέχνης. Αυτές οι έξι τοιχογραφίες κέντρισαν κατά πολύ το ενδιαφέρον του, γι' αυτό και επιχείρησε να συνθέσει το ορατόριο, μουσικό είδος που δεν είχε αποπειραθεί να ασχοληθεί στο παρελθόν. Κύριος στόχος του ήταν να μεταφέρει στη σύνθεση τις μουσικοδραματικές αρχές του ρομαντισμού, και κατ'επέκταση τις σχετικές μεταρρυθμίσεις του Βάγκνερ. Έδωσε νέα μορφή στο ορατόριο, καθώς συμπεριέλαβε τα νέα επιτεύγματα της όπερας στα εκφραστικά μέσα του είδους...

Η επιτυχία του ορατορίου δεν είχε προηγούμενο κι ο ενθουσιασμός κοινού και κριτικών ξεπέρασε κάθε προσδοκία, με εγκωμιαστικότατα σχόλια να φιγουράρουν στα πρωτοσέλιδα:

"Αυτή η μέρα είναι η πιο φωτεινή, η πιο ένδοξη! Γράφτηκε η πιο λαμπρή σελίδα στην καλλιτεχνική ιστορία της Ουγγαρίας. [...] Η ουγγρική πρωτεύουσα δεν έχει ζήσει ποτέ στο παρελθόν τέτοιες στιγμές επευφημιών και ενθουσιασμού..."

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
Θάνατος της Ελισάβετ

Το έργο χωρίζεται σε δύο μέρη, το καθένα με τρεις σκηνές, τις οποίες ο συνθέτης τιτλοφορεί ως εξής:.

1. Η άφιξη της Ελισάβετ στο Βάρτμπουργκ
2. Το Θαύμα των Ρόδων
3. Οι Σταυροφόροι
4. Κόμισσα Σοφία(αναφορά στην πεθερά της Ελισάβετ, που μετά το θάνατο του κόμη, τη διώχνει από το κάστρο.)Αποχώρηση της Ελισάβετ
5. Προσευχή της Ελισάβετ -Χορωδία των φτωχών - Θάνατος της Ελισάβετ
6. Ο πανηγυρικός ενταφιασμός της Αγίας

Οπως γράφει ο Λιστ στις σημειώσεις του για το ορατόριο: "Σε αυτά τα μέρη προστίθενται η ορχηστρική εισαγωγή με το κύριο μοτίβο σε μι μείζονα υφασμένη χωρίς στόμφο, ορισμένες παρεμβαλλόμενες ορχηστρικές κινήσεις και ένα ιντερλούδιο."

Το μεγαλειώδες ορατόριο "The Legend of St. Elizabeth" του Φραντς Λιστ ειναι εξαιρετικά εκτεταμένο σε διάρκεια(περίπου τριών ωρών) και δομείται πάνω σε πέντε χαρακτηριστικά μοτίβα. Είναι η πρώτη φορά που η τεχνική του λάιτ-μοτίφ εμφανίζεται σε ορατόριο, με το συνθέτη να τροποποιεί το θέμα σχεδόν κάθε φορά που εμφανίζεται, επιτρέποντας να αναδυθούν ποικίλα ηχοχρώματα και διαθέσεις.

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Ο ενταφιασμός της Ελισάβετ"

Ευρηματικά χρησιμοποιεί αυθεντικούς, παλιούς Ουγγρικούς εκκλησιαστικούς ύμνους, επιλέγει επίσης Ελισαβετιανές μελωδίες, όπως και μοτίβα από παλιά ουγγρικά εμβατήρια ή τραγούδια εθνικού-πατριωτικού χαρακτήρα.

Προτείνω να ακούσουμε τη δεύτερη σκηνή του 1ου μέρους, που μεταφέρει το επεισόδιο που έλαβε χώρα το Θαύμα των Ρόδων. Εδω ο Λιστ χρησιμοποιεί δυο μοτίβα, την Ελισαβετιανή μελωδία που είπαμε παραπάνω κι ένα Γρηγοριανό θέμα.Συχνά, εκτός από τον τίτλο: "Θαύμα των ρόδων",το συναντάμε και ως: "Λουδοβίκος" γιατί περιγράφει τη σκηνή που ο κόμης Λουδοβίκος καθώς κυνηγούσε συναντά την Ελισάβετ στο δάσος, η οποία - παρά την απαγόρευση του - μεταφέρει ψωμιά στους φτωχούς. Οταν τα ψωμιά στην ποδιά της γυναίκας μετατρέπονται σε τριαντάφυλλα, ο κόμης ζητά συγγνώμη και το ζευγάρι στρέφεται στον Θεό με ευχαριστίες και τη χορωδία να συμμετέχει στην προσευχή τους....

