Καμίλ Κλοντέλ: μπρούντζος που χορεύει, μάρμαρο που κλαίει, πέτρα που αγαπάει...

"Η οικογένεια αποφάνθηκε πως είναι τρελή και την έκλεισε στο τρελοκομείο.

Η Καμίγ Κλοντέλ πέρασε έγκλειστη εκεί μέσα τα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής της.

Για το καλό της, είπαν.

Στο τρελοκομείο, μια παγωμένη φυλακή, αρνήθηκε να ζωγραφίσει

και να καταπιαστεί με τη γλυπτική.

Η μητέρα και η αδερφή της δεν την επισκέφθηκαν ποτέ.

Καμιά φορά ερχόταν να τη δει ο αδερφός της Πολ, ο μουσικός.

Όταν η αμαρτωλή Καμίγ πέθανε, κανείς δεν πήγε να πάρει τη σορό της.

Ο κόσμος άργησε πολλά χρόνια μέχρι να ανακαλύψει ότι η Καμίγ

δεν ήταν μόνο η ταπεινωμένη ερωμένη του Ογκίστ Ροντέν.

Σχεδόν μισό αιώνα μετά τον θάνατό της, τα έργα της αναστήθηκαν, ταξίδεψαν κι άφησαν τον κόσμο άναυδο: μπρούντζος που χορεύει, μάρμαρο που κλαίει, πέτρα που αγαπάει.

Στο Τόκιο, οι τυφλοί ζήτησαν την άδεια να αγγίξουν τα γλυπτά της.

Τα ακούμπησαν. Είπαν πως τα αγάλματα ανέπνεαν".

(Eduardo Galeano: "Γυναίκες", εκδ. Πάπυρος, μτφ: Ισμήνη Κανσή, σελ. 142)

Σαν σήμερα, 19 Οκτωβρίου 1943 ταξιδεύει για το ουράνιο φως η ταλαντούχα Γαλλίδα γλύπτρια, Καμίλ Κλοντέλ.

H Kαμίλ(αριστερά) με την Τζέσι Λίπσκομπ(δεξιά)
στο εργαστήριο του Ροντέν

Γεννημένη στη νότια Γαλλία, έδειξε την κλίση της στη γλυπτική από πολύ νεαρή ηλικία, κάτι που αναγνωρίστηκε από τον  φίλο της οικογένειας, γλύπτη Alfred Boucher, με προτροπή του οποίου η Καμίλ μεταβαίνει στο  Παρίσι για σπουδές. Μαθητεύει στο εργαστήριο του Ωγκίστ Ροντέν, γίνεται μοντέλο και μούσα του και μεταξύ τους αναπτύσσεται μια παθιασμένη -πλην ταραχώδης- ερωτική σχέση.
Στο εργαστήριο του Ροντέν γνωρίζεται και με την αγγλίδα γλύπτρια, Jessie Lipscomb. Οι δυο τους ήταν οι πρώτες γυναίκες που εντάχθηκαν στο αποκλειστικά ανδρικό ατελιέ του Ροντέν ώστε να βοηθήσουν στη σμίλευση του έργου του: " The Burghers of Calais - Οι Αστοί του Καλαί".

Οι δυο γυναίκες έγιναν φίλες καθώς μοιράζονταν την αγάπη τους για τη γλυπτική και πέρασαν μαζί τις καλοκαιρινές διακοπές του 1886 στο Πετερμπόροου με την οικογένεια της Τζέσι. Ηταν η περίοδος που ο Ροντέν βομβάρδιζε ερωτικά την Καμίλ, παρότι παντρεμένος.  Επιστολές του γλύπτη προς την Λίπσκομπ το αποδεικνύουν. Η φιλία της Καμίλ με την Τζέσι διακόπτεται και οι δρόμοι τους αποκλίνουν λίγο αργότερα. 

Ωστόσο, η Λίπσκομπ  επισκέφτηκε την Κλωντέλ το 1929 στο Ψυχιατρείο όπου νοσηλευόταν με ταραγμένο τον ψυχικό της κόσμο.

 "Buste d'Auguste Rodin", Camille Claudel 

Τα έργα της Καμίλ Κλοντελ εντυπωσιάζουν και διεγείρουν έντονα συναισθήματα με την καινοτόμα και πρωτοποριακή τέχνη τους, που αναδύει την "ψυχή" της γλυπτικής,  απελευθερώνοντάς  τη από τα καθιερωμένα θεματικά και φορμαλιστικά πλαίσιά της. Σμιλεύει τα γλυπτά της απαλά, δίνοντας μορφές που αναδύονται θεϊκά μέσα από το τραχύ ακατέργαστο υλικό...Σμιλεύει "μπρούντζο που χορεύει, μάρμαρο που κλαίει, πέτρα που αγαπάει...", όπως χαρακτηριστικά γράφει παραπάνω ο Ουρουγουανός, Εδουάρδο Γκαλεάνο στο βιβλίο του.

Η σχέση της Κλοντέλ με τον Ροντέν  τερματίζεται το 1898, ενώ είναι εμφανείς οι ψυχολογικές της διαταραχές . Καταστρέφει πολλά από τα έργα της και στρέφεται ενάντια στον πρώην αγαπημένο της κατηγορώντας τον για κλοπή δικών της ιδεών, που χρησιμοποίησε σε δημιουργίες του.

