Σαιν Σανς: άρωμα εξωτικό με την Παρυσάτιδα της Περσίας...

Aπό την πρεμιέρα της όπερας Parysatis του Saint-Saëns το 1902

Το ζεύγος Dieulafoy.
Η Jane αριστερά με ανδρικό κοστούμι

29 Ιουνίου 1851 γεννιέται η Jane Dieulafoy, η γαλλίδα αρχαιολόγος και μυθιστοριογράφος, που με το σύζυγο της Marsel Auguste Dieulafoy ανέλαβαν τις ανασκαφές στα Σούσα της Περσίας, φέρνοντας στο φως πολλές αρχαιότητες μερικές από τις οποίες εκτίθενται στο μουσείο του Λούβρου, όπως η περίφημη Ζωφόρος των Λιονταριών.
Το Παρισινό Μουσείο φιλοξενεί ευρήματά της σε δύο αίθουσές του . Η γαλλική κυβέρνηση για τη συνεισφορά της το 1886 τής απένειμε τον τίτλο του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής.

Πολλά έχουν ειπωθεί για την ένδυση τη Jane Dieulafoy, η οποία προτιμούσε να κρατά τα μαλλιά της πολύ κοντά και να ντύνεται με ανδρικά ρούχα, τάση που υιοθέτησε προκειμένου να ταξιδέψει ελεύθερα στις μουσουλμανικες χώρες.
Επειδή αυτό ήταν αντίθετο με το γαλλικό νόμο εκείνη την εποχή, αιτήθηκε και έλαβε ειδική άδεια αμφίεσης πείθοντας τους αρμοδίους με το επιχείρημα:
"Το κάνω μόνο για να εξοικονομήσω χρόνο. Αγοράζω έτοιμα κοστούμια χωρίς έννοια για το τι θα φορώ καθημερινά. Ετσι, κερδίζω χρόνο, τον οποίο αξιοποιώ στην πολύτιμη εργασία μου".



Την εμπειρία της από την πολύχρονη αρχαιολογική έρευνα, η Jane Dieulafoy κατέγραψε σε μια σειρά από βιβλία, με λεπτομερείς αναφορές στις ανασκαφές και τις ανακαλύψεις των γαλλικών αποστολών. Εγραψε επίσης και μερικά μυθιστορήματα εμπνευσμένα από αυτά τα ευρήματα, ανάμεσά τους και το τιτλοφορούμενο: "Παρυσάτις".


Παρυσάτις ονομαζόταν η ισχυρή Βασίλισσα των Περσών, θυγατέρα του αυτοκράτορα, Αρταξέρξη Α', και ετεροθαλής αδερφή του Δαρείου Β', τον οποίο παντρεύτηκε και μαζί απέκτησαν τον Αρταξέρξη και τον νεότερο Κύρο:

Δαρείου και Παρυσάτιδος γίγνονται παίδες δύο,

πρεσβύτερος μεν Αρταξέρξης, νεώτερος δε Κύρος.

Η Παρυσάτις, είχε μεγάλη αδυναμία στον Κύρο για τις αρετές του, τα σωματικά και ψυχικά του χαρίσματα.
Ήταν μια ισχυρή, πανεύστροφη βασίλισσα που κατάφερε να βοηθήσει στην άνοδο του Δαρείου στο θρόνο, παρόλο που δεν ήταν νόμιμος απόγονος και λέγεται πως ο βασιλιάς υπολόγιζε τη γνώμη της και εξαρτιόταν από τις συμβουλές της. Επίσης ήταν πολλή σκληρή, αδίστακτη και αμείλικτη. Όταν στη μάχη στα Κούναξα, ένας στρατιώτης χτύπησε με το βέλος του τον αγαπημένο της γιο Κύρο, κάνοντάς τον να πέσει από το άλογο και να χτυπήσει το κεφάλι του οπότε πέθανε, διέταξε να τον βρουν και να τον εκτελέσουν με σκαφισμό, ενώ εκδικήθηκε τον ευνούχο του βασιλιά, ο οποίος είχε κόψει το χέρι και το κεφάλι του νεκρού Κύρου, βάζοντας να τον γδάρουν ζωντανό.


Επεισόδια από τη ζωή της, καθώς και πτυχές της δυναμικής προσωπικότητάς της παρουσιάζονται στο μυθιστόρημα της αρχαιολόγου  Jane Dieulafoy: "Παρυσάτις", που μεταγράφηκε σε θεατρικό, τη σκηνική μουσική για το οποίο συνέθεσε ο Σεν-Σανς.

Υπενθυμίζουμε πως ο γάλλος συνθέτης ήταν παθιασμένος με την αρχαιότητα και τα εξωτικά μέρη της Ανατολής. Οι φίλοι του τον αποκαλούσαν "πουλάκι του χιονιού", καθώς τους χειμώνες του άρεσε να φεύγει από το Παρίσι για πιο ζεστά κλίματα. Αγαπημένοι του προορισμοί ήταν η Αίγυπτος και η Αλγερία.


Την Αίγυπτο είχε επισκεφτεί και το 1902, προσκεκλημένος του αδερφού του χεδίφη, στην εξωτική του βίλα στις όχθες του Νείλου, όταν συνέλαβε την ιδέα και έδωσε και τα πρώτα δείγματα τη παρτιτούρας του έργου: "Parysatis" ενθουσιασμένος από το μυθιστόρημα της Dieulafoy.

Tο έργο παρουσιάστηκε το καλοκαίρι τη ίδιας χρονιάς στο φεστιβάλ της Béziers, με την Πωλίν Βιαρντό στο ρόλο της Πέρσας βασίλισσας και τον Σαιν Σανς στο πόντιουμ. Ο συνθέτης έγραψε για μια πολυμελή ορχήστρα 450 εκτελεστών, μικτή χορωδία 250 χορωδών και εξήντα χορευτές.
Αντλώντας έμπνευση ιδίως από εικονογραφικές πηγές, γράφει μοτίβα ανατολίζουσας χροιάς συνδυάζοντας ευρηματικά τα ηχοχρώματα από ποικιλία πνευστών, άρπες και διάφορα κρουστά, ενώ χρησιμοποίησε τροπική γραφή και φρενήρεις ρυθμούς.

calameo

Το λιμπρέτο ξεκινά με τον θάνατο του Κύρου και την περαιτέρω συνωμοσία της Παρυσάτιδας ενάντια στη νύφη της Στάτειρα, γυναίκας του Αρταξέρξη επειδή τόλμησε να επικρίνει για τη σκληρότητά της τη βασίλισσα, δημόσια. Τελικά τη δολοφονεί με τη βοήθεια ενός πιστού υπηρέτη της ο οποίος ετοιμάζοντας το βασιλικό γεύμα, καθάρισε ένα πουλί με μαχαίρι βουτηγμένο σε δηλητήριο, με τέτοιο τρόπο που μόνο το μισό του ζώου ποτίστηκε με το φαρμάκι. Αυτό το μέρος σερβιρίστηκε στη Στάτειρα, που προκάλεσε τον θάνατό της. Όταν αποκαλύφθηκαν όλα,  η βασίλισσα εξορίστηκε από το γιο της, Αρταξέρξη.

Στην σύγχρονη εποχή δεν εκτελείται ολοκληρωμένο το έργο, πλην από το "Le rossignol et la rose", και τις "Airs de ballet".
"Το αηδόνι και το τριαντάφυλλο" είναι ένα τραγούδι χωρίς λόγια, όπου η υψίφωνος μιμείται το τραγούδι του αηδονιού, τη μελωδία του οποίου ο Σαιν Σανς άκουσε από έναν ντόπιο πλανόδιο οργανοπαίχτη στην Αλεξάνδρεια. Οι "entree" και "Airs de ballet" παρουσιάζονται συχνά ως ανεξάρτητα ορχηστρικά κομμάτια.

Σύμφωνα με τον Γκαμπριέλ Φωρέ η πρεμιέρα της "Parysatis" είχε τεράστα επιτυχία, με το κοινό να χειροκροτεί ασταμάτητα προκειμένου να αναγκάσει συνθέτη και συγγραφέα να ανέβουν στη σκηνή, όπως και έγινε με τους θεατές να παραληρούν μέσα σε επευφημίες. Ο Φωρέ αναφέρει ότι η Τζέιν είχε επιλέξει να φορέσει το ανδρικό κοστούμι της, μη αλλάζοντας τις στυλιστικές της επιλογές για την πρεμιέρα.

Saint-Saëns: "Parysatis, Le rossignol et la rose"
Ερμηνεύει η Natalie Dessay:

Saint-Saëns: "Parysatis, Εntree - Airs de ballet":

Μουσικές παρτιτούρες με το μύθο του Ακταίονα ...

"Tο λουτρό της Άρτεμης και η μεταμόρφωση του Ακταίονα σε ελάφι"
François Clouet 

“Από την Αυτονόη [κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας] και τον Αρισταίο
γεννήθηκε ένας γιος, ο Ακταίωνας, ο οποίος ανατράφηκε από τον Χείρωνα
που του δίδαξε την τέχνη του κυνηγιού.
Oι Νύμφες τον αποκαλούσαν Αγραίο (του αγρού) και Νόμιο(=βοσκό) και του δίδαξαν την καλλιέργεια της ελιάς, την παρασκευή του τυριού και τη μελισσοκομική τέχνη]·
αργότερα όμως κατασπαράχθηκε στον Κιθαιρώνα από τα ίδια του τα σκυλιά.
Και αυτός πέθανε με αυτόν τον τρόπο, όπως τουλάχιστον παραδίδει ο Ακουσίλαος, επειδή προκάλεσε την οργή του Δία, καθώς επιδίωξε την αγάπη της Σεμέλης,
οι περισσότεροι όμως λένε ότι πέθανε επειδή είδε την Άρτεμη να παίρνει το λουτρό της.”

Αυτά διασώζει ο Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη του για τον Ακταίονα, που είδε την Άρτεμη να λούζεται γυμνή στο ποτάμι κι η τιμωρία του ήταν να τον μεταμορφώσει η θεά σε ελάφι, το οποίο κατασπάραξαν τα κυνηγετικά σκυλιά του.

Ο ΜΥΘΟΣ:

Ο Ακταίoνας ήταν γιος του Αρισταίου και της Αυτονόης, κόρης του βασιλιά της Θήβας Κάδμου. Τον ανέθρεψε ο Κένταυρος Χείρωνας στο Πήλιο και έγινε σπουδαίος κυνηγός.