Μετά από ένα σύντομο πρελούδιο, η σκηνή ανοίγει με το κυνηγετικό τραγούδι του Λουδοβίκου. Ακολουθεί διάλογος και το σύντομο χορωδιακό "Ο Κύριος έκανε θαύμα". Έπεται το εντυπωσιακό ντουέτο σε εκκλησιαστικό ύφος: "Λατρεύουμε και υμνούμε αυτήν την Ημέρα". Η σκηνή κλείνει με όλους να τραγουδούν σε πλήρη αρμονία ένα χορωδιακό που απαιτεί από τους ερμηνευτές τεράστιες εκφραστικές δυνατότητες.Όλα τα στοιχεία, μουσικά και ερμηνευτικά συμβάλλουν στη δημιουργία της δραματικής έντασης και της συγκίνησης, που χαρακτηρίζουν το έργο, πλούσιο σε χρώμα και με λαμπερότατο αποτέλεσμα.

 F. Liszt: "The Legend of St. Elizabeth, Part II: "Ludwig - Miracle of the rose"

α) Το τραγούδι του κυνηγού:

β) Συνάντηση ζεύγους:

γ) Το θαύμα των ρόδων: 

δ) Ευχαριστήρια Προσευχή:

Αξίζει να σημειωθεί πως το ορατόριο "The Legend of St. Elizabeth" είχε συγκινήσει πολύ και τον Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκυ, ο οποίος επεσήμανε πως σε αυτό το έργο "ο Λιστ μεταφέρει με τα μοτίβα του ακαταμάχητα συγκινητικά επεισόδια τα οποία δεν συγκρίνονται με άλλα αυτού του είδους. Ο συνθέτης δείχνει να συμφιλιώνεται με τον εαυτό του, βρίσκει τη γαλήνη που επεδίωκε στη θρησκεία, εκφράζοντας την ιδέα της χριστιανικής ταπεινότητας και αγάπης."

Tρία μέρη του ορατορίου διασκεύασε ο Λιστ για πιάνο. Η σύνθεση τιτλοφορείται: "Τρεις συνθέσεις από τον θρύλο της Αγίας Ελισάβετ" και περιλαμβάνει διασκευές:

Ι. Ορχηστρική εισαγωγή
ΙΙ. Εμβατήριο των Σταυροφόρων και 
ΙΙΙ. Ιντερλούδιο

Drei Stücke aus der Legende der heiligen Elisabeth:

 

"Μια Νεράιδα μ΄ εγέννησε από θνητό πατέρα", Παλαμάς - Καλομοίρης

 

Ένας τιτάνας της πνευματικής μας ιστορίας είναι ο Κωστής Παλαμάς! Η ποίησή του ένας απύθμενος ωκεανός, όπου το λυρικό συναντά το επικό και το φιλοσοφικό το δραματικό...Μια φωτεινότατη μορφή, ψηλά στο Πάνθεο του Πνεύματος!

Ηγετική φυσιογνωμία στα Ελληνικά Γράμματα, συνέδεσε την πνευματική ζωή του τόπου με τις ρίζες και την παράδοσή του, κάτι για το οποίο πάσχισε και ο συνθέτης, πρωτεργάτης της Εθνικής μας Σχολής, Μανώλης Καλομοίρης...

Εκεί βρίσκεται και η αφετηρία της σχέσης τους.
Ο συνθέτης λάτρεψε τον ποιητή που κατά δήλωσή του θεωρούσε πως "χωρίς αυτόν οι δημιουργίες του δεν θα είχαν πάρει ούτε το χαρακτήρα ούτε τον εθνικό ρυθμό που πήραν..."

Από αυτή και μόνο τη φράση κατανοούμε πόσο μεγάλος θαυμαστής του Παλαμά υπήρξε ο Μανώλης Καλομοίρης:

"Το έργο του στάθηκε για μένα φάρος αληθινός της τέχνης που φώτισε και θα φωτάει στους αιώνες τις Ελληνικές ψυχές μέσα στα σκοτάδια που μας δέρνουν ολούθε".

Αναμφισβήτητα οι δυο τους υπήρξαν καρδιακοί φίλοι που τούς έφερε κοντά αφενός το κίνημα του δημοτικισμού, αφ 'ετέρου οι απόψεις τους για τη θέση της τέχνης στην Ελλάδα σε συνδυασμό με τη Δύση.