Αρχίζει να απομονώνεται και η ψυχική της υγεία παραμένει άστατη. Αγωνίστηκε να σταθεί στα πόδια της και να βρει αναγνώριση ως ανεξάρτητη καλλιτέχνις, όμως η εμμονή της με τον Ροντέν στάθηκε καθοριστική και η επίδρασή του καταστροφική.

Camille Claudel: "Shakuntala"

"Πιστεύω ότι είμαι στα πρόθυρα ενός κακού τέλους ...",

γράφει σε μια επιστολή της προς τον ξάδελφό της.
Τελικά δεν γλυτώνει τον εγκλεισμό σε ψυχιατρική κλινική, για τα νοσήλεια της οποίας συμμετέχει οικονομικά ο Ροντέν, με πολλούς να κατηγορούν την οικογένειά της για το χαμό μιας διάνοιας της τέχνης.

Παρατημένη από όλους, δέχεται επισκέψεις μόνο από τον αδελφό της. Ακόμα και η μητέρα της αρνήθηκε την έκκληση της Καμίλ να την επισκεφτεί, με τη δικαιολογία πως η κόρη της είχε προκαλέσει τεράστιο κακό στην οικογένεια. 

Η ταλαντούχα γλύπτρια πέρασε τριάντα χρόνια εγκλεισμού στο Ψυχιατρείο, μέχρι το θάνατό της στις 19 Οκτωβρίου του 1943...

Μια από τις τελευταίες της φωτογραφίες είναι εκείνη με την παλιά φίλη και συμμαθήτριά της, Τζέσι Λίπσκομπ , όταν η δεύτερη -όπως αναφέραμε- επισκέφτηκε την Κλοντέλ το 1929 στο Άσυλο...

Η απόφαση της οικογένειάς της να την κλείσει σε ψυχιατρικό άσυλο σκότωσε αυτό το σπουδαίο ταλέντο, ένα ανήσυχο, πρωτοπόρο πνεύμα, μια ασυμβίβαστη καλλιτεχνική ιδιοφυΐα, που το έργο της εμπνέει μέχρι σήμερα, παρόλο που ποτέ δεν κατάφερε να ξεφύγει από την σκιά του Ροντέν...

Camille Claudel: "La petite châtelaine"

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ:

O Jake Heggie, είναι από τους πλέον καταξιωμένους αμερικανούς δημιουργούς σύγχρονης-κλασικής μουσικής παγκοσμίως. Πολυβραβευμένος συνθέτης και πιανίστας, σπούδασε σύνθεση με τον Ernst Bacon, με τους μουσικοκριτικούς να τον χαρακτηρίζουν: "Πουλένκ του 20ού αιώνα. Η μουσική προσέγγισή του, ο τρόπος με τον οποίο οι επιλογές του ξεκλειδώνουν και αποκωδικοποιούν την ποίηση, την ένταση των λέξεων και ζωγραφίζουν τις μορφές, είναι εντυπωσιακά και γεμάτα εκπλήξεις".

Το 2012, ο Jake Heggie συνέθεσε έναν Κύκλο τραγουδιών για μέτζο-σοπράνο και κουαρτέτο εγχόρδων  βασισμένα στη ζωή και το έργο της Γαλλίδας γλύπτριας, Καμίλ Κλοντέλ. Η σύνθεση που τιτλοφορείται "Camille Claudel: Into the fire" έγινε κατόπιν παραγγελίας από την San Francisco Performances για τα 30 χρόνια του  Alexander String Quartet, με τη "φωνή των 24 καρατίων", όπως έχει χαρακτηριστεί η διάσημη μεσόφωνος, Joyce DiDonato να αναλαμβάνει το απαιτητικότατο σολιστικό μέρος.

Camille Claudel: " The Gossips"
(pinterest)

Ο τραγουδιστικός κύκλος προσδοκά να αποτυπώσει μουσικά τη δημιουργική ιδιοφυΐα της Κλοντέλ, μιας προσωπικότητας που -ως γυναίκα- η εποχή της σπάνια έπαιρνε στα σοβαρά, παρά μόνο σε σχέση με έναν άντρα. Για την Καμίλ, ο άνδρας ήταν ο Ροντέν, δάσκαλος, μέντορας και εραστής της. Το θυελλώδες ειδύλλιό τους, οι αντιμαχόμενοι εγωισμοί, η σύγκρουση της ιδιοφυΐας τους, οι τολμηρές επιλογές της ζωής της, οι αθετημένες υποσχέσεις του και η ψυχική ασθένεια που θα την οδηγούσε στον 30χρονο εγκλεισμό της σε ένα απομακρυσμένο άσυλο - όλα αυτά είναι μέρος της τραγικής ιστορίας της...

Ο κύκλος λαμβάνει χώρα την ημέρα που η Καμίλ πρόκειται να μεταφερθεί στο άσυλο.
Στο εναρκτήριο ατμοσφαιρικό πρελούδιο δηλώνεται το χάραμα της μέρας. 