"Ο Ακταίων αντικρίζει άθελά του την Άρτεμη γυμνή"
(Τιτσιάνο)

Kυνηγούσε καθημερινά στα δάση με τα πενήντα σκυλιά του.
Κάποτε που ο Ακταίονας κυνηγούσε στα βουνά έφτασε στην ιερή κοιλάδα της Άρτεμης, την πυκνόδεντρη Γαργαφία, και εκεί αποκοιμήθηκε κουρασμένος πάνω σε έναν βράχο κοντά στην Παρθένιο πηγή, όπου έπαιρνε το λουτρό της η θεά. Όταν ο Ακταίονας ξύπνησε, την είδε γυμνή να λούζεται στην πηγή. Όταν οι Νύμφες αντιλήφθηκαν ότι τις κοιτάζει, περικύκλωσαν τη θεά, προσπαθώντας να κρύψουν τη γύμνια της, επειδή κανένας θνητός δεν είχε τολμήσει να την αντικρίσει γυμνή. Εκείνη τον τιμώρησε ρίχνοντας νερό από την πηγή στο πρόσωπό του και τον μεταμόρφωσε σε ελάφι.
Στη συνέχεια προκάλεσε λύσσα στα πενήντα σκυλιά του, τα οποία, χωρίς να τον αναγνωρίσουν, τον πήραν στο κατόπι και τον κατασπάραξαν.
‘Όμως έπειτα άρχισαν να τον αναζητούν και να γαβγίζουν. Ο μύθος συμπληρώνει πως ο Κένταυρος Χείρωνας που τα λυπήθηκε, έφτιαξε ένα ομοίωμα του παλιού του μαθητή, προκειμένου να τα ηρεμήσει.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, οι γονείς του Ακταίονα δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τον τραγικό θάνατο του γιου τους. Ο πατέρας του, ο Αρισταίος, εγκατέλειψε τη Βοιωτία και εγκαταστάθηκε στο νησί Σαρδώ, ενώ η μητέρα του, Αυτονόη, μετοίκησε στην Ερένεια των Μεγάρων όπου πέθανε από τη λύπη της.

"Ο Ακταίων κατασπαράζεται από τα σκυλιά του"
(Τιτσιάνο)

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι η Άρτεμις τιμώρησε τον Ακταίονα είτε γιατί είχε κρεμάσει τα τρόπαια του κυνηγιού του έξω από τον ναό της και ζήτησε κατόπιν τον έρωτά της είτε επειδή καυχιόταν ότι ήταν ανώτερός της στην τέχνη του κυνηγιού.
Κατά τον Ακουσίλαο και τον Στησίχορο, ο Ακταίονας τιμωρήθηκε από τον Δία γιατί διεκδίκησε για σύζυγό του τη Σεμέλη, που ήταν αγαπημένη του Δία. 

Η ιστορία του Ακταίoνα παρουσιάζει δομικές αναλογίες με ιστορίες άλλων. Καταρχάς μοιράζεται την ίδια μοίρα με τον ξάδελφό του Πενθέα: και οι δύο διαμελίζονται, ο πρώτος από τα σκυλιά του, ο δεύτερος από τις σκύλες- μαινάδες· και τα δυο επεισόδια διαδραματίζονται στη φύση.
Ακταίων και Τειρεσίας τιμωρούνται σε υγρά περιβάλλοντα για τον ίδιο λόγο -είδαν άθελά τους θεές να παίρνουν το λουτρό τους-, ενώ και ο Νάρκισσος εγκλωβίζεται στο υγρό περιβάλλον του χειμάρρου Δονακώνα, όπου αυτοθαυμάζεται. 

Επίσης ο μύθος του Ακταίονα παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον μύθο του Ωρίωνα, επίσης ικανού κυνηγού που υπήρξε και αυτός θύμα της οργής της Άρτεμης, όταν θέλησε να τη συναγωνιστεί στον δίσκο.

Στην αναγεννησιακή τέχνη ο μύθος αξιοποιήθηκε από τους καλλιτέχνες σαν αφορμή και πρόσχημα για να δημιουργήσουν πίνακες υπαινικτικούς για την ηδονοβλεψία. Mύθους ηθικοδιδακτικούς για τους κινδύνους που προκύπτουν από την ηδονοβλεψία, για το τι μπορεί να πάθει ένας γενναίος άνδρας βλέποντας μια γυμνή γυναίκα, καθώς αφήνεται να παρασυρθεί από ταπεινά πάθη.

O μύθος της μεταμόρφωσης του Ακταίονα έχει εμπνεύσει πλήθος καλλιτεχνών κάθε είδους από την αρχαιότητα ως σήμερα. 

Marc-Antoine Charpentie

Ι.  Στη μουσική ξεχωρίζει η οπερατική μινιατούρα "Acteon" του Marc-Antoine Charpentie , που περιγράφει σε έξι σκηνές των τραγωδία του αρχαίου ήρωα.
Ο συνθέτης χρησιμοποιεί κλασικές τεχνικές της tragédie en musique που δίδαξε ο Lully και παραθέτει μια σύνθεση υψηλής φωνητικής και οργανικής δύναμης, ένα λεπτό αλλά δυναμικό σύντομο έργο, που μαρτυρά την ευρηματικότητα και δεξιοτεχνία του δημιουργού.

Oι έξι σκηνές:

1. Ο Aκταίων με τους κυνηγούς του βρίσκονται στο δάσος. Η χορωδία των κυνηγών και ο ήρωας υμνούν την Άρτεμη:

"Θεά απ' την οποία ανασαίνω,

Αγαπημένη των δασών, βασίλισσα

Οδήγησε τα βήματά μας..."

2. Η σκηνή του λουτρού της Άρτεμης και των Νυμφών της.
3. Moνόλογος του Ακταίονα στη σκηνή του ύπνου. Η Άρτεμις αντιλαμβάνεται την παρουσία του και αποφασίζει για τη μοίρα του.
4. Ο Ακταίων μεταμορφώνεται σε ελάφι. Βλέπει το μεταμορφωμένο είδωλό του μέσα στα νερά της πηγής:

"Ο Ακταίων αντικρίζει την Άρτεμη στο λουτρό της
κι ευθύς μεταμορφώνεται σε ελάφι",
Ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Συρία.

"Ατρόμητη άλλοτε καρδιά μου

Ποιος σε κυριεύει, φόβος;

Τι βλέπω σε αυτόν τον υγρό καθρέφτη;

Το πρόσωπό μου είναι ζαρωμένο,

Με απαίσιες τρίχες να καλύπτουν το δέρμα μου

τίποτε δεν έχει απομείνει από την πρώτη μου μορφή,

Αχ! Θεοί που με μεταμορφώσατε απ'τη βασιλική φυλή μου...

Για να γλιτώσω την ντροπή

Πάρτε μου το φως..."

5. Τα κυνηγόσκυλα κυνηγούν το ελάφι.
6. Ο Δίας ανακοινώνει στους κυνηγούς τον θάνατο του Ακταίονα. Η ποιμαντική σύνθεση τελειώνει με τη χορωδία των κυνηγών να εκφράζουν την οδύνη αλλά και το θυμό τους για το τέλος του ήρωα.

Η συνεισφορά του Γάλλου συνθέτη της μπαρόκ στην μουσική τέχνη, έτυχε μεγάλης αναγνώρισης στην εποχή του. Σ' αυτή τη σύντομης διάρκειας μουσική τραγωδία του διακρίνουμε στοιχεία μελωδικής και αρμονικής βάσης από το ιταλικό στυλ το οποίο σπούδασε μαθητεύοντας στη Ρώμη πλάι στον διάσημο Τζάκομο Καρίσιμι.
Είναι ο μόνος Γάλλος της περιόδου που θα ακολουθήσει αυτό το είδος με τόση επιμέλεια.
Σύντομο έργο ο “Acteon”, αλλά μοναδικής ομορφιάς, όπου ο μελωδικός πλούτος, η χρήση των παύσεων και της μετατροπίας, καθώς και το γούστο των χρωματισμών υπογραμμίζουν τον ηθικοδιδακτικό χαρακτήρα του μύθου.

Marc Antoine Charpentier: “Actéon”

(William Christie - Les Arts Florissants)

ΙΙ.  Επίσης ο αυστριακός συνθέτης, Carl Ditters von Dittersdorf συνθέτει τον περίφημο κύκλο του: "Μεταμορφώσεις του Οβιδίου", μια σειρά δώδεκα συμφωνιών προγραμματικής μουσικής με έμπνευση από μυθολογικά θέματα που παρουσιάζει ο Οβίδιος στο ομώνυμο βιβλίο του(μόνο έξι έχουν διασωθεί).
Γράφτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1780 και αποτελεί μέχρι σήμερα μία από τις σπουδαιότερες συνεισφορές στην ιστορία της προγραμματικής μουσικής, καθώς "διδάσκει" τον ευφυή και καινοτόμο τρόπο μετάπλασης του μύθου σε συμφωνικό ήχο. Η "Συμφωνία αρ. 3" του κύκλου τιτλοφορείται: "Actéon Changé en Cerf-Ο Ακταίων μεταμορφωμένος σε ελάφι" είναι γραμμένη στη Σολ μείζονα και η μουσική αφήγηση ξετυλίγει το μύθο σε 4 μέρη:

Ι. Allegro
II. Adagio piu tosto andantino
III. Tempo di menuetto - Alternativo
IV. Vivace

Carl Ditters von Dittersdorf: "Sinfonia No.3 - Actéon Changé en Cerf":

ΙΙΙ.  Μια άλλη εκδοχή του μύθου αναφέρει ότι η θεά του κυνηγιού, Άρτεμη, ορκισμένη παρθένα, σαγηνεύτηκε από τον όμορφο κυνηγό Ακταίονα και τού παραδόθηκε ερωτικά. 

Giuseppe Cesari,   "Actaeon"

Η θεά από φόβο μήπως μαθευτεί το συμβάν, τον μεταμόρφωσε σε ελάφι κι έβαλε τα πενήντα σκυλιά του να τον κατασπαράξουν.

Το ερωτικό επεισόδιο περιγράφει ο Γενουάτης συνθέτης Cesare Pugni στο μπαλέτο με τίτλο: "Le Roi Candaule" σε χορογραφία Μαριούς Πετιπά.

 
Πρόκειται για το "Pas de deux της Ντιάνας και του Ακταίονα", το πιο δημοφιλές του μπαλέτου, όπου κατά τη διάρκεια των γάμων του Γύγη με τη Νισία εμφανίζεται η Ντιάνα-Άρτεμις και ξεκινά το χορό της με τον Ακταίονα, αντανακλώντας το μύθο του πάθους με τα καταστροφικά αποτελέσματα μεταξύ της θεάς και του όμορφου κυνηγού, που άθελά του την είχε δει γυμνή στην πηγή.

 
Ο Πετιπά αναθέτει στον  άνδρα χορευτή θεαματικότατα "άλματα ελαφιού". 

Cesare Pugni: "Diane et Acteon pas de deux":

Όταν η Άρτεμις είδε τον Ακταίο κατασπαραγμένο, λυπήθηκε βαθιά.
Για να μετριάσει τη

"Ο Ακταίων κατασπαράζεται από τα σκυλιά"
 (από αττικό ερυθρόμορφο κρατήρα-Λούβρο)

θλίψη της ζήτησε από τον Δία να τον μετατρέψει σε αστερισμό. Ο πατέρας των θεών δημιούργησε τον Αστερισμό του μεγάλου Κυνός.Αν ποτέ, κοιτάζοντας τον νυχτερινό ουρανό, διακρίνετε τον αστερισμό, ακούστε τον ψίθυρο των αστεριών. Θα' ναι ο Ακταίων, που αφηγείται στα υπόλοιπα αστέρια την ιστορία του πώς αυτός, ο μόνος θνητός, είδε γυμνή τη θεά Άρτεμη. Ίσως γι' αυτό και μόνο -τους εκμυστηρεύεται- ν' άξιζε να πεθάνει, ακόμα και μ' αυτό τον φρικτό τρόπο...