Ο Καλομοίρης μελοποίησε περίπου 50 από τα ποιήματα του Κωστή Παλαμά.

Ήταν το 1908 όταν ο ποιητής μας πρωτάκουσε έργα του Καλομοίρη σε συναυλία στο Ωδείο Αθηνών. Ενθουσιάστηκε από την μεγάλη ρυθμική ποικιλία, την ιδιότυπη αρμονική γλώσσα, μα κυρίως γιατί όλ' αυτά είχαν το χαρακτήρα εθνικών μελωδιών...Εντυπωσιάστηκε, καθώς "το μουσικό παλάτι του Καλομοίρη ήταν θεμελιωμένο σε Ρωμέικη γης"...

Μετά τη συναυλία ο Παλαμάς αφιέρωσε στο νεαρό συνθέτη το ποίημα:

"Στο μουσικό Μανόλη Καλομοίρη"

Γεια σου, Καλέ, χαρά σου!

Σα ροδοχάραμα το μήνυμά σου,

σα ροδοχάραμα και η νέα σου θωριά.

Χαρά με ξάφνισμα γοργό, κι ας ήρθε αγάλια αγάλια.

Στη γη τη μυριοδόξαστη την καταρημασμένη

κι από τ’ ανήμερα θεριά

κι από τ’ ακάθαρτα τσακάλια,

στη γη που πάντα είναι το φως και πάντα κι η Αρμονία,

καλώς ήρθες, γεια σου, Καλέ, χαρά σου!

Του πλάστη ο φωτοστέφανος τριγύρω στα μαλλιά σου

τ’ άδολα νιάτα σου ιερά τα δείχνει και τ’ αγιάζει·

των κοράκων το κρα μη σε τρομάζει·

μ’ εσένα πέλαγο ο Ρυθμός, μ’ εσέ καράβι ο Στίχος.

Γιά κάμε πρωτοδούλευτος ο μέγας άυλος Ήχος

από τα χέρια σου στη γη τη μυριοδοξασμένη

να πάρει σάρκα και να πάει και στ’ άστρα να χτυπήσει

με το κεφάλι το αρχαγγελικό,

Ήχοι και Στίχοι τα παλιά να ξαναγίνουν ταίρια

με μια καινούρια ορμή.

-Σε βλέπω, αγροϋψώνεσαι, παλάτι μουσικό!-

Ώρα καλή κι ώρα αγαθή. Γεια σου, Καλέ, χαρά σου!

(πηγή: greek-language)

Σε μια μέθεξη ποίησης και μουσικής, λόγου και ήχου η καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία των δημιουργών διαφεντεύει στην ψυχή όσων σκύψουν δίπλα τους...

"Στην μουσική ο Ριχάρδος Βάγκνερ,
 στα Εθνικά ιδανικά ο Ελευθέριος Βενιζέλος,
στην ποίηση ο Κωστής Παλαμάς".

Ο Παλαμάς το 1908
(greek-language)

Αυτά τα λόγια του Καλομοίρη μαρτυρούν τη λατρεία του μουσουργού στον ποιητή.

Παραδεχόταν πως χωρίς αυτόν η μουσική του δεν θα είχε πάρει το χαρακτήρα και τον εθνικό ρυθμό που πήρε... Γιατί -όπως έλεγε- "ένας μεγάλος ποιητής, όπως ο Παλαμάς, αχτινοβολάει τη θέρμη της δημιουργικής του πνοής όχι μόνο στο στενό κύκλο της ποίησης και των γραμμάτων, αλλά γενικότερα σ’όλους τους κλάδους της τέχνης και της διανόησης. Κι όπως ο Γκαίτε εμπνέει ένα Μπετόβεν κι ένα Σούμπερτ, που γεφυρώνουνε την κλασική μουσική της πατρίδας του προς τη νεώτερή της εξέλιξη, έτσι κι η επίδραση του έργου του Παλαμά στο θεμελίωμα της νεοελληνικής μουσικής είναι πρωταρχικής σημασίας για την όλη υπόσταση". 

"Μια Νεράιδα μ΄ εγέννησε από θνητό πατέρα

Ω μοίρα και ω παράδαρμα

Στον κόσμον εδώ πέρα!"

(Κ.Παλαμάς)

Έμπρακτα τη λατρεία και το θαυμασμό του για τον Κωστή Παλαμά θα εκφράσει ο Καλομοίρης το 1955 με την Τρίτη Συμφωνία του, που προς τιμήν του πνευματικού του μέντορα θα πάρει τον υπότιτλο: "Παλαμική".