Camille Claudel: "L'age mûr"

Ξημερώνει, και η γλύπτρια ξυπνά και κείνη. Απευθύνεται σε μερικά από τα γλυπτά-ορόσημά της. Καθένα γίνεται μέρος της αφήγησης... "Rodin", "La Valse", "Shakuntala", "La petite châtelaine", "The Gossips", όπως και το αυτοβιογραφικής διάστασης "L'age mûr", καθώς  η καλλιτέχνιδα πραγματεύεται το αδυσώπητο πέρασμα του χρόνου, τα γηρατειά και το θάνατο...

Ο επίλογος βασίζεται στην ξεθωριασμένη φωτογραφία που τραβήχτηκε το 1929 στο Montdevergues Asylum,  όταν την Καμίλ επισκέφτηκε η φίλη, συμμαθήτρια και συγκάτοικός της, Τζέσι Λίπσκομπ...

 Καμίλ Κλοντέλ και Τζέσι Λίπσκομπ το 1929
στο Montdevergues Asylum
(pinterest)

Το ποιητικό κείμενο είναι του Gene Scheer, βασισμένο σε εφημερίδες και επιστολές της Κλοντέλ.

Ο συνθέτης προσεγγίζει με σεβασμό και τοποθετεί το έργο της Κλοντέλ σε επίπεδο αντάξιό της, αποτίοντας φόρο τιμής στη μοναδική ιδιοφυία της. Ο κύκλος μουσικά ακολουθεί έντονη, ρυθμική χορευτική αίσθηση καθ' όλη τη διάρκεια των τραγουδιών.
O συνθέτης επιδέξια μετακινείται από τον ακραίο λυρισμό στο έντονο δράμα, κοσμώντας το κείμενο με σπαρακτικά μελίσματα, απ' όπου ξεπηδούν πρωτόγονοι θρήνοι, πλάνες κι αλλόκοτες ψευδαισθήσεις. Ακρόαμα μυστηριακό και άκρως ποιητικό με μοτίβα που μετουσιώνουν στη δίνη τους το πάθος της τέχνης της Καμίλ. 
Εμφανής είναι κι η επιρροή από τον Ντεμπισί και το "Κουαρτέτο Εγχόρδων σε σολ ελ" του Κλωντ Ντεμπισί...

Camille Claudel: "La Valse"

Μην ξεχνάμε ότι ο γάλλος συνθέτης υπήρξε στενός φίλος της γλύπτριας, είχε συχνά εκφράσει το θαυμασμό του για τα έργα της, η Καμίλ άκουγε εκστασιασμένη τον Κλωντ να παίζει πιάνο για κείνη, ενώ ο συνθέτης κρατούσε αντίγραφο του γλυπτού της "La Valse", τοποθετημένο πάνω στο πιάνο του... (Μπορείτε να διαβάσετε σχετικά σε παλαιότερο άρθρο μου, εδώ).

Τα μέρη:

Πρελούδιο: Awakening

1. Rodin

2. La Valse

3. Shakuntala

4. La petite châtelaine

5. The Gossips

6. L'age mûr

7. Επίλογος: "Η επίσκεψη της Jessie Lipscomb στο Montdevergues Asylum"

Jake Heggie: "Camille Claudel: Into the fire"

(Joyce DiDonato - Alexander String Quartet) 

Για τη σπουδαία γλύπτρια, Καμίλ Κλοντέλ υπάρχουν πολλά άρθρα στο μπλογκ. Περιηγηθείτε!

Ο Μπερνίνι, ο Μασκάνι και η "Έκσταση της Αγίας Τερέζας"...

Gian Lorenzo Bernini: "Ecstasy of Saint Theresa"

Από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας είναι η Τερέζα Ντι Σέπεδα και Άουμαδα, γνωστή ως Τερέζα της Άβιλα, καθώς η μοναχή και θρησκευτική συγγραφέας γεννήθηκε κι έζησε στην Άβιλα της Ισπανίας.

Η Τερέζα ίδρυσε πολλά μοναστήρια και είναι μία από τις ελάχιστες γυναίκες που απέκτησαν τον τίτλο του "Διδάκτορα της Εκκλησίας". Πρόκειται για σπουδαία πνευματική προσωπικότητα που ασχολήθηκε με το διαλογισμό μέσω του οποίου πιστευόταν ότι μεταφερόταν σε άλλους τόπους, ενώ συχνά αναφέρονται στο βίο της φαινόμενα έκστασης...
Αναπαύθηκε εν ειρήνη στις 15 Οκτωβρίου 1582, ημερομηνία που η Δυτική Εκκλησία καθιέρωσε τον εορτασμό της Αγίας.

"Είδα στα χέρια του Aρχαγγέλου ένα μακρύ χρυσό δόρυ, και στην άκρη του μια πυρωμένη αιχμή. Μ' αυτό με διαπέρασε ως τα σωθικά μου.
 Όταν το τράβηξε έξω με άφησε να φλέγομαι με μια μεγάλη αγάπη προς τον Θεό.
Ο πόνος ήταν τόσο δυνατός, που μ' έκανε να βογγώ, και η γλύκα του τόσο κατακλυσμική,
που δεν επιθυμούσα ν' απελευθερωθώ..."