IV: Τέλος από το μύθο της μεταμόρφωσης του Ακταίονα σε ελάφι είναι εμπνευσμένο και το συμφωνικό ποίημα του ρουμάνου, Alfred Alessandrescu. 
Πρόκειται για πολύχρωμης υφής σύνθεση η οποία τιμήθηκε με το Α' Βραβείο στο Διαγωνισμό "George Enescu" το 1915. Μυστηριώδεις μουσικές χειρονομίες, απειλητικές μελισματικές φιγούρες, ζωηρά "επεισόδια" και αιχμηρά περάσματα σκιαγραφούν τις αλλεπάλληλες εναλλαγές διαθέσεων στη μυθολογική αφήγηση.

Alfred Alessandrescu:  "Actaeon":

Μέρος του κειμένου δημοσιεύτηκε και στην Κοινότητα The Mythologists.

(Στοιχεία για το μύθο αντλήθηκαν από: greek-language, Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα, Κακριδής Ι. Θ. , Ελληνική Μυθολογία, lifo.gr, theogonia.gr, Βικιπαίδεια)

"Λόγος...ήχος...μυστικά, στον κήπο με τις αυταπάτες"

"Θ' αρχίσω με μιαν ήχηση που να φτάνει, απ' το πιο σκληρό μέταλλο έως την πιο λεπτή χορδή, χωρίς ούτε οι απολαύσεις ν' αποκλείονται ούτε οι ενοχές να επιβάλλονται, αλλά η φύσις να παραμένει φύσις. Υπάρχει ένας τρόπος να μπαινοβγαίνουμε στα καθημερινά γεγονότα, έτσι που το ρούχο μας να μην πιάνεται απ' τα κλαδιά που απλώνει γύρω μας το συμφέρον...
[...] 

Διαφορετικός θα ήταν ο Μάιος αν αντί να πληρώνουμε και τέλη για την εισπνοή του οξυγόνου του, λαλούσαμε πέτρα και λαλούσαμε νερό με την ελπίδα ν' αναφανεί μια μέρα ένα καινούργιο άλσος, κατάλληλο να δεχτεί την ταφή μας.
Έαρ χρειάζεται και ζωή πλήρης καθαρότητας, για ένα δώρο που κανείς άλλος δεν μπορεί να στο προσφέρει..."

("Ο κήπος με τις αυταπάτες", Οδυσσέα Ελύτη)

Η πολυβραβευμένη βορειοελλαδίτισσα συνθέτρια, Λίνα Τόνια, παρά το νεαρό της ηλικίας της έχει στο ενεργητικό της πολλές, εξαίρετες και πρωτότυπες συνθέσεις σύγχρονης μουσικής, για πιάνο, για ορχήστρα, συνθέσεις μουσικής δωματίου, μουσική για το θέατρο, όπως και όπερες.


Από το ποιητικό -στη δοκιμιακή μορφή του- έργο του Οδυσσέα Ελύτη: "Ο κήπος με τις αυταπάτες", είναι εμπνευσμένη η ομώνυμη σύνθεσή της του 2007, που βραβεύτηκε και στον Διεθνή Διαγωνισμό Σύνθεσης της Ν. Υόρκης το 2010.

soundcloud

Έτσι, τη βρίσκουμε να κινείται εμπνευστικά "απ' το πιο σκληρό μέταλλο έως την πιο λεπτή χορδή" στοχεύοντας να ερμηνεύσει με ήχο τον Ελύτειο λόγο, όπου παραδοξότητες, λογής υπαινιγμοί και συγκινησιακή απόχρωση, κυριαρχούν.

"Η απειροελάχιστη στιγμή όπου γευτήκαμε το κάλλος και την ενσωματώσαμε μια για πάντα μες στην ιδιωτική μας αιωνιότητα...", όπως λέει κάπου ο Ελύτης, στη μουσική προσέγγιση της Τόνια, εκφράζεται. Εκφράζεται και συγκινεί εκείνον που γοητεύεται από τη σύζευξη κειμένων και μουσικών δημιουργιών, κάνοντας κτήμα του την ομορφιά και μεταφέροντάς την ως δόνηση στη μνήμη και στα όνειρά του.


Η ταλαντούχα δημιουργός επιχειρεί μια ηχητική θέαση της αλήθειας του Ελύτη. Φιλοδοξεί μέσω της μουσικής της να διαβάσει ορθά τα σήματα που στέλνει ο ποιητής.
Έτσι, επεξεργάζεται μια μελωδική ιδέα, που εμφανίζεται σε μορφή θραυσμάτων στην ψιλή περιοχή του πιάνου. Θραύσματα, που στο στοχαστικής βαθύτητας δοκίμιο του Ελύτη, όπου το μέταλλο της φωνής του θερμαίνει και μαζί παγώνει, έχουν τη δική τους, ιδιαίτερη δυναμική:
"Με την κάθε μέρα που ζούμε γινόμαστε άθελά μας εκατομμυριούχοι θραυσμάτων από εικόνες που γεννάει το μέσα μας ασήμαντον..."

Λόγια, που δίνουν έναυσμα στην τέχνη και τη συγκίνηση του δημιουργού. Το χνάρι πάνω στις λέξεις και τις φράσεις ξεδιπλώνεται, κι από τον ήχο και τη μελωδική γραμμή δεν περισσεύει τίποτα. Μετρημένα όλα, δυναμώνουν τα νοήματα...

Στη συνέχεια η ιδέα διανθίζεται με νέα στοιχεία πιο σύνθετα μελωδικά, περιπλέκεται με ιδιαίτερες αρμονίες και μεταφέρεται στις χαμηλότερες περιοχές του οργάνου, φέρνοντας εντονότερη μελωδικότητα στο προσκήνιο, σε μια προσπάθεια να ερμηνευθεί ο Ελύτειος διαλογισμός, να επικοινωνήσει με τον εσώτερο εαυτό...
Η μουσική προσέγγιση της νεαρής συνθέτιδας πείθει, ανατρέχοντας στα γραφόμενα του ποιητή μας, πως "όποιος δεν ξύπνησε τ’ άλλο πρωί να βρει μια φωλιά στο γείσο της ταράτσας του και να σαστίσει απ' αυτό το στιγμιαίο μήνυμα ζωής και μαγικής μαστορίας, δεν θα μπορέσει να καταλάβει, πως με το ίδιο τιποτένιο υλικό, μπορεί να φτάσει κανείς, με μιαν ανάλογη μαγική μαστοριά, στην τεχνική της συνεικόνας..."



Η Τόνια έδειξε μεγάλη αγάπη στην ποίηση και στους σύγχρονους Έλληνες ποιητές ήδη από την εφηβεία.
"Η επαφή μου με την ποίηση απελευθέρωνε τον φαντασιακό μου κόσμο και ήθελα με κάποιο τρόπο να εκφραστώ κι εγώ με δικά μου νοήματα και με την αίσθηση της απόλυτης ελευθερίας που χαρίζει η δημιουργικότητα", δηλώνει.

Ο λόγος του Ελύτη στον "Κήπο με τις αυταπάτες" ψηλαφεί, κι η μουσική της Τόνια αγωνίζεται να αποκρυπτογραφήσει, να αναδείξει τις συσχετίσεις των μυστικών εννοιών τους.

Και τα καταφέρνει. Η νεαρή καλλιτέχνις από την Αλεξάνδρεια της Ημαθείας, στη συνάντηση με τον Ελύτη ιχνηλατεί και ανιχνεύει, καθώς "είναι του ολίγου και του ακριβούς", ισχυροποιώντας τη σημείωση του ποιητή σε άλλο μέρος του δοκιμίου του.  Αφηγείται με το δικό της υλικό, παραθέτοντας όσα αισθάνεται, όσα εντοπίζει και όσα φαντάζεται στο δικό της, προσωπικό "κήπο".

Lina Tonia: The Garden with the Illusions" / Elytis:

Η Κίρκη της μυθολογίας και τα μαγικά βοτάνια της...

Frederick S. Church: "Κίρκη"

Στην ελληνική μυθολογία η Κίρκη αναφέρεται ως μάγισσα, συνήθως. Ήταν θυγατέρα του θεού Ήλιου και μιας από τις Ωκεανίδες, την Πέρση. Η Κίρκη βασίλευε στη νήσο Αιαία, και καθώς γνώριζε πολλά για τα βότανα και τις ιδιότητές τους, μεταμόρφωνε τους εχθρούς της σε ζώα με τη χρήση μαγικών ποτών.

"Κάποτε φτάσαμε σ' ένα νησί, την Αιαία[…]

ένα νησί στεφανωμένο από πελάγη ατέρμονα·

έτσι απλωμένο, μοιάζει χαμηλό"

(Ομήρου Οδύσσεια, Κ, 135, 195-196, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

"Κίρκη", John William Waterhouse 

Η αρχαία παράδοση τοποθετεί το νησί της Κίρκης στο βουνό Κιρκαίον. Βρίσκεται στο νότιο Λάτιο ανάμεσα στη Ρώμη και τη Νάπολη, στον κόλπο της Γκαέτας. Εκεί ζούσε η μάγισσα, μέσα σ’ ένα περίτεχνο παλάτι:

"Βρέθηκαν τότε στης Κίρκης το παλάτι,

χτισμένο με πελεκητά λιθάρια, σε μέρος φυλαγμένο που να βλέπει ολόγυρα.

Τους συναπάντησαν εκεί λύκοι ορεσίβιοι, λιοντάρια, που ήσαν γητεμένα από την ίδια,
με τα φαρμακερά βοτάνια που τους έδινε"

(Ομήρου Οδύσσεια, Κ, 210-213, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Αιχμάλωτοι της Κίρκης, οι σύντροφοι του Οδυσσέα, τους μεταμόρφωσε σε γουρούνια. Η Κίρκη -αφηγείται ο Όμηρος- καθόταν στο παλάτι της και τραγουδούσε. Ακούγοντας τον Ευρύλοχο και την παρέα του να τη χαιρετούν, βγήκε χαμογελώντας και τους κάλεσε να γευματίσουν μαζί της. Όλοι μπήκαν πανευτυχείς, εκτός από τον Ευρύλοχο, που υποπτευόταν παγίδα και έμεινε πίσω, κρυφοκοιτάζοντας από το παράθυρο ανήσυχα. Η θεά πρόσφερε τυρί, κριθάλευρο, μέλι και κρασί στους πεινασμένους ναυτικούς. Όλα αυτά, όμως, ήταν δηλητηριασμένα και μόλις άρχισαν να τρώνε, η Κίρκη τους χτύπησε με το ραβδί της στους ώμους και τους μεταμόρφωσε. Με ένα φρικαλέο χαμόγελο στα χείλη τούς άνοιξε ένα χοιροστάσιο, έριξε μερικές φούχτες βελανίδια και κράνα στο βρομερό δάπεδο και τους άφησε να κυλιούνται.