Σας μεταφέρω ένα απόσπασμα από το κείμενο που αναγράφηκε στην έκδοση της σύνθεσης το 1961:

Ο Παλαμάς στο γραφείο του το 1930
(greek-language)

"Η Παλαμική Συμφωνία δεν πρέπει ν’ ακουστεί σαν ένα καθαρά προγραμματικό μουσικό έργο. Ίσως η εξαγγελία των στίχων του Ποιητή στη συμφωνία μου να θυμίζει κάπως τα γλυπτά εξόχων τεχνιτών που οι παλιοί συνήθιζαν να στολίζουν τη μετώπη των αρχαίων ναών και που είχανε μόνο έμμεση σχέση με την εσωτερική τους λειτουργία…Οι στίχοι του ποιητή που εξαγγέλονται σε κάθε μέρος της Παλαμικής συμφωνίας αποτελούνε την αφετηρία, το ξεκίνημα στο μουσικό για να πλέξει το ήχινο όνειρό του.
Για να νοιώσει τη μουσική της Παλαμικής Συμφωνίας, ο ακροατής θα πρέπει νά' χει υπόψη του πως οι στίχοι που τον εμπνέουν δίνουν στο μουσικό την ευκαιρία να ξεκινήσει αναπολώντας συχνά τους δικούς του καημούς, τους δικούς του αγώνες".

Τα μέρη του συμφωνικού έργου είναι τέσσερα, με έναν εξάγγελο να παρεμβάλλεται απαγγέλοντας στίχους από τις ποιητικές συλλογές του Παλαμά: "Ίαμβοι και Ανάπαιστοι" και ο "Δωδεκάλογος του Γύφτου".:

I. Moderato

"Στοιχειό με λένε οι άνθρωποι,
και μακραίνουν με τρόμο
και ξένος πάντα βρίσκομαι
στης ερημιάς το δρόμο"

II. Scherzo

"Και όταν ήρθαν και με σκόλασαν

με τους οικοδόμους οικοδόμο,

και όταν μου είπαν: Γύφτε, τράβα δρόμο!

κι όταν τράβηξα ασυντρόφιαστος

το δικό μου δρόμο πάλι,

γνώρισα μια θλίψη μέσα μου,

θλίψη ασώπαστη μεγάλη!"

III. "Love" - Lento, ma non troppo

"ω μαγεύτρα, που μιλείς

τα μεσάνυχτα προς τ’ άστρα

γλώσσα προσταγής"

IV. Finale

"Κοντά στου Ρωμανού την Πύλη
πέφτει τ' απλόχωρο λιβάδι,
τ' ολόχλωρο, τ' ολανθισμένο,
κι από παντού το απαλοζώνουν
της άνοιξης τα περιβόλια.
και στ' Απριλιού του μήνα το έβγα
το κάστρο αγνάντια το μεγάλο
το τριπλοθεμελιωμένο,
κι' αυτό χλωρό κι' ολάνθιστο είναι.
κισσοί κι αγράμπελες και δάφνες
βραγιές τα κάνουν ως κι αυτά
τα πολεμόχαρα μουράγια

τα πυργωτά.
'Ερχονται οι γύφτοι, οι γύφτοι, οι γύφτοι!"

Η υψηλών νοημάτων Παλαμική ποίηση αποτελεί τον πυρήνα των θεματικών εμπνεύσεων της συμφωνίας αυτής, μέσα στην οποία χύνονται οι μουσικοί χυμοί της ρωμέικης γης...

Μια Συμφωνία με την οποία ο συνθέτης αποτίει τιμή στο μεγάλο Έλληνα ποιητή, αναγνωρίζοντας πως και στη μουσική δημιουργία χάρισε κάτι από την αθάνατη πνοή του και λίγο από το εκτυφλωτικό φως που σκόρπισε στις γενεές με το μεγάλο πέρασμά του στα Γράμματα...

Καλομοίρης: "Παλαμική Συμφωνία(3η)" για μεγάλη ορχήστρα και αφηγητή:

Σαρλ Περώ: Η Ωραία Κοιμωμένη με μουσικούς ήχους...

"Η Ωραία Κοιμωμένη",  Henry Meynell Rheam , 1899

Ο Σαρλ Περώ γεννήθηκε σαν σήμερα, 12 Γενάρη 1628 και κατέχει τον τίτλο του "μεγάλου παραμυθά".

