"Η γυναίκα δίχως σκιά", Ούγκο φον Χόφμανσταλ-Ρίχαρντ Στράους

Xούγκο φον Χόφμανσταλ

Ο συγγραφέας, ποιητής, δραματουργός, δοκιμιογράφος, Χούγκο φον Χόφμανσταλ γεννήθηκε σαν σήμερα, 1 Φεβρουαρίου 1874 στη Βιέννη από κι έλαβε από πολύ νωρίς μια βαθιά ανθρωπιστική παιδεία. Από τα μαθητικά του χρόνια έγινε γρήγορα δεκτός από την ομάδα συγγραφέων της "Νέας Βιέννης". Στη συνέχεια σπούδασε νομικά και Ρομανική Φιλολογία, που όμως εγκατέλειψε για να στραφεί εξ ολοκλήρου στη λογοτεχνία.


Ο Χόφμανσταλ είναι γνωστός στους μουσικόφιλους ως λιμπρετίστας, κυρίως από τη συνεργασία του με τον Ρίχαρντ Στράους. Οι δυο τους συναντήθηκαν το 1900 και μεταξύ τους αναπτύχθηκε μακροχρόνια φιλία. Συνεργάστηκαν στο ανέβασμα μελοδραμάτων, ανάμεσά τους η "Ηλέκτρα", ο "Ιππότης με το ρόδο" και η "Γυναίκα δίχως σκιά" στο οποίο θα αναφερθούμε σήμερα και για πολλούς θεωρείται το αριστούργημά του.

Ο Χόφμανσταλ στήνει μια πρωτότυπη, αλληγορική ιστορία βασισμένη σε σκανδιναβικούς θρύλους, τα παραμύθια των αδερφών Γκριμ, παραμύθια της Ανατολής και υλικό από τον "Φάουστ" του Γκαίτε:

Η ΥΠΟΘΕΣΗ:

Κάποια μέρα που ο αυτοκράτορας μιας εξωτικής χώρας κυνηγά στο δάσος με το αγαπημένο του γεράκι, βλέπει και αιχμαλωτίζει μια γαζέλα. Είναι η κόρη του βασιλιά των πνευμάτων, που ευθύς μεταμορφώνεται σε πανέμορφη γυναίκα, την οποία ο αυτοκράτορας παντρεύεται. Η γυναίκα δεν μπορεί να τεκνοποιήσει, είναι μια "γυναίκα χωρίς σκιά"...Σύμφωνα με τους ορισμούς του πατέρα της, ωστόσο, αν η αυτοκράτειρα δεν κατακτήσει τη γονιμότητα προτού περάσουν δώδεκα φεγγάρια, θα επιστρέψει σε αυτόν και ο αυτοκράτορας θα μεταμορφωθεί σε πέτρα…

Ο Χόφμανσταλ εκτυλίσσει την ιστορία του μέσα σε μια ατμόσφαιρα ονείρου και παραμυθιού και είναι πάμπολλα τα συμβολιστικά στοιχεία, με προεξέχουσα τη γυναίκα, που στην ιστορία της ανθρωπότητας κερδίζει μέσα από απανωτές και σκληρές μάχες τη "σκιά" της, σύμβολο γονιμότητας, ατομικής ελευθερίας και ολοκλήρωσης.

Το μοτίβο της χαμένης σκιάς εμπνεύστηκε ο Χόφμανσταλ από την "Αλλόκοτη ιστορία του Πέτερ Σλέμιλ", του Adelbert von Chamisso. Στον τιμώμενο σήμερα λογοτέχνη και λιμπρετίστα, αντίθετα απ'ότι στον Καρλ Γιουνγκ, το μοτίβο της σκιάς δεν αντιπροσωπεύει το ασυνείδητο αλλά σηματοδοτεί τη λαχτάρα για αγάπη και μητρότητα.