Αυτά αναφέρει στο βιβλίο της "Η ζωή της Αγίας Τερέζα του Ιησού" (μια συλλογή αυτοβιογραφικών σημειώσεων και προσωπικών προβληματισμών για την πίστη και τα οράματά της), η Αγία Τερέζα της Άβιλα, περιγράφοντας το όραμα που βίωσε, μια μορφή εκστασιασμού μέσα σε θολό σύννεφο καθιστώντας τη μάρτυρα της θεϊκής εμφάνισης...

Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι

Από το όραμα αυτό εμπνεύστηκε ο σπουδαίος ιταλός γλύπτης, Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι ένα από τα αριστουργήματα της γλυπτικής του ύστερου μπαρόκ που τιτλοφορείται: "Η Έκσταση της Αγίας Τερέζας".

Ο γλύπτης με σχεδόν θεατρικά εφέ και με μοναδική μαεστρία φυσικότητας σμιλεύει πάνω σε λευκό μάρμαρο τον Αρχάγγελο που διαπερνά με το χρυσό βέλος του την Αγία Τερέζα.
Η γυναίκα απεικονίζεται σε κατάσταση λιποθυμίας , απορροφημένη από ισχυρή κατάπληξη... Μια απεικόνιση με προεκτάσεις μυστικιστικές, που την εμφανίζει να κυριαρχείται από πρωτόγνωρη έκσταση πνευματικής μεταρσίωσης, όπου το πνεύμα αποχωρισμένο πλήρως από τον κόσμο των αισθήσεων καταφέρνει να προσεγγίσει και ταυτιστεί με το θείο.

Το Άγιο Πνεύμα λούζει τη σκηνή με το Φως του, που αναβλύζει από τον ουρανό, με τον τρανό και ιδιοφυή Μπερνίνι να πετυχαίνει τη λεπτομέρεια με τις μπρούτζινες ακτίνες πάνω από τις δυο μορφές μέσα από τις οποίες περνά το φυσικό φως και διαθλάται σε όλο το γλυπτικό σύμπλεγμα.

*****

Η ΜΟΥΣΙΚΗ έμπνευση:

To 1923 o Πιέτρο Mασκάνι εντυπωσιασμένος στη θέα του γλυπτού του Μπερνίνι στο υπερυψωμένο αίθριο της εκκλησίας της Σάντα Μαρία ντε λα Βιτόρια στη Ρώμη εμπνέεται το σύντομης διάρκειας συμφωνικό του ποίημα: "Visione lyrica - Λυρικό όραμα", γνωστό και με τον υπότιτλο: "Guardando la Santa Teresa del Bernini - Κοιτάζοντας την Αγία Τερέζα του Μπερνίνι" και δομημένο σύμφωνα με τα αντίστοιχου μουσικού είδους έργα των Φραντς Λιστ και Ρίχαρντ Στράους.

Ο Μασκάνι στηριζόμενος στην άποψη πολλών που παραλλήλισαν την κατάσταση έκστασης της Τερέζας με την εμπειρία της ερωτικής πράξης, επιδιώκει μέσω των μοτίβων και του συνδυασμού οργάνων να συλλάβει όχι μόνο την πνευματική έκσταση αλλά και την αισθησιακή παρουσίαση της γυναίκας, καθώς τα μισόκλειστα μάτια, το προς τα πίσω γερμένο κεφάλι και το ανοιχτό στόμα της μαρτυρούν ότι οι σκέψεις της δεν είναι στα εγκόσμια.

Η μουσική ξεκινά με μια ήσυχη, λυρικής διάθεσης εισαγωγή που εκφράζει την οργασμική γλυκύτητα, ώσπου την εμφάνιση των όμποε και κόρνου σε ένα ξετύλιγμα σχεδόν Βαγκνερικής φύσης, όπου η δυναμική διατηρεί τα πρωτεία προκειμένου να εναρμονισθεί με το ειδικό, τελετουργικό βάρος της σκηνής... Τα μοτίβα και οι αρμονίες καθίστανται οι μόνοι φορείς απόδοσης της σκηνής, εμβαθύνοντας σε νοήματα που οι ανθρώπινες ερμηνείες αδυνατούν να εκφράσουν.
Είναι η στιγμή όπου το θείο εισέρχεται στο γήινο σώμα. Τα πνευστά δηλώνουν τη συγχώνευση αισθησιακής και πνευματικής απόλαυσης. Το μουσικό θέμα της "έκστασης" υπογραμμίζει το σημείο επαφής μεταξύ γης και ουρανού, μεταξύ ύλης και πνεύματος.
Το έργο φτάνει στο αποκορύφωμά του με τα σόλι των τοξοτών και επαναλαμβανόμενες, βαριές συγχορδίες από τα κοντραμπάσα, που ολοκληρώνουν τη σύνθεση σε μιαν ατμόσφαιρα λυτρωτική.