Τα περισσότερα από τα παραμύθια του, ο διάσημος Σαρλ Περώ τα συμπεριέλαβε στη συλλογή του: "Τα παραμύθια της Μάνας χήνας", που την έγραψε για τη διασκέδαση των παιδιών του κι από τότε αγαπήθηκαν και συγκινούν πολλές γενιές αναγνωστών.

Ανάμεσα στα γνωστότερα παραμύθια του είναι η "Σταχτοπούτα", η "Κοκκινοσκουφίτσα", ο "Κοντορεβυθούλης", ο "Παπουτσωμένος Γάτος", αλλά και η "Ωραία Κοιμωμένη", που προτείνω σήμερα...

Πρώτη γραπτή εκδοχή του πασίγνωστου παραμυθιού της Ωραίας Κοιμωμένης θεωρείται η μεσαιωνική Ναπολιτάνικη ανατριχιαστική ιστορία: "Ήλιος, Σελήνη και Ταλία" που γράφτηκε το 1634, από τον Τζιμπατίστα Μπαζίλε.

Η Πριγκίπισσα Ωρόρ κοιμάται για αμέτρητα χρόνια εξαιτίας μιας κατάρας. Τα μάγια που την κρατούσαν βουβή στον αιώνιο ύπνο της, λύνονται από το φιλί του Πρίγκηπα. Ξυπνά κι ακολουθούν οι λαμπεροί γάμοι του ζευγαριού.


Η "Ωραία Κοιμωμένη", ένα παραμύθι που υπογραμμίζει τη σύγκρουση μεταξύ Καλού και Κακού μάγεψε και κορυφαίους συνθέτες...

1. Είναι η εκδοχή του Σαρλ Περώ της "Ωραία Κοιμωμένης" που εμπνέει στον μάστορα των μπαλετικών συνθέσεων, Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκυ την πλοκή του ομώνυμου μπαλετικού παραμυθιού: "The Sleeping Beauty" ...

Οι πρωταγωνιστές της πρεμιέρας του 1890

Πρόκειται για μπαλέτο με πρόλογο, τρεις πράξεις και πέντε σκηνές που πρωτοπαρουσιάστηκε το 1890 στο Θέατρο Μαριίνσκι της Αγίας Πετρούπολης. Τη χορογραφία είχε κάνει ο Μαριούς Πετιπά και ο ρώσος συνθέτης αποτυπώνει αριστουργηματικά τη σύγκρουση μεταξύ του Καλού και του Κακού, χρησιμοποιώντας ένα μοτίβο για κάθε περίπτωση, που επαναλαμβάνεται πολλές φορές κατά τη διάρκεια του μπαλέτου. Ένα είδος "leitmotif" που βοηθά στην εξέλιξη της πλοκής.

Οι λαμπεροί Γάμοι του ζευγαριού, λαμβάνουν χώρα στην τρίτη Πράξη του μπαλέτου, όπου ο ρώσος μουσουργός ενσωματώνει χαρακτήρες κι από άλλα παραμύθια του Περώ, σαν προσκεκλημένους στη γαμήλια τελετή, όπως την Κοκκινοσκουφίτσα και τον Παπουτσωμένο Γάτο.

Έτσι, στην Τρίτη Πράξη τα μοτίβα του Καλού και του Κακού δεν εμφανίζονται στην παρτιτούρα του Τσαϊκόφσκυ, δίνοντας χώρο σε χορευτικά μοτίβα, αντιπροσωπευτικά των χαρακτήρων(προσκεκλημένων) που εκπροσωπούν.

Η "Ωραία Κοιμωμένη" συγκαταλέγεται στις πιο ολοκληρωμένες συνθέσεις του κλασικού ρεπερτορίου και θεωρείται το μπαλετικό αριστούργημα του Τσαϊκόφσκυ, καθώς η παραμυθένια πλοκή εμποτίζεται με έντονα συναισθήματα, ενσωματώνοντας μια ανθρώπινη ιστορία-μια ιστορία αθωότητας, που αγγίζει μεν τα όρια του κινδύνου, εντέλει όμως σώζεται από την αγάπη.

Η χορογραφία του Πετιπά ήταν εντυπωσιακή αλλά και άκρως απαιτητική από άποψη τεχνικής. Ένα από τα πιο δύσκολα -από οποιαδήποτε μπαλέτο- adagios είναι εκείνο της πρώτης Πράξης όπου η πριγκίπισσα Ωρόρ χορεύει το "Rose Adagio". 