"Η αυτοκράτειρα ρίγησε. Ήξερε: Ήταν η σκιά της ξένης γυναίκας, που της είχε κατακυρωθεί. Τα χέρια της σκιάς υψώθηκαν προς το μέρος της με τις παλάμες ανεστραμμένες, ήταν η χειρονομία του σκλάβου, που παραδίδεται ολοκληρωτικά, για ζωή και θάνατο.
Το γονατισμένο ον ριγούσε σαν τρεμόφυλλη λεύκα και η αυτοκράτειρα έτρεμε
κι εκείνη μέχρι τα μύχια της ψυχής της.
Οι δύο παλάμες έσμιξαν, επάνω τους αναπαυόταν μια στρογγυλή κούπα με χρυσό νερό.
Η σκιά, υψώνοντας ακόμη περισσότερο τα μπράτσα της, πρόσφερε τρέμοντας στην αυτοκράτειρα το νάμα και μαζί τον εαυτό της.
Ο αυτοκράτορας είχε πια ανακαθίσει εντελώς. Στηριγμένος μόνο στο αριστερό του χέρι τέντωνε το δεξί προς τα εμπρός με απέραντο πόθο και ανυπομονησία.
Στα μάτια του, που δεν ξεκολλούσαν από το χέρι της γυναίκας του,
η ελπίδα και η απελπισία σφιχταγκαλιάζονταν, σαν δύο φίδια που παλεύουν..."

(Η Γυναίκα χωρίς σκιά", Χούγκο φον Χόφμανσταλ, Εκδ. Ύψιλον, μτφ. Ελ. Νούσια)

Χόφμανσταλ και Ρ. Στράους

Ο Χόφμανσταλ με πυρήνα την αγάπη που ευλογείται από τη γέννηση των παιδιών στήνει μια ευρηματική ιστορία βασισμένη στην ιδέα δύο ζευγαριών, του αυτοκρατορικού και ενός ζεύγους, που ανήκει στον απλό κόσμο. Ο Χόφμανσταλ -κατά δήλωσή του- το συνέκρινε με τον Μοτσάρτιο "Μαγικό Αυλό", που έχει παρόμοια διάταξη δύο ζευγαριών.

Οι περισσότερες όπερες του Ρίχαρντ Στράους δημιουργήθηκαν σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον που πρωτοστάτησε καλλιτεχνικά σε όλους τους τομείς. Ο ίδιος ο Στράους συνεργάστηκε με την πρωτοπορία της εποχής εκείνης και συνεπώς τα έργα του για το μουσικό θέατρο επηρεάστηκαν φυσικά από τις λογοτεχνικές τάσεις της εποχής, αλλά και το πνεύμα της θεατρικής μεταρρύθμισης που συντελέστηκε σε όλη την Ευρώπη και συνδέθηκε με αισθητικές θεωρίες και τεχνικές εφευρέσεις στο χώρο της σκηνής. Όλα, στοιχεία που επέβαλλαν στην όπερα μια νέα μουσική γλώσσα προσαρμοσμένη αντίστοιχα στις όποιες καινοτόμες δομές.

Η ιδέα του λιμπρέτου του Χόφμανσταλ ενθουσίασε τον Ρίχαρντ Στράους και ξεκίνησε αμέσως να συνθέτει. Δούλευαν παράλληλα τη μουσική και το ποιητικό κείμενο, βοηθώντας ο ένας την έμπνευση του άλλου, επιμένοντας στην ψυχαναλυτική προσέγγιση του θέματος.

Ο Στράους άρχισε να συνθέτει σε μια περίοδο, όπου οι φωτιές του Α' Παγκοσμίου πολέμου φλόγιζαν όλη την Ευρώπη. Έτσι, το άγχος του πολέμου έκανε την διαδικασία σύνθεσης της τρίπρακτης όπερας επίπονη για το δημιουργό, γι' αυτό συχνά αποκαλούσε τη "Γυναίκα χωρίς σκιά" ως "παιδί του καημού".