"...κι η Κίρκη

τις θύρες άνοιξε τις λιόφωτες με βιάση, κι όπως βγήκε,

τους κάλεσε να μπουν […]

Κι ως τους συνέμπασε, τους έδωκε σκαμνιά, θρονιά να κάτσουν,

και σε κρασί απ' την Πράμνη ανάδευε μαζί τυρί ξυσμένο,

μέλι ξανθό και κριθαράλευρο, και μέσα εκεί τους ρίχνει

κακά βοτάνια, την πατρίδα τους για πάντα να ξεχάσουν.

Κι ως τους το κέρασε και το άδειασαν, σε μια στιγμή τους δίνει

με το ραβδί της, και τους έκλεισε στα χοιρομάντρια μέσα.

Χοίρου κορμί απόχτησαν όλοι τους, φωνή, κεφάλι, τρίχες,

μόνο που κράτησαν αθόλωτο το νου τους, ως και πρώτα.

Κι εκεί που μαντρισμένοι εμύρουνταν, η Κίρκη, για να φάνε,

έριξε κράνα, πρινοβέλανα μπροστά τους και βαλάνια,

τι άλλη θροφή οι χαμοκοιτάμενοι δε συνηθούνε χοίροι".

((Ομήρου Οδύσσεια, Κ, 229-243, μετ. Ν. Καζαντζάκης - Ι.Θ. Κακριδής)

"Η Κίρκη μεταμορφώνει",W. Hethe Robinson

Όταν ο Οδυσσέας ξεκίνησε να σώσει τα θύματα της Κίρκης, στο δρόμο συνάντησε τον Ερμή, που του είπε να προμηθευθεί το βοτάνι μώλυ για να μην έχει την ίδια τύχη. Έτσι και έγινε. Αφού τα μαγικά της Κίρκης απέτυχαν, η μάγισσα εξεπλάγη τόσο ώστε να ερωτευθεί τον Οδυσσέα και να συμφωνήσει να ξαναδώσει στους συντρόφους του την ανθρώπινη μορφή. 
Το μώλυ, που ο Ερμής έδωσε ως αντίδοτο στον Οδυσσέα ήταν ένα φυτό με ξεχωριστές ιδιότητες που λέγεται πως φύτρωνε στο όρος Κυλλήνη και ο Όμηρος το περιγράφει ως εξής:

"...το βότανο μετά ανασπά απ᾿ το χώμα,

κι όπως μου το 'δωκε, μου ξήγησε και ποια τα φυσικά του:

η ρίζα μελανιά, μα κάτασπρος ο ανθός του, σαν το γάλα'

μώλυ οι θεοί το λένε᾿ δύσκολο θνητός να το ανασπάσει

από τη γης, μονάχα αθάνατοι, τι αυτοί μπορούν τα πάντα…"

Σήμερα οι επιστήμονες και βοτανολόγοι ταυτίζουν το φυτό με τον γάλανθο, φυτό με ουσία που η λήψη της έχει ως συμπτώματα την αμνησία και τις παραισθήσεις.


Στην μουσική τέχνη είναι πολλοί οι συνθέτες που πραγματεύτηκαν το μύθο της μάγισσας Κίρκης και της μεταμόρφωσης των συντρόφων του Οδυσσέα: Στραντέλα, Βιβάλντι, Τσιμαρόζα, Κερουμπίνι, Μισλίβετσεκ κ.ά.

Προτείνω τη μουσική δημιουργία του αμερικανού, αρμένικης καταγωγής, Alan Hovhaness, ο οποίος έγραψε τη σύνθεσή του, "Circe" κατόπιν παραγγελίας της χορογράφου Μάρθας Γκράχαμ.

Το μπαλέτο, χορός και μουσική, που παρουσιάστηκε το 1963 στο The Prince of Wales Theatre, στο Λονδίνο, έχει περιγραφεί ως "δημιουργία καθαρά ψυχολογικής χροιάς", καθώς πραγματεύεται την πάλη με τα ζωώδη ένστικτα. Η Κίρκη μεταμορφώνει τους άνδρες του ήρωα σε διάφορα θηρία και όχι μόνο χοίρους, (φίδια, λιοντάρια κλπ) με τους δημιουργούς να εξερευνούν με ήχο και κίνηση τη "ζούγκλα του ασυνείδητου σε έναν κόσμο όπου τα ένστικτα είναι ανεξέλεγκτα".
Αργότερα ο συνθέτης αναθεώρησε ελαφρώς τη σύνθεση και την συμπεριέλαβε στο σύνολο των δημιουργιών του ως "Symphony No.18 Circe Op.204", προσθέτοντας στην ορχήστρα περισσότερα έγχορδα και πνευστά, ένα δεύτερο τύμπανο και μια επιπλέον τσελέστα. 

Το έργο είναι γραμμένο σε μια ενιαία κίνηση...
Ο Χοβχάνες στο πρόγραμμα της πρεμιέρας εξηγεί: "ο κόσμος που βλέπει ο Οδυσσέας, στη διασκευή του μύθου της Κίρκης από τη Μάρθα Γκράχαμ, είναι ο δικός του κόσμος: αυτός ο εσωτερικός κόσμος των κτηνωδιών, όπου κανείς ανακαλύπτει το "κόστος" να είσαι άνθρωπος".

Το έργο ανοίγει με απειλητική και παράφωνη συγχορδία στα έγχορδα και ένα ανησυχητικό μοτίβο στα ξύλινα πνευστά να ζωγραφίζουν την μυστηριώδη, απόκοσμη φύση του νησιού της Κίρκης. Το ίδιο μοτίβο αποκτά ιδιαίτερη μεγαλοσύνη με την ανάπτυξή του, όταν ανατίθεται στα τοξοτά. Ακολουθούν άλλοτε λυρικά κι άλλοτε μελαγχολικά θέματα από τα όμποε, κλαρινέτα και φαγκότα, διανθισμένα από τις υπνωτιστικές, απαλές πινελιές της τσελέστας. Τα τύμπανα ανακόπτουν την ήσυχη ροή κι ακολουθεί ένα έντονης ρυθμικότητας και ανατολίτικης γεύσης θέμα. Τα αινιγματικά σόλι των ξύλινων πνευστών εναλλάσσονται με επιβλητικά και απειλητικά ξεσπάσματα από τα χάλκινα, με τη μουσική να γίνεται σταδιακά πιο παράφωνη και χρωματική. Η συμφωνία ολοκληρώνεται με ένταση και μυστήριο, όπως ξεκίνησε.

Alan Hovhaness: Symphony No. 18, Op. 204 "Circe":

Το κείμενο δημοσιεύτηκε και στην Κοινότητα The Mythologists.


(Για τη σύνταξη του μύθου αντλήθηκαν στοιχεία από: greek-language, Κακριδής Ι. Θ. , Ελληνική Μυθολογία, lifo, Βικιπαίδεια)

Līgo, μια γιορτή για τον ήλιο...

Eορτασμός Ligo, Λετονία, καρτ-ποστάλ
(pinterest)

Ο Ήλιος υπήρξε από αρχαιοτάτων χρόνων πηγή θεϊκής έμπνευσης για τους ανθρώπους, με τους περισσότερους λαούς να έχουν θεσπίσει πανηγυρικούς εορτασμούς για το λαμπρότερο ουράνιο σώμα!

pinterest

Το θερινό ηλιοστάσιο υπήρξε ανέκαθεν ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός, γι' αυτό οι αρχαίοι πολιτισμοί διοργάνωναν πολυήμερες γιορτές για να τιμήσουν την μεγάλη νίκη του Ήλιου, καθώς κατά το θερινό ηλιοστάσιο ήταν η μεγαλύτερη μέρα του έτους.

Μια από τις σπουδαιότερες γιορτές της Λετονίας για το θερινό ηλιοστάσιο είναι η λεγόμενη "Ligo" και γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 23 του Ιούνη, ημέρα του Μεσοκαλόκαιρου.
Πρόκειται για παράδοση παγανιστικής φύσης όπου υμνείται η ένωση του Ουρανού και της Γης και η επικράτηση στο σύμπαν της απόλυτης αρμονίας. Οι Λετονοί συνηθίζεται να φτιάχνουν στεφάνια από πολύχρωμα λουλούδια και φύλλα βελανιδιάς με τα οποία στολίζουν τις αυλές τους ή κοσμούν το κεφάλι τους. Επίσης φτιάχνουν μπουκέτα από φύλλα φτέρης, ένα φυτό που αφθονεί στα Λετονικά εδάφη, ανάβουν φωτιές για να ξορκίσουν τις κακές δυνάμεις και συγκεντρώνονται σε παρέες, όπου τραγουδούν μέχρι το ξημέρωμα παραδοσιακά τραγούδια, που φέρουν το όνομα της γιορτής, Ligo, τρώγοντας τυρί και πίνοντας κριθαρένια, ξανθή μπύρα, σύμβολο του ξανθού ήλιου που δεσπόζει τη μέρα του θερινού ηλιοστασίου.
Ακολουθεί η Ημέρα του Jani (Ημέρα του Αγίου Ιωάννη), που όπως και σε μας γιορτάζεται στις 24 του μήνα.

Από τη Γιορτή αυτή των Λετονών έχει εμπνευστεί ο επίσης Λετονός συνθέτης, Jāzeps Vītols το ομώνυμο συμφωνικό του ποίημα.

Ο Vītols, συνθέτης, πιανίστας, μουσικοκριτικός και μαέστρος, υπήρξε μαθητής του Ρίμσκυ Κόρσακωφ και δάσκαλος του Σεργκέι Προκόφιεφ, ενώ συνδέθηκε με στενή φιλία με τους Γκλαζουνόφ και Λιάντοφ.

Εκπροσωπεί την Ρωσική Εθνική Σχολή στη Λετονία, με το έργο του να αποκαλύπτει την επιρροή του δασκάλου του Κόρσακοφ, ιδιαίτερα στον τομέα της λαμπρής ενορχήστρωσης.

Ετσι, ένα από τα βασικά ενδιαφέροντα του Vītols στάθηκε η βαθιά αναζήτηση των παραδόσεων της πατρίδας του, θρύλοι, προφορικές ιστορίες που διασώθηκαν και τραγούδια. Στην οικογένεια όπου μεγάλωσε μιλιόταν η γερμανική γλώσσα και μόνο αργότερα, όταν έγινε μέλος της λετονικής κοινωνίας στην Αγία Πετρούπολη, ο Vītols άρχισε να μαθαίνει τα Λετονικά.
Στόχος του ήταν οι συνθέσεις του να βασίζονται στην λαϊκή κληρονομιά της Λετονίας γι' αυτό συχνά στα έργα του διακρίνουμε μοτίβα-απόηχους λαϊκών Λετονικών τραγουδιών.
Στην προσπάθειά του να σφυρηλατήσει ένα Λετονικό μουσικό ύφος εμπνέεται και περιγράφει παραδόσεις της χώρας του, όπως στην περίπτωση της Γιορτής για το θερινό ηλιοστάσιο "Ligo", ακολουθώντας συνθετικές τακτικές αντίστοιχες της Ρωσικής Εθνικής σχολής, όπου δεσπόζει η τάση των συνθετών να χρησιμοποιούν στις δημιουργίες τους στοιχεία της παραδοσιακής μουσικής των χωρών τους, χωρίς όμως να αποφεύγουν να δανείζονται στοιχεία και από τη δύση.