Tchaicovsky: "The Sleeping beauty", Margot Fonteyn:

2. Το 1922 παρουσιάζεται στη Ρώμη η οπερατική εκδοχή της "Ωραίας Κοιμωμένης" του Περώ, σε μουσική του ιταλού Οτορίνο Ρεσπίγκι.
Ο ιταλικός τίτλος της είναι: "La bella addormentata nel bosco" και το λιμπρέτο έγραψε ο Gianni Bistolfi. 

Η αρχική εκδοχή της όπερας γράφτηκε για κουκλοθέατρο. Έτσι, ερμηνεύτηκε από κούκλες, αλλά συνοδευόταν από ορχήστρα και τραγουδιστές.
Η σύνθεση χαρακτηρίζεται για τη λαμπρή της ενορχήστρωση, στοιχείο που οφείλεται στη μαθητεία του συνθέτη κοντά στον Ρίμσκι-Κόρσακοφ στην Αγία Πετρούπολη, όπου παράλληλα έπαιζε βιόλα στην ορχήστρα του αυτοκρατορικού θεάτρου.

Η παράσταση στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία με τις κριτικές την επόμενη μέρα να μιλούν για "καλλιτεχνικό κόσμημα" .

Τα πιο λυρικά μέρη είναι εκείνα που ερμηνεύονται από την πριγκίπισσα και τον πρίγκηπα. Όμως κατά γενική ομολογία ο πιο απαιτητικός ρόλος είναι της Γαλάζια Νεράιδας:

3. Αρκετές δεκαετίες νωρίτερα ο Ρόμπερτ Σούμαν συνέθεσε το "Märchenbilder, Op. 113", μια σουΐτα τεσσάρων "Παραμυθικών Εικόνων" για βιόλα και πιάνο.  

Παρότι στην παρτιτούρα δεν υπάρχει καμία ένδειξη για το ποια συγκεκριμένα παραμύθια είχε στο μυαλό του ο συνθέτης, οι αναλυτές ισχυρίζονται ότι με βάση σημειώσεις του δημιουργού οι δύο πρώτες σκιαγραφούν σκηνές από την ιστορία της Ραπουνζέλ, η τρίτη απεικονίζει τον ξυλοπόδαρο Ρουμπελστίλτσκιν που χορεύει με τη νεράιδα και η τέταρτη αφηγείται το παραμύθι της Ωραίας Κοιμωμένης. 

Αυτή η τελευταία κίνηση της σουΐτας παραπέμπει σε τρυφερή ονειροπόληση, νοσταλγική και αιθέρια, με χαρακτηριστικό και ασυνήθιστο μελωδικά το φινάλε, που η λάμψη και η ζεστασιά του υποδηλώνει τη φράση του παραμυθικού τέλους: "έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα".

Schumann: "Märchenbilder Op. 113, Mov. IV" / Sviatoslav Richter-Yuri Bashmet:

4. Το 1910 ο Ravel συνέθεσε ένα από τα πιο αγαπητά έργα, τη συλλογή των πέντε παιδικών κομματιών, που  γνωρίζουμε με τον τίτλο: «Η Μάνα μου η Χήνα».

"The Sleeping Beauty" from "Tales of Mother Goose"

Αρχικά γραμμένο για πιάνο για τέσσερα χέρια, για δύο νέους μαθητές πιάνου, τη Μιμή και το Ζαν, παιδιά ενός ζευγαριού φίλων του συνθέτη.
Άγαμος και άτεκνος, ο Ραβέλ λάτρευε τα παιδιά και τον κόσμο της φαντασίας τους.

Αργότερα το έργο ενορχηστρώθηκε και μεταγράφηκε για σόλο πιάνο ή διασκευάστηκε για μπαλέτο.
Μια σύνθεση τρυφερά βελούδινη, που ενέπνευσε στον Ραβέλ ο παραμυθόκοσμος του 17ου αι.
Συγκεκριμένα, μία συλλογή έξι παραμυθιών του Σαρλ Περρώ που κυκλοφόρησαν το 1697, εμπνευσμένα από παραδοσιακά παραμύθια, στα οποία η Μάνα Χήνα, ως δημοφιλής χαρακτήρας της λαϊκής μυθοπλασίας, διαδραματίζει κεντρικό ρόλο.
Ως φιγούρα, παραπέμπει στην γκουβερνάντα, στη γυναίκα εκείνη που, αφηγούμενη ιστορίες στα παιδιά, γίνεται η ίδια κομμάτι της προφορικής παράδοσης.