Πιέτρο Μασκάνι

Ο Μασκάνι -όπως και ο Μπερνίνι- με εντυπωσιακή καλλιτεχνική φαντασία τολμά να αυξήσει σχεδόν παραβατικά την αισθησιακή φόρτιση του επεισοδίου. Με τον ήχο, τις αρμονίες και τα μελωδικά θέματα μεταμορφώνει την εμφάνιση του αγίου με το μουσικό αποτέλεσμα να πετυχαίνει την απόλυτη περιγραφή παθιασμένης και υπερβολικά φιλήδονης εικόνας.
Σε μια άλλη ανάγνωση, η τελική διαπίστωση περί της ευτυχίας της ψυχής που αγαπά και ανατάσσεται, οδηγεί στην καταληκτική, ήπια και σχεδόν εξαϋλωμένη συγχορδία...


Πρόκειται για ένα εξαίρετο δείγμα -αν και σύντομο- της μουσικής σκέψης του Πιέτρο Mασκάνι στην πορεία της συνθετικής του σταδιοδρομίας, μακριά από το βεριστικό ύφος με το οποίο είναι περισσότερο γνωστός στο μουσικόφιλο κοινό, και αξίζει την προσοχή μας.

Μascagni: "Visione lyrica - Guardando la Santa Teresa del Bernini":

Kαι η πιανιστική εκδοχή του έργου:

Ζαν Κοκτώ: "Η Ανθρώπινη Φωνή"

 

"Cocteau's portrait", Modigliani

 "Ένας διαβολικός ακροβάτης της τέχνης". Έτσι χαρακτήρισε ο Μάνος Χατζιδάκις τον Ζαν Κοκτώ, τη μνήμη του οποίου τιμάμε σήμερα.

Ο Γάλλος ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, ζωγράφος και σκηνοθέτης υπήρξε  πνεύμα σπινθηροβόλο, μια πολυσχιδής προσωπικότητα της γαλλικής πρωτοπορίας.
Τα έργα του πρωτότυπης σύλληψης, μεταφυσικών προεκτάσεων και  φιλοσοφικών αποχρώσεων συνομιλούν με τις αγωνίες, τα ερωτήματα του σύγχρονου ανθρώπου, τους φόβους και τη λαχτάρα λύτρωσης από τα πάθη και τους εθισμούς του.

pinterest

"Εμπρός, εμπρός, εμπρός.. Μα όχι κυρία μου, είμαστε πολλοί στη γραμμή, κλείστε...
Εμπρός... Εμπρός... Κλείστε εσείς... Εμπρός... Μα όχι, δεν είναι του γιατρού Σμιτ... Μηδέν 8, όχι μηδέν 7... εμπρός!..[...]
Α! επιτέλους... είσαι εσύ... ναι... ναι... πολύ καθαρά... εμπρός... ναι... Ήταν σωστό μαρτύριο να σ' ακούω μέσα απ' όλες αυτές τις φωνές... Ναι... ναι... όχι... Τι σύμπτωση!... Γύρισα πριν δέκα λεπτά,... Με είχες ξαναπάρει;... α... όχι... όχι..[..]
Εμπρός!... Εμπρός!... Τώρα;... Κι όμως, μιλάω πολύ δυνατά... Τώρα μ' ακούς;... Λέω: μ' ακούς;... είναι αστείο, γιατί εγώ σ' ακούω σαν να είσαι πλάι μου... Εμπρός!... εμπρός!... εμπρός!... Ωραία! τώρα δε σ' ακούω εγώ!... Ναι, αλλά πολύ μακρυά, πολύ μακριά... Εσύ μ' ακούς; Ο καθένας με τη σειρά του. Όχι, μην κλείσεις!... Εμπρός!... Α! Σ' ακούω. Σ' ακούω πολύ καλά. Ναι, ήταν πολύ δυσάρεστο. Νομίζεις πως πέθανες, ξαφνικά. Ακούς και δε σ' ακούνε...[...]
 Εμπρός. Εσύ είσαι, Ζοζέφ;... Εγώ είμαι, η κυρία... Μιλούσαμε με τον κύριο και μας διέκοψαν... Δεν είναι εκεί;... Ναι... ναι... Δεν θα γυρίσει απόψε;... Σωστά, είμαι ανόητη! Μου τηλεφωνούσε από ένα εστιατόριο, μας έκοψαν, κι εγώ πήρα τον αριθμό του...[...]
Αγάπη μου...αγάπη μου, είχες πει πως θα μου τηλεφωνούσες για τελευταία φορά, και φοβόμουνα πως δε θα μ' αφήσεις να σου μιλήσω...[...] Είχα ορκιστεί να μη σε τρομάξω, να σ' αφήσω να φύγεις ήσυχος, να σου πω καλή αντάμωση σαν νά' ταν να ξαναϊδωθούμε αύριο... Ναι, ναι! ανόητο!... Το πιο σκληρό είναι όταν πρέπει να κλείσεις το τηλέφωνο, να γίνει σκοτάδι... [...]
Γλυκειά μου αγάπη μου. Είμαι γενναία. Εμπρός! Κλείσε! Κλείσε γρήγορα! Κλείσε! Σ' αγαπώ, σ' αγαπώ, σ' αγαπώ, σ' αγαπώ, σ' αγαπώ..."