Το συμφωνικό ποίημα "Līgo" που γράφτηκε το 1889, είναι σύνθεση μεσαίας κλίμακας, που χαρακτηρίζεται από εντυπωσιακή και αριστότεχνη προγραμματική ανάπτυξη.
O συνθέτης σκιαγραφεί ένα ατμοσφαιρικότατο ηχητικό τοπίο, γεμάτο παγανιστικό μυστήριο και αποκρυφιστικές αναφορές, καταφέρνοντας να περιγράψει με ισόποσες δόσεις δυναμισμού και λυρισμού την παραδοσιακή γιορτή της Λετονίας για τη μεγαλύτερη σε διάρκεια ημέρα του χρόνου.

Jāzeps Vītols: "Līgo, symphonic poem, Op.4":

Μπαρόκ εγκώμιο στη Μούσα Ευτέρπη...

 

"Muse Euterpe", Simon Vouet

Ημέρα της Μουσικής η σημερινή, 21 του Ιούνη, της "υψηλότερης αποκάλυψης του πνεύματος"  κατά τον Μπετόβεν... της "τέχνης, που βοηθά την ψυχή μας και το είναι μας να φτερουγίζει στους ουρανούς", σύμφωνα με τον Σούμαν.


Τιμάμε τη σημερινή μέρα με μια αναφορά στις αρχαίες θεότητες, προστάτιδες των τεχνών, απ' τις οποίες η Μουσική πήρε το όνομά της.

"Apollo and the Muses", John Singer Sargent

Ήταν κόρες του Δία και της Μνημοσύνης. Οι Μούσες, όπως τις ονόμασε ο Πίερος, συμβόλιζαν το μεγαλείο της τέχνης, το ωραίο. Όχι μόνο στη μορφή, μα και στο περιεχόμενο.
Ήταν φωτεινές μορφές, η προσωποποίηση της παρηγοριάς, που φέρνει η τέχνη στη ζωή των ανθρώπων, καθώς και την ομορφιά που της δίνει.

Το αρμονικό τραγούδι των Μουσών μάγευε ανθρώπους και θεούς, γέμιζε με ευφορία τις ψυχές τους, γοήτευε κάθε πλάσμα, που στεκόταν ασάλευτο κάθε φορά που οι Μούσες ακούγονταν από την κορυφή του Ολύμπου, του Ελικώνα ή των Πιερίων Ορέων, που κατοικούσαν... Συχνά ανέβαιναν και στον όμορφο Παρνασσό, καθώς ήταν επίσης βουνό των θεών και κει βρισκόταν και το Μαντείο του Μουσηγέτη τους, Απόλλωνα.


Από τις εννέα Μούσες, δωρήτρια της Ευχαρίστησης, θεωρείτο η "Ευτέρπη", (ευ + τέρπω = καλώς τέρπω, ευχαριστώ).

"Moύσα Ευτέρπη"
Κήποι Σανσουσσί, Πότσδαμ

Όταν αργότερα οι ποιητές όρισαν ρόλους σε κάθε μία από τις Μούσες, αυτή ήταν η Μούσα της Μουσικής.


Απεικονιζόταν κρατώντας έναν αυλό γιατί κάποιοι ισχυρίζονται πως αυτή εφηύρε τον δίαυλο(αν και η εφεύρεση αυτή αποδίδεται και στους θεά Αθηνά ή τον Μαρσύα).

Εκτός από τον αυλό η Μούσα Ευτέρπη ανακάλυψε και άλλα μουσικά όργανα, την αρμονία, τα μαθήματα, και τη διαλεκτική.
Τα μαθήματα τέρπουν τους ανθρώπους, αλλά και είναι εύτερπεις οι λόγοι των πεπαιδευμένων.
Τη ζωγράφιζαν δαφνοστεφανωμένη να παίζει ή να κρατά αυλό ενώ δίπλα της είχε πάντα μουσικά κείμενα, τον έρωτα και τον αιώνιο τραγουδιστή Τέττιγα (τζιτζίκι).

Από τους αξιόλογους συνθέτες της μπαρόκ περιόδου είναι ο βοημικής καταγωγής, Johann Caspar Ferdinand Fischer(1656 - 1746).
Υπήρξε έναν από τους σπουδαιότερους συνθέτες για τσέμπαλο της εποχής του γι'αυτό και επελέγη για τη θέση του αρχιμουσικού στην Αυλή του Μαργράβου του Μπάντεν-Μπάντεν, Λουδοβίκου Γουίλιαμ, την οποία κράτησε μέχρι το θάνατό του.

Ο Φίσερ είναι ο συνθέτης στον οποίο οφείλεται το πάντρεμα της γερμανικής μουσικής με το γαλλικό μπαρόκ. Στοιχείο που συναντάται κυρίως στις Σουίτες* του για πληκτροφόρο, όπου αντικατέστησε την τυπική γαλλική ουβερτούρα με το χωρίς ενδείξεις ρυθμού ή μέτρου πρελούδιο, που αργότερα "δανείστηκαν" οι Μπαχ και Χαίντελ.


[*Η σουΐτα υπήρξε από τα δημοφιλέστερα είδη ενόργανης μουσικής της εποχής του μπαρόκ, αυστηρής δομής και συνίστατο σε μια σειρά διαφορετικών χορών που διέποντο από ενιαία τονικότητα.]


Από τις αριστουργηματικές στο σύνολό τους Σουίτες για τσέμπαλο του Φίσερ, ξεχωρίζουμε σήμερα την "Musikalischer Parnassus - Μουσικός Παρνασσός", που ολοκληρώθηκε γύρω στο 1730. Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας σύνθεση που περιλαμβάνει εννέα χορευτικές σουίτες, εμπνευσμένες και αφιερωμένες στις Εννέα Μούσες, γι' αυτό και κάθε σουϊτα έχει το όνομα και μιας από τις προστάτιδες των Τεχνών.
Στο έργο ο Φίσερ συγχωνεύει γερμανικό και γαλλικό στυλ, εισάγοντας όμως καινοτόμες μουσικές ιδέες κάνοντας χρήση νέων χορευτικών μορφών της εποχής...Ουσιαστικά μεταφέρει τους γαλλικούς χορούς από την ορχήστρα στο τσέμπαλο.

Λόγω της Παγκόσμιας Ημέρας της Μουσικής, που γιορτάζουμε σήμερα, επιλέγουμε να ακούσουμε φυσικά την έκτη από τις εννέα σουίτες, την αφιερωμένη στη Μούσα της Μουσικής, Ευτέρπη που αναπτύσσεται στα μέρη:

Praeludium(χωρίς ρυθμική ένδειξη)
Allemande
Air anglois
Bourée
Menuet και
Chaconne

Η Σουίτα που αφιερώθηκε στην φιλόμουση κόρη του Μαργράβου του Μπάντεν-Μπάντεν, Elisabetha Augusta Francisca δεν είναι προγραμματικού χαρακτήρα.
Απλό, γεμάτο αβρότητα το ύφος των χορών που μάς χαρίζει ο Φίσερ και συνθετική γραφή που προβάλλεται με μελωδική χάρη και ευγένεια. Ευθυμία και ελαφρότητα είναι η αίσθηση που αναδύεται από τους χορευτικούς σκοπούς που ξεδιπλώνονται έντεχνα με απέριττα επεισόδια κατά το δομικό πρότυπο που υιοθέτησε ο συνθέτης.

J. C. F. Fischer: "Musikalischer Parnassus, Suite 6. Euterpe"

 (απολαμβάνουμε τη Bourée) 

Το έργο του Φίσερ ολοκληρωμένο. H Σουίτα Eυτέρπη στο 41:17:

Carl Nielsen: "Παν και Σύριγξ"

 

O Carl Nielsen το 1917, εποχή σύνθεσης του: "Pan og Syrinx"

"Ήταν 9 Ιουνίου 1865.
Σίγουρα, δύσκολη μέρα για τη μητέρα μου, αλλά ταυτόχρονα και πολύ ευτυχισμένη.
Οι γονείς μου ζούσαν σε ένα απομακρυσμένο, μικρό σπίτι στην εξοχή του Funen...
Εκείνη τη μέρα, η μητέρα ήταν μόνη στο σπίτι με τα έξι μεγαλύτερα αδέρφια μου, όταν ένιωσε τον πρώτο πόνο τοκετού. Θα πρέπει να τρόμαξε πολύ...
Βγήκε έξω στον κήπο κι έφτασε στο μεγάλο δέντρο του. Άπλωσε τα χέρια, αγκάλιασε τον κορμό του κι άρχισε να χτυπά το κεφάλι της πάνω του.

Απερίγραπτη χαρά αλλά και ανακούφιση -θαρρώ- θα'νιωσε η καημένη,
όταν επιτέλους έκανα την είσοδό μου σ' αυτόν τον κόσμο".
(carlnielsen)

Ο Καρλ(πρώτος αριστερά)
με κάποια από τα αδέρφια του στο Funen
(carlnielsen)

Με αυτά τα λόγια ξεκινά τις παιδικές του αναμνήσεις, ο Δανός συνθέτης Καρλ Νίλσεν στο βιβλίο του με τίτλο: "Η παιδική μου ηλικία στο Funen", που εκδόθηκε το 1927. Πρόκειται για αυτοβιογραφία και την κύρια πηγή πληροφοριών μας σχετικά με την παιδική και νεανική περίοδο τη ζωής του συνθέτη, που  στη χώρα του θεωρείται "εθνικό, μουσικό σύμβολο". 

Ο Νίλσεν αγάπησε τη μουσική απ' όταν ήταν παιδί και άκουγε τα νανουρίσματα της μητέρας του, ή τον πατέρα του που μελετούσε κορνέτα και βιολί.

Όταν ήταν έξι χρονών και αρρώστησε από ιλαρά, για να σπάει την ανία της μοναξιάς του, καθώς δεν πήγαινε σχολείο, η μητέρα του  τού κατέβασε από τον τοίχο που ήταν κρεμασμένο ένα βιολί τριών τετάρτων και του το έδωσε.

Έτσι, άρχισε να παίζει συστηματικά και όταν ο ερασιτέχνης βιολιστής πατέρας του δεν έλειπε σε γιορτές και μουσικές εκδηλώσεις όπου συμμετείχε, τού έδειχνε τα μυστικά του οργάνου.
Λίγο αργότερα άρχισε και μαθήματα πιάνου. Τις πρώτες συνθετικές προσπάθειες τις έκανε  σε ηλικία οκτώ - εννέα ετών, ενώ στη συνέχεια έγινε μέλος της στρατιωτικής μπάντας.