Ο πρώτος από τους πέντε παραμυθένιους μουσικούς πίνακες έχει τίτλο: "Παβάνα για την Ωραία Κοιμωμένη", είναι σύντομης διάρκειας και εμπνευσμένος από το ομώνυμο παραμύθι. Θα το ακούσουμε στην ορχηστρική του εκδοχή από την Concertgebouw Orchestra υπό την μπαγκέτα του Bernard Haitink:

5.

"Ωραία Κοιμωμένη",
από εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ

Ένα ατμοσφαιρικό παραμυθόδραμα για ηθοποιούς-τραγουδιστές με συνοδεία πιάνου, στο οποίο οι στίχοι εξιστορούν το παραμύθι της Ωραίας Κοιμωμένης συνέθεσε η γαλλίδα συνθέτις, Jeanne Élisabeth Marie Vieu, γνωστή με το ψευδώνυμο Pierre Valette το 1902.
Τιτλοφορείται "La Belle au Bois Dormant" και είναι δημιουργία στο στυλ "αδόμενου παραμυθιού" σε 19 ταμπλώ, το κείμενο του οποίου έγραψε ο Lucien Metivet βασισμένος στο παραμύθι του Σαρλ Περώ.
Γεννημένη σε μουσική οικογένεια, η Vieu υπήρξε παιδί-θαύμα που εντυπωσίασε τον Ζυλ Μασνέ τόσο, ώστε να τη δεχτεί -αν και δωδεκάχρονη- στην τάξη του σύνθεσης.
Η "Ωραία Κοιμωμένη" είναι η σύνθεση που έφερε στη γαλλίδα Jane Vieu τη μεγάλη αναγνώριση. Ακούμε από το 7ο ταμπλώ το ομότιτλο αργό βαλς:

Jane Vieu: "La Belle au Bois Dormant":

"Ωραία Κοιμωμένη", Carl Offterdinger

6. Την ίδια χρονιά(1902) με την "Ωραία Κοιμωμένη" της Jane Vieu, στη Γερμανία παρουσιάζεται η όπερα "Dornröschen" του Engelbert Humperdinck γνωστού κυρίως για την επίσης παραμυθική όπερά του: "Χάνσελ και Γκρέτελ".

Το λιμπρέτο της "Κοιμωμένης", που βασίζεται χαλαρά στην ιστορία του Σαρλ Περώ, έγραψε η παραμυθογράφος, Elisabeth Ebeling.

Την τριών πράξεων όπερα του Έγκελμπερτ Χούμπερντινκ, που είναι εξαιρετικά πρωτότυπη -μελωδικά και αρμονικά- με χρήση γερμανικών λαϊκών τραγουδιών στα πρότυπα του Βάγκνερ, μπορείτε να απολαύσετε εδώ.

Το ίδιο έτος σύνθεσης της όπερας, ο δημιουργός επέλεξε 5 μέρη της και παρουσίασε την ομώνυμη σουίτα, που σήμερα εκτελείται περισσότερο.

Humperdinck : Dornröschen Suite:

I. Vorspiel

II. Ballade

III. Irrfahrten 

IV. Dornenschloss 

V. Festklänge 

Τέλος, να αναφέρουμε πως μια σύντομη διασκευή τεσσάρων μερών από την "Ωραία Κοιμωμένη" του Τσαΐκόφσκυ έκανε το 1941 ο Ιγκόρ Στραβίνσκυ που επένδυσε το μπαλέτο "Το Γαλάζιο πουλί" της Lucia Chase.

Stravinsky: "Bluebird, Pas de deux":

Η σφαγή της "Ματωμένης Κυριακής" στην παρτιτούρα του Σοστακόβιτς...

 

"Bloody Sunday in 1905",  Wojciech Kossak

"Μεγαλειότατε, εμείς οι εργάτες και κάτοικοι της Πετρούπολης, ήρθαμε με τις γυναίκες μας,
τα παιδιά μας και τους γέροντες γονείς μας, σε σένα,
για να βρούμε δικαιοσύνη και προστασία.
Μην αρνιέσαι τη βοήθεια στο λαό σου. Βγάλτον απ' την αθλιότητα και την αμάθεια,
βοήθησέ τον να καλυτερέψει την τύχη του.
Γκρέμισε τον τοίχο που υψώνεται ανάμεσα σε σένα και το λαό σου..."

(Το υπόμνημα των εργατών προς τον τσάρο, 9 Ιανουαρίου 1905)

***

Έχει καταγραφεί στην Ιστορία σαν "Ματωμένη Κυριακή".