(Ζαν Κοκτώ: "Η Ανθρώπινη Φωνή", πηγή: scribd)

"Cocteau's portrait", Federico de Madrazo y Ochoa

Το 1930 ο Ζαν Κοκτώ γράφει το εμβληματικό μονόπρακτό του: "Ανθρώπινη Φωνή". Πρωταγωνιστούν μια γυναίκα και ένα τηλέφωνο. Ο προφητικός Κοκτώ διερευνά την ανθρώπινη ανάγκη για επαφή. Συλλαμβάνει  τη σχέση μας με μια μηχανή... Η πρωταγωνίστρια μιλά στο τηλέφωνο στον πρώην αγαπημένο της που την έχει εγκαταλείψει και πρόκειται να παντρευτεί κάποια άλλη. Αυτό την έχει βυθίσει σε απελπισία και απόγνωση.   
Ο ευφυής και ευρηματικότατος Κοκτώ αξιοποιεί ως μέσο την τηλεφωνική συσκευή ώστε να εξερευνήσει συναισθήματα, απόψεις, αλλά και το μυστήριο που κρύβεται πίσω από την ανθρώπινη ανάγκη για επικοινωνία.  
Πιστεύοντας στην εκφραστικότητα του καλλιτέχνη, δίνει στην ερμηνεύτρια την ευκαιρία να ξεδιπλώσει το πλήρες φάσμα του ταλέντου της, καθώς ο ρόλος απαιτεί να μιλά ακατάπαυστα καθόλη τη διάρκεια του έργου, η σύλληψη του οποίου ενώ είναι παραπλανητικά απλή, έχει στιγμές υπέρτατης έντασης και συναισθηματικής φόρτισης. 

Η "Ανθρώπινη φωνή" του Ζαν Κοκτώ ενέπνευσαν τη σπουδαία ταινία του Ρομπέρτο Ροσελίνι με την καθηλωτική Άννα Μανιάνι στο ρόλο, αλλά και δυο εξίσου εξαιρετικά μουσικά έργα:

Ι. Την όπερα του Φρανσίς Πουλένκ: "La voix humaine"
και
ΙΙ. την όπερα μπούφα του Τζιαν Κάρλο Μενότι: "The telephone".

Ι. Φρανσίς Πουλένκ: "La voix humaine":

Πουλένκ και Κοκτώ
(pinterest)

Μετά από σαράντα χρόνια φιλίας με τον Ζαν Κοκτώ, ο Φρανσίς Πουλένκ συνέθεσε το 1958 τη μονόπρακτη αυτή "λυρική τραγωδία" πάνω στον ομώνυμο θεατρικό μονόλογο που έγραψε ο συγγραφέας το 1930. Κίνητρο και για τους δύο δημιουργούς υπήρξε το τέλος μιας επώδυνης ερωτικής σχέσης.

Αρχικά, ο εκδότης του είχε προτείνει στον Πουλένκ να συνθέσει τον μονόλογο για τη Μαρία Κάλλας, η οποία την εποχή εκείνη βρισκόταν στο απόγειο της δόξας της. Ωστόσο, ο συνθέτης επέλεξε να συνεργαστεί με τη Γαλλίδα υψίφωνο Ντενίζ Ντυβάλ, της οποίας τη θυελλώδη ερωτική ζωή γνώριζε και η οποία μόλις πρόσφατα είχε ερμηνεύσει την Μπλανς στην όπερά του "Διάλογοι Καρμηλιτισσών", που είχε παρουσιαστεί με επιτυχία στη Σκάλα του Μιλάνου το 1957.

Η "Ανθρώπινη φωνή" έκανε πρεμιέρα στο Παρίσι το 1959, υπό τη διεύθυνση του Ζωρζ Πρετρ. Ο Ζαν Κοκτώ εκτός από το λιμπρέτο υπέγραψε τη σκηνοθεσία, τα σκηνικά και τα κοστούμια της παράστασης.

Francis Poulenc: "La voix humaine":

Gian Carlo Menotti

ΙΙ. Στο είδος της κωμικής όπερας αναθέτει την υλοποίηση της μουσικής του έμπνευσης ο ιταλός Gian Carlo Menotti(συμμαθητής των Λ. Μπερνστάιν και Σ. Μπάρμπερ). Πρόκειται για μονόπρακτο σε αγγλικό λιμπρέτο που έγραψε ο ίδιος ο συνθέτης και παρουσιάστηκε το 1947 στη Νέα Υόρκη.

Πραγματεύεται τον όλεθρο στην ανθρώπινη επικοινωνία που κυριαρχεί στη σύγχρονη εποχή. Το τηλέφωνο συχνά απαιτεί τόσο πολύ την προσοχή μας που μπορεί να καταλήξουμε να αγνοούμε γι'αυτό τους αγαπημένους μας…
Δυο είναι οι πρωταγωνιστές. Ο άντρας αποφασίζει να κάνει πρόταση γάμου στη γυναίκα πριν αναχωρήσει για επαγγελματικό ταξίδι. Όμως εκείνη είναι για ώρες απασχολημένη μιλώντας στο τηλέφωνο. Αποφασίζει να φύγει χωρίς να ζητήσει το χέρι της. Τελικά και μετά από αρκετά ευτράπελα επεισόδια η πρόταση γίνεται μέσω του μέσου που εμπόδιζε την πρόταση, το τηλέφωνο. Μετά τη συναίνεση της γυναίκας, το ζευγάρι έχει ένα ρομαντικό διάλογο μέσω...τηλεφωνικής σύνδεσης .