Στο σχολείο ο Καρλ ήταν μέτριος μαθητής, όμως αγαπούσε την Ιστορία και τη Μυθολογία.
Την Ελληνική μυθολογία λάτρεψε ακόμη περισσότερο με το γάμο του. Η σύζυγός του Άννα Μαρία ήταν ταλαντούχα γλύπτρια και συχνά έκανε ταξίδια στην Ελλάδα προκειμένου να μελετήσει ελληνικές αρχαιότητες. 

Μαζί ήταν που διάβασαν το 1917 τις "Μεταμορφώσεις" του Οβίδιου με το μύθο του Πάνα και της Σύριγγας να τον εντυπωσιάζουν, καθώς με έναν παραμυθικό τρόπο ερμήνευε την πρώτη κατασκευή του πολυκάλαμου αυλού...

"Κάποτε στα βουνά της Αρκαδίας,

στη Νώνακρη με τα πολλά νερά, μια ναϊάδα ζούσε, απ' τις νύμφες

των ρουμανιών η πλέον ζηλευτή. Σύριγγα τη φωνάζανε οι άλλες.

Που λες, λοιπόν, η Σύριγγα αυτή ξεγλίστραγε απ' όλους τους μνηστήρες -

γιατί τη λαχταρήσανε πολλοί, σάτυροι που την παίρναν στο κατόπι

κι άλλα δαιμονικά που σεργιανάν στων ρουμανιών τα σκιερά λημέρια

και μέσα στους πολύκαρπους αγρούς. Αυτή την Άρτεμη είχε μονάχη έγνοια,

κόρη παρθένα, και στη φορεσιά την πέρναγες για της Λητώς την κόρη.

[...]

 Μια μέρα που γυρνούσε απ' του Λυκαίου

το διάσελο, ο Πάνας τη θωρεί, στεφανωμένος με πευκοβελόνες,

και τέτοιο λόγο λέει της κοπελιάς… 

[...]

αψήφησε η νύφη το θεό και τρέχοντας στ' απόμερα του δάσους

φτάνει σε ποταμιά αμμουδερή, στου Λάδωνα το κρουσταλλένιο ρέμα.

Τότε η βαθιά νεροσυρμή εμπόδιζε το δρόμο της, κι εκείνη

τις αδελφές της, νύμφες του νερού, ικέτεψε ν' αλλάξουν τη μορφή της.

είπε πώς την επήρε ο Πάνας αγκαλιά κι ενώ θαρρούσε πως κρατεί την κόρη

αντίς για κείνη βρέθηκε ο θεός με καλαμιά του βάλτου αγκαλιασμένος,

κι όταν βαθύς του βγήκε στεναγμός κινήθηκε ο αέρας στο καλάμι

κι έβγαλε εκείνο ήχο λιγυρό, ήχο λεπτό και παραπονεμένο.

πώς, τέλος, ο θεός με τη γλυκιά πρωτάκουστη φωνή συγκινημένος

"αλλιώς σε θέλησα", είπε, "δε βολεί· μα έστω κι έτσι θα 'μαστε αντάμα".

Κι απ' τον καιρό εκείνο στη σειρά καλάμια άνισα και με κερί δεμένα

φκιάσανε τ' όργανο που σύριγγα το λεν και κράτησαν το όνομα της νύμφης.

(Οβίδιος, "Μεταμορφώσεις" 1. 689-712, μετ. Θ.Δ. Παπαγγελή)

Ο συνθέτης άρχισε να κρατά μουσικές σημειώσεις για ένα συμφωνικό ποίημα βασισμένο στον αρχαιοελληνικό μύθο με σκοπό να εκτελεστεί σε εκδήλωση προς τιμήν του στην Κοπεγχάγη το Φεβρουάριο του επόμενου χρόνου. 

Η σύνθεση ολοκληρώθηκε σχεδόν σε δυο εβδομάδες, αν λάβουμε υπόψιν μας μια επιστολή του Νίλσεν με ημερομηνία 23 Ιανουαρίου 1918 προ τον Σουηδό φίλο του, συνθέτη Βίλχελμ Στενχάμαρ, που τού αποκάλυπτε: "ακόμη δεν έχω γράψει ούτε μια νότα!"... 

Κατάφερε ωστόσο να ολοκληρώσει την παρτιτούρα μέχρι την ημέρα της εκδήλωσης.
Το συμφωνικό ποίημα ήταν και το δώρο του Νίλσεν στους γάμους της κόρης του, Αν-Μαρί με τον Ούγγρο βιολονίστα Emil Telmányi στις 6 Φλεβάρη του 1918.  

O Νίλσεν, λάτρης της Ελλάδας και του πολιτισμού της, αποδίδει με νότες τον αρχαιοελληνικό μύθο, με φόντο τα δάση της Αρκαδίας και πρωταγωνιστές τον τραγοπόδαρο ερωτύλο θεό και την όμορφη Νύμφη. 

Καθώς η σύνθεση αναφέρεται στην κατασκευή του πνευστού οργάνου, εύστοχα ο Νίλσεν έχει αξιοποιήσει τις δυνατότητες των ξύλινων πνευστών στα μοτίβα της. 

Το έργο γράφτηκε μια περίοδο που ο Νίλσεν βρισκόταν στο απόγειο της συνθετικής του δύναμης. Πρόκειται για δημιουργία που σφύζει ποιητικότητα, με τολμηρές αρμονίες, εκλεπτυσμένες γεμάτες μυστήριο μελωδίες που σκιαγραφούν λεπτομερώς τις σκηνές του μύθου που ο Οβίδιος περιγράφει με τόση γλαφυρότητα στις "Μεταμορφώσεις" του.  

Το φλάουτο αναλαμβάνει το εναρκτήριο θέμα που πατά πάνω σε μουσικό χαλί από συνεχόμενες δοξαριές στα τοξοτά. Η αφήγηση αρχινά μέσα σ' ένα μυστήριο με ηχητικά νέφη πλασμένα από κλαρινέτα, όμποε και φαγκότα..

Κοινό και κριτικοί υποδέχτηκαν θερμότατα το "Pan and Syrinx" κάνοντας λόγο για επιρροές από τον Γαλλικό ιμπρεσιονισμό χαρακτηρίζοντας τη σύνθεση :  "Ντεμπισιανής ποιότητας με μελωδικές ιδέες ευφάνταστης ανάπτυξης, μυστηριώδεις χειρονομίες ηδυπαθών μελισμάτων και δεξιοτεχνικές ρυθμικές φιγούρες που υπαινίσσονται χορευτική διάθεση...".

Λεπτεπίλεπτοι και σαγηνευτικοί, πρωτότυποι και εντυπωσιακοί οι ορχηστρικοί ηχοχρωματικοί συνδυασμοί, μαρτυρούν την ανήσυχη, καινοτόμα φύση και μουσική ευρηματικότητα του συνθέτη.

Το σύντομο έργο του Nίλσεν περιγράφει αριστουργηματικά εκτός από την αιθέρια ελληνική φύση, τη σύγκρουση μεταξύ ανδρικών και γυναικείων δυνάμεων, την αγωνία του κυνηγητού και της μεταμόρφωσης, καθώς και το άδοξο τέλος της ιστορίας με μόνο θετικό την επινόηση και κατασκευή ενός πνευστού με "ήχο λιγυρό, λεπτό και παραπονεμένο". 
Αλλεπάλληλες εναλλαγές διαθέσεων οδηγούν σε μιαν αναστοχαστική κατάληξη μ' έναν συνεχόμενο "συριγμό" από βιολιά και βιόλες, ενώ το πιτσικάτο του τσέλου ολοκληρώνει σε πνευματικό-μεταφυσικό επίπεδο...

Είναι σύνθεση που ο Καρλ Νίλσεν επέλεγε συχνά για τις συναυλίες του και πάντα έπαιρνε ειλικρινές παρατεταμένο χειροκρότημα, αφού οι ακροατές αφουγκράζονταν τη μυστική διαίσθηση της μουσικής του, την κληρονομημένη από τα βάθη των αιώνων...
Την ώρα της υπόκλισης έκανε πάντα την ίδια αφελή σκέψη: Η μητέρα που παρακολουθούσε απ' τους ουρανούς θα' ταν άραγε περήφανη που τότε κατάμονη και πονώντας φρικτά στον κήπο έφερε στον κόσμο το έβδομο παιδί της;
Το ημερολόγιο έγραφε 9 Ιουνίου 1865, το αγόρι θα έπαιρνε το όνομα Καρλ και μελλοντικά στη χώρα του θα θεωρείτο "εθνικό, μουσικό σύμβολο"...

Carl Nielsen: "Pan og Syrinx, Op. 49"

Ρόμπερτ Σούμαν: "...κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα..."

Από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους του ρομαντισμού, ο Ρόμπερτ Σούμαν γεννήθηκε στις 8 Ιουνίου του 1810. Εξαιρετικά ευαίσθητος, ευρηματικός, πνευματώδης και με γόνιμη φαντασία.

Από μικρή ηλικία επινοούσε φανταστικούς χαρακτήρες, διαφορετικούς μεταξύ τους, που μαρτυρούν και τη διττή φύση του συνθέτη ο οποίος έβλεπε τον εαυτό του σαν δύο ξεχωριστές οντότητες.
Μάλιστα, στο μουσικό του κόσμο είχαν και όνομα: "Φλορεστάν" και "Ευσέβιος"!
Ο πρώτος ήταν εξωστρεφής, εκδηλωτικός, ενθουσιώδης, ενώ ο δεύτερος ευαίσθητος, τρυφερός, στοχαστικός κι ονειροπόλος.

Ο Ρόμπερτ, που ήταν το μικρότερο από πέντε αδέρφια πέρασε μια ευτυχισμένη παιδική ηλικία σ 'ένα πολιτισμένο σπίτι. Ο πατέρας του ήταν εκδότης και βιβλιοπώλης γι' αυτό βρήκε πλούσιο υλικό να θρέψει τη νεανική του φαντασία. Λάτρευε τα βιβλία, ιδίως την ποίηση, Μπάυρον και Σαίξπηρ, όπως και τα κείμενα του Ζαν Πολ, του κατ'εξοχήν πνευματικού πατέρα της ρομαντικής ποίησης. 

Είχε όμως αδυναμία και στα παραμύθια. Αδερφοί Γκριμ και Σαρλ Περώ τού δίδασκαν τη λεπτή γλώσσα του συναισθήματος, καθώς και τη "σκοτεινή γλώσσα του υποσυνείδητου", όπως έλεγε ο ίδιος.

Το 1851 ο Ρόμπερτ Σούμαν, που ενδιαφερόταν για το "γραφικό και το φανταστικό" συνέθεσε το "Märchenbilder, Op. 113", μια σουΐτα τεσσάρων "Παραμυθικών Εικόνων" για βιόλα και πιάνο.