Ήταν Κυριακή, 9 Γενάρη του 1905, που στην Αγία Πετρούπολη πνίγηκε στο αίμα μια ειρηνική διαδήλωση εργατών, που πορεύονταν προς τα Χειμερινά Ανάκτορα να επιδώσουν τα αιτήματά τους στον τσάρο...

Είχε προηγηθεί απεργία με οικονομικά και πολιτικά αιτήματα, η οποία γενικεύτηκε. Τότε ήταν που μεσολάβησε ο Γκαπόν, ιερέας και ιδρυτής της Οργάνωσης των ρώσων εργοστασιακών εργατών της πόλης προκειμένου να "διαλύσει" ειρηνικά την πορεία.
Ο αναβρασμός ήταν μεγάλος. Οι διαδηλωτές με θρησκευτικά λάβαρα ανά χείρας και τραγουδώντας εκκλησιαστικούς και πατριωτικούς ύμνους, προχωρούσαν προς τα Ανάκτορα, όπου αντιμετώπισαν τα όπλα της Αυτοκρατορικής Φρουράς με αποτέλεσμα την αιματοχυσία πλήθους διαδηλωτών. Ένα οδυνηρό περιστατικό με θύματα αθώους διαδηλωτές, που ζητούσαν τα δίκαιά τους κι ένα Τσάρο, που έμεινε στην Ιστορία ως ο "Νικόλαος ο αιματοβαμμένος".

Στην πορεία εκείνης της Κυριακής που βάφτηκε με αίμα ήταν παρόντες ο πατέρας και ο θείος του Ντμίτρι Σοστακόβιτς . Σαν παιδί είχε ακούσει πάμπολλες φορές αυθεντικές μαρτυρίες των επεισοδίων και είχε συγκλονιστεί.

Όπως γνωρίζουμε υπήρξε μια περίοδος όπου ο Σοστακόβιτς κατηγορήθηκε για φορμαλισμό και πως το έργο του ειχε δυτικές επιρροές. Στην προσπάθειά του να αποκαταστήσει το όνομά του στράφηκε στη μελοποίηση ποιημάτων επαναστατών ποιητών, τους οποίους -έτσι κι αλλιώς- συμπαθούσε ιδιαίτερα μεγαλωμένος στις παραδόσεις της ρωσικής διανόησης.

Ο συνθέτης ήταν 45 χρονών όταν συνέθεσε ένα -σχετικά άγνωστο στις μέρες μας- χορωδιακό έργο για μικτή χορωδία a cappella πάνω σε κείμενα των επαναστατών ποιητών του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα (Leonid Radin, Evgeny Tarasov, Arkady Kots κ.α. με τίτλο: 
"Десять поэм на слова революционных поэтов - Δέκα ποιήματα σε κείμενα επαναστατών ποιητών, Op. 88".

Πρόκειται για δέκα ύψιστης λεκτικής δύναμης, ποιήματα, που ο Σοστακόβιτς συλλαμβάνει το νόημά τους και επενδύει με αντίστοιχης έντασης μελωδίες..

Η έκτη στη σειρά σύνθεση, όπως μαρτυρά και ο τίτλος της είναι εμπνευσμένη από την Ματωμένη Κυριακή: "Девятое января - 9η του Γενάρη" σε ποίηση του Arkady Kots.

"Γυμνάστε τα κεφάλια σας!

Αυτή την πένθιμη μέρα η σκιά της μακράς νύχτας έτρεμε πάνω από τη γη.

 Η πίστη του σκλάβου στον πατέρα-τσάρο τέλειωσε,

και μια νέα αυγή φώτισε πάνω απ' την πατρίδα.

Στα χείλη με την προσευχή, και με την πίστη στο στήθος,

με θρησκευτικά λάβαρα, με μια εικόνα μπροστά,

όχι για να πολεμήσει με τον εχθρό, όχι με σκέψεις κακές

Ο λαός εξαντλημένος πήγε με τα μέτωπα να χτυπήσει την αδικία"

Shostakovich: "10 Poems on Texts by Revolutionary Poets, Op. 88,
"Μοv. VI. The Ninth of January":

Aπό το οδυνηρό αιματοκύλισμα της διαδήλωσης της 9ης Ιανουαρίου του 1905 είναι εμπνευσμένο και το 2ο μέρος της εμβληματικής 11ης Συμφωνίας του ρώσου συνθέτη Σοστακόβιτς(The Year 1905) για την οποία μπορείτε να διαβάσετε εδώ.