Ο Μενότι δημιούργησε μια "ελαφριά" σύνθεση στην παράδοση της όπερας μπούφα, ο κεντρικός γυναικείος ρόλος της οποίας έγινε τεράστια επιτυχία με την πρώτη της ερμηνεύτρια, Marilyn Cotlow.

Για όσους δεν γνωρίζουν καλά το συνθέτη, ας τονίσουμε πως από πολλούς έχει χαρακτηριστεί "σύγχρονος Βάγκνερ", καθώς όπως και ο Ρίχαρντ -εκτός από τη μουσική- έγραφε και το λιμπρέτο για όλες τις όπερές του.

Η μουσική γλώσσα του Mενότι είναι εκλεκτική, συνδυασμός επιρροών από Πουτσίνι, Ντεμπισί και Στραβίνσκι με τα διαφορετικά στυλ να συνυπάρχουν ευχάριστα στην παρτιτούρα, που ξεδιπλώνεται εύγλωττη και με εξαιρετικά αποτελέσματα, όπως είναι αναμενόμενο από έναν θεατράνθρωπο, μάστορα στο είδος της φωνής. Πολύχρωμη, πνευματώδης αξιοποιεί τις ιδεες από το κείμενο του Κοκτώ και με πικάντικο χιούμορ η σύνθεση υπενθυμίζει ότι οι ξεχασμένες χαρές βρίσκονται στον πραγματικό κόσμο γύρω μας κι όχι σε ένα "ακουστικό"...

Η όπερα φέρει συχνά και τον υπότιτλο: "L’amour à trois-Αγάπη στα τρία".

Gian Carlo Menotti:"The telephone"
(στο ρόλο της εθισμένης γυναίκας η Marilyn Cotlow)

Παλαιότερο κείμενο για τον Κοκτώ μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Ο Φραγκίσκος, ο Μεσιάν και ο Άγγελος του Φρα Αντζέλικο...

 

"Ένας Άγγελος-μουσικός εμφανίζεται στον Άγιο Φραγκίσκο",  Francesco Ribalta
(Μουσείο Πράδο)

"Ο Φραγκίσκος είναι ένας από τούς πιο αγνούς μαθητές του Χριστού,
που έζησε καθαρά  χωρίς να ξεκλίνει καθόλου από το δρόμο, που  χάραξε ο Κύριος,
αποδεικνύοντας πως η χαρά του Θεού έρχεται με την απλότητα της διάνοιας", 

έγραψε χαρακτηριστικά ο Φώτης Κόντογλου για τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, που η Εκκλησία τιμά την 4η Οκτωβρίου.

Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης  έχει παιδική σε αγνότητα καρδιά, που πάλλεται και που δονείται από το πρότυπο του Χριστού, που φωτίζεται από το έκπαγλο φως του λόγου και της  στάσης του Κυρίου απέναντι στον άνθρωπο.

Η αλήθεια του Αγίου σμίγει με τη σοφία της παράδοσης και πλάθει πλήθος θρύλων που τον αφορούν. 

Ολιβιέ Μεσιάν

Από τους θρύλους, αλλά και τη ζωή και τις πράξεις του εμπνεύστηκαν καλλιτέχνες από κάθε χώρο, λογοτεχνικό, εικαστικό, μουσικό. 

Ανάμεσά τους και ο γάλλος συνθέτης, Ολιβιέ Μεσιάν, που στο διάστημα 1975-1983 συνέθεσε την τρίπρακτη  όπερά του: "Saint Francois D'Assise", στην οποία υπέγραψε και το λιμπρέτο.

Για την πλοκή και το κείμενο της όπερας, ο Μεσιάν συμβουλεύτηκε αποσπάσματα από τη Βίβλο, κείμενα Φραγκισκανών μοναχών, θεολόγων και φιλοσόφων, όπως και τα "Μικρά Άνθη", ένα μεσαιωνικό συναξάρι που ιστορεί το βίο του Αγίου και συγχρόνως ένα από τα πρώτα μνημεία της ιταλικής λογοτεχνίας.

Η όπερα θεωρείται το magnus opus του συνθέτη ο οποίος κινούμενος στην ιδέα του Βαγκνερικού λάιτ-μοτίφ αντικατοπτρίζει την ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση των χαρακτήρων μέσω της χρήσης μοτίβων, εμπνευσμένα από τα κελαηδίσματα των πουλιών .
Γι' αυτό, ταξίδεψε στην Ιταλία προκειμένου να καταγράψει το κελάηδισμά τους.

Εκτός από την Ασίζη, όπου στη Βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου μελέτησε τις σχετικές τοιχογραφίες του Τζιότο, ταξίδεψε και στη Φλωρεντία όπου επισκέφτηκε το μοναστήρι του Αγίου Μάρκου.