Παρότι στην παρτιτούρα δεν υπάρχει καμία ένδειξη, γνωρίζουμε από σημειώσεις του ποιά συγκεκριμένα παραμύθια είχε στο μυαλό του ο συνθέτης, και ποιά πλάσματα ή γεγονότα απεικονίζονται σε καθεμιά από τις 4 κινήσεις της σουίτας, που αφιερώθηκε στον Γερμανό μαθητή του, βιολονίστα, μουσικολόγο και μαέστρο, Wilhelm Joseph von Wasielewski.

• Έτσι, οι δύο πρώτες κινήσεις σκιαγραφούν σκηνές από την ιστορία της "Ραπουνζέλ" των αδελφών Γκριμ.
  
  
  
  Με ξεχωριστό ενδιαφέρον το πρώτο μέρος, ακολουθεί μια μέτρια ρυθμική αγωγή (Nicht schnell=Όχι γρήγορο) και χαρακτηρίζεται από το γεμάτο ποίηση και λυρική ενατένιση αρχικό θέμα που παρουσιάζει πρώτα η βιόλα.
  Η συνέχεια χτίζεται πάνω σ' ένα ρομαντικό διάλογο ανάμεσα σε βιόλα και πιάνο που αφηγείται τη θαυμαστή παραμυθική εικόνα του πρίγκιπα, που ιππεύει μέσα στο δάσος, όταν ακούει τη γλυκιά φωνή της Ραπουνζέλ που τραγουδάει από τον πύργο.
  Ανάλαφρα μα γεμάτα πάθος και ζωντάνια τα περάσματα της βιόλας στην ειδυλλιακή τονικότητα της ρε ελ., στη συνέχεια ακολουθώντας τη ρυθμική ένδειξη "Lebhaft=ζωντανά", περιγράφουν το γοητευμένο πρίγκιπα από την αιθέρια φωνή, που ζητά απ' τη Ραπουνζέλ να ρίξει από το παραθύρι της τα μακριά, κατάξανθα μαλλιά της για ν' ανέβει.
  Μελωδική γραμμή με ιδιαίτερους τονισμούς, μικρή διάρκειας νότες, παρεστιγμένα και εναλλαγές δυναμικής δηλώνουν πως τα βέλη του έρωτα κάνουν τις καρδιές των δυο νέων να σκιρτούν ακατάπαυστα, συναίσθημα που εκφράζεται έντονα στην διάχυτη μελωδικότητα του καταληκτικού θέματος, όπου δεσπόζει η γραμμή της βιόλας, με το πιάνο να συνοδεύει με ρυθμική χαλαρότητα και ηρεμία.

• Η τρίτη κίνηση απεικονίζει τον Ρουμπελστίλτσκιν, παραμύθι επίσης των αδερφών Γκριμ που αναφέρεται σ' ένα πλάσμα της γερμανικής λαογραφίας.
  
  
  
  Πρόκειται για ένα μικρό ξωτικό που προκαλεί θόρυβο με τις κουδουνίστρες του ταράζοντας την ηρεμία των ανθρώπων. Είναι ένα πειραχτήρι ξωτικό, πρωταγωνιστής σ' ένα παραμύθι, που φέρνει τους μικρούς αναγνώστες αντιμέτωπους με θέματα όπως η αλαζονεία και η υπέρμετρη απληστία.
  
  Με την ένδειξη "Rasch, ταχύτατα" ξεκινούν τα δυο όργανα ακολουθώντας μια μελωδική γραμμή στη ρε ελ. με συνεχόμενα, γεμάτα ενέργεια τρίηχα για τη βιόλα και πολύφωνες συγχορδίες και τρίλιες από το πιάνο να αφηγούνται τα κατορθώματα του ξωτικού, που βοηθάει την κόρη του μυλωνά, ζητώντας της όμως μόλις γίνει βασίλισσα, να του δώσει το πρώτο της παιδί.
  Θυελλώδες και με έντονες εξάρσεις το μέρος που ακολουθεί στη Σι μείζονα, χαρακτηριστικής διάρθρωσης, παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα παραλλαγμένη επανάληψη του πρώτου τμήματος.
  Με ωραίο τρόπο από άποψη αρμονίας ο συνθέτης στρέφεται προς την αρχική τονικότητα για το καταληκτικό τμήμα, που αφηγείται τον εύθυμο, διασκεδαστικό χορό του Ρουμπελστίλτσκιν με τις νεράιδες του δάσους...
  

και

• Η τέταρτη κίνηση αφηγείται μουσικά την "Ωραία Κοιμωμένη", παραμύθι του Σαρλ Περώ.
  
  
  
  Αυτή η τελευταία κίνηση της σουΐτας με την ένδειξη: "Langsam, mit melancholischem Ausdruck-Αργά, με μελαγχολική έκφραση", παραπέμπει σε τρυφερή, νοσταλγική και αιθέρια ονειροπόληση. Αφηγείται το μέρος του παραμυθιού όπου η πριγκίπισσα που έχει τρυπήσει το δάκτυλό της με το αδράχτι πέφτει σε αιώνιο ύπνο.
  
  Χαρακτηριστικό και ασυνήθιστο μελωδικά είναι το φινάλε με αρμονικές εκπλήξεις.
  Ο νεαρός βασιλιάς θαμπωμένος από την ακτινοβόλα ομορφιά της πριγκίπισσας δίνει το πολυπόθητο φιλί που ξορκίζει την κατάρα της κακιάς νεράιδας.
  Στα τελευταία μέτρα, εμφανίζεται ως coda ένα τελείως απέριττο μοτίβο με ελάχιστες νότες αφήνοντας ως απόηχό του μια συγχορδία που διαλύεται σταδιακά, χωρίς όμως να χάνεται η λάμψη και η ζεστασιά του, θυμίζοντας στους ακροατές τη φράση του παραμυθικού τέλους: "έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα"...

Schumann: "Märchenbilder, Op. 113"

πιάνο: Sviatoslav Richter 

βιόλα: Yuri Bashmet

Είπαμε ότι ο Ρόμπερτ Σούμαν λάτρευε τα παραμύθια.

Έτσι, δυο χρόνια αργότερα από τη Σουίτα "Märchenbilder"  συνθέτει και το "Märchenerzählungen, Op. 132 - Αφηγήσεις παραμυθιών", για κλαρίνο, βιόλα και πιάνο, εμπνεόμενος από παραμυθικές σκηνές, χωρίς όμως να αναφέρει ποτέ ποιες, αφήνοντας τις λεπτομέρειες στη φαντασία των ερμηνευτών και των ακροατών του.

"Schumann", Πορτραίτο φιλοτεχνημένο από τον
Jean-Joseph-Bonaventure Laurens
την εποχή σύνθεσης των "Αφηγήσεων παραμυθιών"

Η Κλάρα Σούμαν στις σημειώσεις της γράφει πως η σύνθεση που όπως και η προηγούμενη είναι τετραμερής, ολοκληρώθηκε εντός τριών ημερών και χαροποίησε ιδιαίτερα το σύζυγό της, ο οποίος κατάφερε να μεταφέρει το φανταστικό, ονειρικό , βουκολικό τοπίο των παραμυθιών με ζωντάνια, τρυφερότητα, ρομαντική, ηρωική ενίοτε, και εύθυμη διάθεση.

Ο παραμυθικός κύκλος γράφτηκε λίγο διάστημα πριν την απόπειρα αυτοκτονίας του διαταραγμένου Σούμαν πέφτοντας στα νερά του Ρήνου. Το ύφος της σύνθεσης δεν προοιώνιζε όλα όσα θα επακολουθούσαν.

Παρότι δεν γνωρίζουμε τα παραμύθια, που ο Σούμαν είχε κατά νου όταν έγραφε τις "Παραμυθικές Αφηγήσεις", οι μουσικοαναλυτές έκαναν μια απόπειρα αποκωδικοποίησης του "ρομαντικού, μυστηριακού κόσμου" που περιγράφει ο συνθέτης σε αυτόν τον κύκλο, που οργανικά διαφέρει από τον προηγούμενο με την προσθήκη του κλαρινέτου. Έναν συνδυασμό που επιλέχθηκε από τον Σούμαν για το "πολύ περίεργο και αινιγματικό ηχητικό του αποτέλεσμα".

• Στην πρώτη κίνηση οι ειδικοί διακρίνουν στις διάφανες τρίλιες και τα στακάτι, τις χορευτικές φιγούρες μιας νεράιδας.
  
  
• Στη δεύτερη, με "μοτίβα βαριά και αδέξια ρυθμικά", όπου το κλαρινέτο κινείται σε υψηλές τονικά περιοχές, σκηνές με πελώριους γίγαντες, ενώ
  
  
• Η λυρική τρίτη κίνηση με την απαλά ρέουσα μελωδία και τις κυματιστές νότες να εκτελούνται από τα τρία όργανα ισόρροπα δίνοντας την εντύπωση μιας ηχητικής πηγής, παραπέμπει στην ανυπομονησία μιας πριγκίπισσας, που τη χαρά προσμένει κι αγάπη λαχταρά...
  
  
• Το φινάλε ηχεί με ηρωική δύναμη, ίσως σκιαγράφημα ενός γενναίου, ατρόμητου ιππότη του οποίου την επιστροφή αναμένει η πριγκίπισσα του προηγούμενου τμήματος...

Schumann: "Märchenerzählungen, Op. 132"

κλαρινέτο: Leopold Wlach

βιόλα: Erich Weiss

πιάνο: Jörg Demus

Πούσκιν - Γκλίνκα: "Ρουσλάν και Λουντμίλα"

"O Ρούσλαν αντιμετωπίζει τον κακό μάγο, Τσερνομόρ"
από εικονογράφηση του ποιήματος του Πούσκιν

Σύμφωνα με το νέο ημερολόγιο, ο Αλεξάντρ Σεργκέγεβιτς Πούσκιν γεννήθηκε στις 6 Ιουνίου του 1799. 
Μεγάλος ποιητής, λογοτέχνης και φιλέλληνας, το όνομα του Πούσκιν συνδέεται με την αφετηρία της ακμής της ρωσικής λογοτεχνίας, ενώ αποτέλεσε σημείο αναφοράς για όλους τους μεγάλους συγγραφείς της Ρωσίας, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι κ. ά.
Ο μικρόσωμος άνδρας με τα σγουρά μαλλιά και το "μπρούτζινο δέρμα" (χαρακτηριστικά που οφείλονται στην καταγωγή του από έγχρωμο σκλάβο από την Αβησσυνία, που βρέθηκε στην υπηρεσία του Μεγάλου Πέτρου), ο μεγάλος Ρώσος δραματουργός χαρακτηρίστηκε "αρχή κάθε αρχής" από τον ομόεθνό του, Μαξίμ Γκόρκι, ενώ ο Νικολάι Γκόγκολ έγραψε πως "ο Πούσκιν για τους ποιητές υπήρξε η εξ ουρανού πεσμένη ποιητική φλόγα που απ' αυτήν, σαν κεράκια, άναψαν άλλοι ποιητές".