Χόφμανσταλ και Ρ. Στράους

Πρόκειται για μουσικό δράμα ιδιαίτερα πολύχρωμης ενορχήστρωσης και από τα πιο περίπλοκα δημιουργήματα του Στράους. Σε αντίθεση με άλλα του έργα, η "Γυναίκα χωρίς σκιά" περιλαμβάνει εκτεταμένους μονολόγους και σκηνές, απαιτεί μεγάλη ορχήστρα, περίτεχνα σκηνικά, πλούσια εφέ με πολύπλοκες και δύσκολες σκηνικές αλλαγές. Είναι επίσης άκρως δεξιοτεχνική φωνητικά σε όλους τους βασικούς ρόλους.
Παρόλ' αυτά, στην πρεμιέρα στην Βιέννη το 1919, κοινό και κριτικοί δεν έδειξαν να ενθουσιάζονται, ενώ το πολύπλοκο, στρυφνό, γεμάτο αλληγορίες και συμβολισμούς λιμπρέτο του Χόφμανσταλ δεν έγινε κατανοητό.

Θα απολαύσουμε από την συγκλονιστική 3η σκηνή της όπερας την άρια της αυτοκράτειρας.
Ο αυτοκράτορας σχεδόν έχει πετρώσει, όταν μετανοιωμένη η κόρη του βασιλιά των πνευμάτων που βρίσκεται μέσα στο ναό ζητά συγχώρεση. Για να διεκδικήσει τη "σκιά", θα πρέπει να πιει από το χρυσαφένιο νερό(πηγή της ζωής) που αναβλύζει μπροστά της. Σχεδόν είναι πεισμένη, όταν ακούγονται οι φωνές του φτωχού ζευγαριού...Είναι τεράστιο το δίλημμα που δημιουργείται. Η σκέψη πως η δική της μεταμόρφωση-σωτηρία συνεπάγεται τη δυστυχία και τον αιώνιο θάνατο δυο άλλων ανθρώπων τη βασανίζει. Αποφασίζει να αρνηθεί και να θυσιαστεί εκείνη.
Το εναρκτήριο μοτίβο ηχεί ταραχώδες. Έγχορδα και απότομες, φοβιστικές πνοές από τα χάλκινα πνευστά εντείνουν το συναίσθημα που ενισχύεται ακόμη περισσότερο με άκαμπτες χρωματικές και θυελλώδη τρέμολι.
Ο Στράους φωτίζει με μια ευρηματική ηχοχρωματικά μουσική, τη μαγεία, το μυστήριο και τη γήινη ζεστασιά των χαρακτήρων του Χόφμανσταλ.

"Πες: Θέλω να πιω!

Και αυτή η σκιά γίνεται δική σου!

[...]

Μη με δοκιμάσεις

είμαι το παιδί σου

Ασε με να πεθάνω,

πριν υποκύψω!

[...]

Δεν θα πιω..."

Τη Φιλαρμονική της Βιέννης διευθύνει ο Karl Böhm. Στο ρόλο της Αυτοκράτειρας η Leonie Rysanek.

R. Strauss: "Die Frau ohne Schatten, Αct III. Ich will nicht":

Αυτή η πράξη της αυτοκράτειρας όμως είναι εκείνη που την απελευθερώνει. Την στιγμή που με ανθρώπινη πια υπόσταση αποκτά σκιά, ο αυτοκράτορας επανέρχεται στη ζωή...
Τα δυο ζευγάρια επανενώνονται και τραγουδούν. Yμνούν την αγάπη, τη ζωή, τα παιδιά που θα γεννηθούν στο μέλλον...

"Ήταν η χειρονομία του σκλάβου, που παραδίδεται ολοκληρωτικά, για ζωή και θάνατο...η ελπίδα και η απελπισία που σφιχταγκαλιάζονταν..."

Η όπερα ολοκληρώνεται με τις φωνές των αγέννητων παιδιών:

"Πατέρα, τίποτα δεν σ' απειλεί

ιδού, η ανήσυχη μάνα

που σε μπέρδεψε.

Αν ποτέ γινότανε γιορτή

δεν θα' ταν μυστικό

εμείς να'μαστε οι καλεσμένοι

εμείς και οι οικοδεσπότες"

R. Strauss: "Die Frau ohne Schatten, Αct III. Vater, dir drohet nichts":