Fra Angelico: "Ευαγγελισμός", San Marco, Φλωρεντία

Εκεί εντυπωσιάστηκε από το αριστουργηματικό εικαστικό του "Ευαγγελισμού της Θεοτόκου" του δομινικανού μοναχού και ζωγράφου της Αναγέννησης, Φρα Αντζέλικο, γνωστού ως "il Beato Angelico-ο Ευλογημένος Αντζέλικο", που βλέπετε στην παραπάνω εικόνα.

Εκστασιάστηκε από τον τρόπο που ο καλλιτέχνης παριστά και σκιαγραφεί τις φιγούρες της Θεοτόκου και του Αγγέλου. Ιδιαίτερα δε, από τη χρωματική παλέτα του μανδύα του Αρχάγγελου Γαβριήλ, εμπνεύστηκε τη φορεσιά του Αγγέλου στην όπερα του "Saint Francois D'Assise":

Εξώφυλλο του δίσκου με την σοπράνο Christiane Eda-Pierre στο ρόλο του Αγγέλου,
έμπνευση από το εικαστικό του Φρα Αντζέλικο

Έτσι, στην πρεμιέρα της το 1983, που έλαβε χώρα στην Όπερα του Παρισιού υπό την μπαγκέτα του Σέιτζι Οζάβα, η υψίφωνος Christiane Eda-Pierre που ερμήνευσε το ρόλο του Αγγέλου, ενδυματολογικά ακολούθησε τον ιδιαίτερο ροδοπορφυρό χρωματισμό του χιτώνα του Αγγέλου του Φρα Αντζέλικο, που μοιάζει με ώριμο ροδάκινο.

Όπως αναφέραμε, η αγάπη του Μεσιάν για τα πουλιά είναι εμφανής στην όπερα. Ηχογράφησε πολλές φωνές ειδών της περιοχής, μεταγράφοντάς τες αργότερα σε μελωδίες για χρήση ως μουσικά θέματα που συνδέονται με συγκεκριμένους χαρακτήρες.
Έτσι, για τον Άγγελο υιοθέτησε ένα γλυκόλαλο πτηνό(είδος μικρής τσίχλας) με το όνομα: "Gerygone=γεννημένο από ήχο".

Το απλό μοτίβο της σηματοδοτεί κάθε είσοδο και έξοδο του Αγγέλου. Ο συνθέτης αναθέτει το θέμα στο πίκολο που παίζει στακάτο, ενώ ηχητικές νύξεις από μεταλλόφωνο και ξυλόφωνο το συνοδεύουν.  

Πράξη ΙΙ. Σκηνή 5: "Ο Άγγελος-Μουσικός"

"Ένας Άγγελος-μουσικός εμφανίζεται στον Άγιο Φραγκίσκο",  Guercino
(Πινακοθήκη Δρέσδης)

Η πέμπτη σκηνή της Δεύτερης Πράξης ανοίγει με τον Άγιο Φραγκίσκο  να δοξάζει τον Κύριο για τα θαυμαστά του δημιουργήματα, τον ήλιο, το φεγγάρι και τ' αστέρια. Προσεύχεται για την ευδαιμονία του Παραδείσου, όταν εμφανίζεται ο Άγγελος εξ ουρανού κρατώντας ένα μουσικό όργανο. Ο Άγιος δεν αντιλαμβάνεται την παρουσία του και ένα πουλί είναι εκείνο που τού ανακοινώνει την άφιξή του. Ο Άγγελος με το ροδί χιτώνα αρχίζει να  εκτελεί μια αιθέρια, ανακουφιστική μελωδία  σε αργό ρυθμό για να δηλώσει τη δύναμη και την ιερότητα της μουσικής. Ακολουθούν μοτίβα με συνεχόμενα glissandi, ο ήχος των οποίων αντηχεί στο δάσος, καθώς πέφτει η νύχτα. Η κατανυκτική, αγαλλιαστική μουσική προκαλεί άπλετη ψυχική ευφορία στον Άγιο, πρόγευση της ευδαιμονίας στο Βασίλειο των Ουρανών...Τα συναισθήματα είναι τόσης έντασης που ο Φραγκίσκος λιποθυμά...Ο Άγγελος εξαφανίζεται και τον Φραγκίσκο βρίσκουν αναίσθητο οι μοναχοί. Όταν συνέρχεται, εκστασιασμένος τούς αφηγείται το όραμα με τον Άγγελο και την "ουράνια μουσική"...

Ο ρόλος του Αγγέλου είναι εξόχως δεξιοτεχνικός, απαιτεί από τον ερμηνευτή να "πετά στα άυλα ύψη του καθαρού ήχου, ώστε να επιτύχει την αγνότητα του τραγουδιού του", επεσήμανε ο Μεσιάν... 
Όλο γλυκύτητα η μελωδία, αντικατοπτρίζει πλήρως το κείμενο... Ο χρωματισμός οργάνων και φωνής σύμφωνα με την ένδειξη της παρτιτούρας και η δυναμική σκίασης οδηγούν στο καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.

 

Messiaen: "Saint Francois D'Assise, Act II"

Μπορείτε να απολαύσετε τη σκηνή με τον Άγγελο από το 34:43: 

.