Σαν παιδί, ο Πούσκιν ήταν ανυπάκουο και απείθαρχο. Η συμπεριφορά της μητέρας του δεν ήταν στοργική απέναντί του, με αποτέλεσμα να μη διαμορφωθεί ιδιαίτερα κοινωνικός. Δεν εκδήλωνε εύκολα τα συναισθήματά του και δεν μοιραζόταν με τους άλλους τις σκέψεις του. Αυτή η εσωστρέφειά του τον έστρεψε στη συγγραφή.
Με τους γονείς του μιλούσαν γαλλικά, συνήθεια των ευγενών της εποχής. Τα ρωσικά τα έμαθε από τη γιαγιά του και τους δουλοπάροικους που υπηρετούσαν στο σπίτι του. Από την γκουβερνάντα του 
κι από το θείο του Βασίλι Πούσκιν, που ήταν ποιητής, έμαθε να αγαπά τη λαϊκή ρωσική ποίηση.

Στη μουσική, και κυρίως στο χώρο της όπερας, η αναφορά στον Πούσκιν αποκτά ιδιαίτερο περιεχόμενο. Στο έργο του στηρίχτηκε το λιμπρέτο για πολλές σημαντικές- όπερες: Ευγένιος Ονιέγκιν, Μαζέπα, Ντάμα-Πίκα, Μπόρις Γκοντούνωφ, Μότσαρτ και Σαλιέρι, Ο Χρυσός Πετεινός, Μάβρα κ.ά.
Η προτίμηση των συνθετών στο έργο του Πούσκιν, για πολλούς οφείλεται στη μουσικότητα της ποιητικής του γλώσσας, που συχνά παρομοιάζεται με τη μουσικότητα και τον πλούτο της αρχαίας ελληνικής.

"Pushkin και Zhukovsky παρακολουθούν τον Glinka, που παίζει πιάνο"
(pinterest)

Καρδιακός φίλος του Πούσκιν υπήρξε ο Μιχαήλ Γκλίνκα, ο ηγέτης της ρωσικής όπερας. 
Οι Πούσκιν και Γκλίνκα γεννήθηκαν με διαφορά 5 ετών. Η κοινή τους προσφορά στo ρωσικό πολιτισμό είναι ανεκτίμητη, γι' αυτό και τα ονόματά τους συχνά τοποθετούνται δίπλα-δίπλα.
Ο Ρώσος κριτικός V. Stasov έγραψε:

"Ο Γκλίνκα στη ρωσική μουσική έχει την ίδια σημασία με τον Πούσκιν στη ρωσική ποίηση. Και οι δύο είναι οι ιδρυτές της νέας ρωσικής δημιουργικότητας, και οι δύο είναι βαθιά εθνικοί, και οι δύο δημιούργησαν μια νέα ρωσική γλώσσα - στην ποίηση και τη μουσική".

Πούσκιν και Γκλίνκα συνεργάστηκαν στην περίφημη όπερα: "Ρουσλάνος και Λουντμίλα". Από την αρχή της γνωριμίας τους άρχισαν να συζητούν τη δυνατότητα δημιουργίας μιας όπερας βασισμένης στο συγκεκριμένο ρώσικο παραμύθι.

Aπό την πρώτη έκδοση του ποιήματος του Πούσκιν:
"Ρουσλάν και Λουντμίλα"

Ο Πούσκιν είχε αρχίσει να γράφει το ομότιτλο ποίημά του: "Ρουσλάν και Λουντμίλα" το1817 ενώ ήταν ακόμη μαθητής. Για την πλοκή του στηρίχτηκε σε παλιά ρωσικά παραμύθια κα θρύλους, που είχε ακούσει από τη γιαγιά και την γκουβερνάντα του.
Είναι γραμμένο με χαρακτηριστικά αφηγηματικού έπους και αποτελείται από πρόλογο-αφιέρωση, έξι "cantos" και επίλογο.

Χρονικά ο νεαρός ποιητής μάς μεταφέρει στην παγανιστική Ρωσία, όπου την Λουντμίλα, κόρη του Πρίγκιπα Βλαντιμίρ του Κιέβου διεκδικούν για γυναίκα τους τρεις νεαροί, ανάμεσά τους και ο ιππότης, Ρουσλάν.

Ο ιππότης Ρουσλάν έφιππος απέναντι στο κεφάλι του Γίγαντα
(γραμματόσημο)

Την ημέρα του γάμου τους, τη Λουντμίλα απαγάγει ο κακός μάγος, Τσερνομόρ ο οποίος φέρνει την κοπέλα σ' ένα μαγεμένο δάσος και κει πέφτει σε αιώνιο ύπνο. Ο Ρουσλάν με τη βοήθεια λευκής μαγείας, αντιμετωπίζει διάφορα περιστατικά στο δρόμο του, όπως να σκοτώσει το κεφάλι του Γίγαντα και να αποκτήσει το μαγικό σπαθί (επεισόδιο που μαρτυρά τη γκροτέσκο φαντασία του ποιητή). Τελικά καταφέρνει να εντοπίσει τη γυναίκα και να τη σώσει. Τής φορά το δακτυλίδι με τις μαγικές ιδιότητες και κείνη ξυπνά από το λήθαργο.

Η όπερα ολοκληρώνεται με το γαμήλιο γλέντι, όπου ο λαός ευχαριστεί τους θεούς για την αίσια έκβαση της ιστορίας και χαίρεται για την ευτυχία του νεαρού ζευγαριού.

Ο Πούσκιν δημοσίευσε το ποίημά του το 1820 και το αφιέρωσε στις "βασίλισσες της ψυχής του", όπως αποκαλούσε όλες τις νεαρές καλλονές, με την ελπίδα ότι κάποια ερωτευμένη κοπέλα θα το διαβάσει κρυφά...

Ρουσλάν και Λουντμίλα: ΑΦΙΕΡΩΣΗ:

"Για σένα,  βασίλισσα της ψυχής μου, 

ομορφιές, μόνο για σένα.

Μύθους των εποχών του παρελθόντος, 

σε ώρες χρυσές αναψυχής, 

απόηχους ενός γέρου αφηγητή, 

με χέρι πιστό, έγραψα. 

Δέξου την παιχνιδιάρικη δουλειά μου! 

Δεν χρειάζομαι έπαινο

με ευφραίνει η ελπίδα πως 

ένα κορίτσι θα συγκινηθεί απ' αγάπη

κι ίσως κρυφά κοιτάξει 

τα τραγούδια μου τ' αμαρτωλά..."

Μιχαήλ Γκλίνκα

Ο Μιχαήλ Γκλίνκα επεξεργαζόταν το θέμα μια πενταετία, το διάστημα 1837-1842.Η αρχική σκέψη ήταν το λιμπρέτο να γραφτεί από τον ίδιο τον Πούσκιν, κάτι που δεν πραγματοποιήθηκε λόγω του θανάτου του ρώσου ποιητή στην μονομαχία του με τον γάλλο αξιωματικό, Ζωρζ ντ' Αντές ο οποίος βομβάρδιζε ερωτικά την όμορφη γυναίκα του ποιητή, Ναταλία.

Έτσι το λιμπρέτο γράφτηκε από τους Shirkov και Markevich.

Η όπερα διακρίνεται για το έντονο, ρωσικό χρώμα της, την ευφάνταστη χρήση ανατολίτικων μοτίβων και την πλούσια ενορχήστρωση.
Χαρακτηριστική είναι η επεξεργασία της παραλλαγής της λαϊκής μελωδίας από τον Γκλίνκα, η λεγόμενη "τεχνική αλλαγής φόντου", που γίνεται περισσότερο εμφανής στο εναρκτήριο χορωδιακό της τρίτης πράξης (Persian Chorus), όπου η λαϊκή μελωδία ακούγεται αυθεντική χωρίς προσμίξεις πέντε φορές, ενώ η ορχήστρα ακολουθεί σε κάθε επανάληψη διαφορετικό μουσικό υπόβαθρο.

Το εξώφυλλο της παρτιτούρας της όπερας

Ακούμε το συγκεκριμένο μέρος, όπου νεαρές Περσίδες σαγηνεύουν ως άλλες Σειρήνες με το τραγούδι τους τους ταξιδιώτες, με σκοπό να τους αποπλανήσουν και παρασύρουν στο μαγικό δάσος, όπου βρίσκεται το μαγικό κάστρο τους:

Απλώνεται στην πλάση το σκοτάδι της νύχτας.

Κρύος άνεμος έρχεται απ' τη θάλασσα.

Είναι πολύ αργά, νεαρέ ταξιδιώτη!

Κρύψου στον όμορφο πύργο μας.

Εδώ τη νύχτα βρίσκεις γαλήνη κι ευδαιμονία,

και τη μέρα υπάρχει θορυβώδες γλεντοκόπι.

Έλα σε μια φιλική εξομολόγηση,

Έλα, νεαρέ ταξιδιώτη!

Εδώ θα βρεις πληθώρα από ομορφιές.

Νιες που μιλούν με λόγια ευγενικά και δίνουν απαλά φιλιά.

Δέξου τη μυστική κλήση τους,

Έλα, νεαρέ ταξιδιώτη!"

Glinka: "Ruslan and Lyudmila", Act III, Persian Chorus":

"Ο Γκλίνκα συνθέτει την όπερα: "Ρουσλάν και Λουντμίλα"
(Ilya Repin)

Όταν μια από τις παραστάσεις της όπερας παρακολούθησε αργότερα ο Φραντς Λιστ, ο Ούγγρος συνθέτης αγκάλιασε με εγκωμιαστικούς χαρακτηρισμούς την όπερα του Γκλίνκα, δείχνοντας ιδιαίτερο ενθουσιασμό για την Ουβερτούρα της:

"Περίφημα εξωτικά μοτίβα, τολμηρή, πρωτότυπη η μουσική του "Ruslan",
με εντυπωσίασε η καινοτομία της μουσικής".
(Φραντς Λιστ)

Και πράγματι, έχει καθιερωθεί να εκτελείται -ανεξάρτητα από το σύνολο της όπερας- η περίφημη Εισαγωγή της.

Αρχίζει με επιφωνηματικές αρμονικές προόδους σε tutti, διανθιζόμενες από υποβλητικές κλιμακώσεις των εγχόρδων, απ' όπου αναδύεται ένα χαρούμενο μοτίβο. Ακολουθεί ένα cantabile από το σόλο φαγκότο ήπιας συνοδείας από την ορχήστρα. Το ίδιο θέμα επανεμφανίζεται σε απρόσμενη τονικότητα προσδίδοντας θέρμη και ένταση . Ένας έξοχος επίλογος επικυρώνει τον αναβρασμό των προηγούμενων θεμάτων, προοιωνίζοντας ένα όμορφο, ερωτικό παραμύθι με αίσιο τέλος...

Glinka - Ruslan and Lyudmila, Overture / Valery Gergiev:

Για τον Πούσκιν, όπως και τον Γκλίνκα υπάρχουν και άλλα άρθρα στο μπλογκ. Περιηγηθείτε!