Κλεοπάτρα: Ένα ποταπό ερπετό ήταν η καταφυγή της...

"Ο θάνατος της Κλεοπάτρας", Πολ. Λεμπέση
Εθνική Πινακοθήκη, Παράρτημα Σπάρτης
(nationalgallery)

Έπειτα από τη νίκη του Οκταβιανού στο Άκτιο κι ύστερα από τον θάνατο του Μάρκου Αντώνιου, τα περιθώρια για την Κλεοπάτρα στενεύουν. Ως μοναδικός εξουσιαστής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο Οκταβιανός σκοπεύει να τη στείλει στη Ρώμη προς δημόσιο εξευτελισμό. Αυτή υποπτευόμενη τα σχέδιά του, αποφασίζει να αυτοκτονήσει. Είναι 39 χρονών, η τελευταία απόγονος των Λαγιδών Πτολεμαίων. Δίνει τέλος στη ζωή της με το δάγκωμα δηλητηριώδους φιδιού του Νείλου, όπως λέει ο θρύλος. Όμως, η λάμψη της δε θα σβήσει ποτέ...

Το τσίμπημα του φιδιού που προκάλεσε το θάνατο της αιγύπτιας βασίλισσας έχει εμπνεύσει πληθώρα εικαστικών καλλιτεχνών κάθε εθνικότητας και εποχής. Ανάμεσά τους και τον Έλληνα, Πολυχρόνη Λεμπέση. Η "Κλεοπάτρα" του, που βλέπουμε παραπάνω  φιλοτεχνήθηκε περίπου στα 1877 και σήμερα μετά από δωρεά του Αργύρη Χατζηαργύρη εκτίθεται στην Κουμαντάρειο Πινακοθήκη της πόλης της Σπάρτης.

Εκπρόσωπος της σχολής του Μονάχου, ο σπουδαίος ζωγράφος από τη Σαλαμίνα, μια προσωπικότητα ταπεινή και σεμνή, που αδιαφορούσε για φήμη, δόξα και πλούτη, ένας κοσμοκαλόγερος της ζωγραφικής, όπως πολλοί τον χαρακτήρισαν, διακρίθηκε για την χρωματική του ακρίβεια, την εκφραστικότητα και την καθαρότητα των μορφών του στις οποίες επιμελείται ιδιαιτέρως την απόδοση της ψυχογραφίας τους. Όπως στην περίπτωση της Κλεοπάτρας την οποία εικονίζει με εκπληκτική ειλικρίνεια και εκφραστική ελευθερία ως ηρωίδα επικού-ρομαντικού μελοδράματος. Αποτυπώνει τη στιγμή αμέσως μετά το δάγκωμα του φιδιού, που το κρατά στο δεξί της χέρι. Το δηλητήριό του έχει αρχίσει να επιδρά κι εκείνη μισόγυμνη με γερμένο το κεφάλι περιμένει θαρραλέα το κλείσιμο της επίγειας ζωής της. Ο Λεμπέσης απεικονίζει την αυτοκτονία της Κλεοπάτρας ως μία τολμηρή πράξη περιφρόνησης και συνάμα απελευθέρωσης από την ατιμία της φυλάκισης... Η σκέψη μιας αλυσοδεμένης που σέρνεται στους δρόμους της Ρώμης, είναι κάτι που στην αιγύπτια βασίλισσα προκαλεί οργή...

"O θάνατος της Κλεοπάτρας", Reginald Arthur

Σε παρόμοιο εκφραστικό ύφος κινείται και η ομότιτλη καντάτα του Εκτόρ Μπερλιόζ: "Le mort de Cleopatre".

Τέσσερεις συνεχόμενες χρονιές προσπάθησε ο νεαρός Γάλλος συνθέτης  να κερδίσει το Prix de Rome, το διάστημα 1827-1830 με τις καντάτες:
"La mort d'Orphée", "Herminie","La mort de Sardanapale"(το 1830 που κέρδισε) και το "La mort de Cléopâtre-Ο Θάνατος της Κλεοπάτρας" ένα χρόνο νωρίτερα.

Η καντάτα γράφτηκε για γυναικεία φωνή και ορχήστρα. Ο εμπνευσμένος 25χρονος δημιουργός της προσφέρει μια "τραγική λυρική σκηνή" (όπως προτιμούσε να χαρακτηρίζει την καντάτα)κι έναν από τους πλέον αγαπημένους ρόλους για τις μέτζο σοπράνο. Πλάθει μια συναρπαστική θεατρική φιγούρα, έναν ρόλο από τους γοητευτικότερους, σαγηνευτικό και ακαθόριστα επικίνδυνο.

Πρόκειται για σύνθεση εξαιρετικά δεξιοτεχνική. Για το ρόλο της Κλεοπάτρας θα πρέπει η σολίστ να κατέχει πλήρως το γαλλικό δραματικό και φωνητικό στυλ. Kυρίαρχα χαρακτηριστικά της μουσικής είναι το πάθος, η εσωτερική φωτιά, η έκφραση του απροσδόκητου, ρυθμική ορμή και καταλάγιασμα.

Βασισμένο σε ένα κείμενο του Pierre-Ange Vieillard, ενός Γάλλου ποιητή του 19ου αι., το "La Mort de Cléopâtre" αφηγείται την αυτοκτονία της Κλεοπάτρας στις 12 Αυγούστου 30 π.Χ., μετά την ήττα του στόλου της στο Άκτιο. Το λιμπρέτο στο περίφημο μέρος του "Διαλογισμού" την παρουσιάζει να επικαλείται τα πνεύματα των Φαραώ προγόνων της και ν' αναρωτιέται αν -ως βασίλισσα- στάθηκε στο ύψος των μεγάλων ηγεμόνων του παρελθόντος του ένδοξου βασιλείου της. O συνθέτης καινοτόμος, κάνει χρήση νέων αρμονιών και πλούσιας, τολμηρής ενορχήστρωσης. Οι μουσικές ιδέες, προσαρμοσμένες στον δραματικό-εκφραστικό τους σκοπό, "σαρκώνουν" σε μια "Meditation" που συνταράσσει κι αναστατώνει την ψυχή του ακροατή. 

"Ο θάνατος της Κλεοπάτρας", Michele Tosini

"Μεγάλοι Φαραώ, ευγενείς Λαγίδες,

χωρίς θυμό-θα δείτε-να μπαίνω

για τον αιώνιο ύπνο στις πυραμίδες σας

Ήμουν ανάξια βασίλισσα;

Όχι!.. όχι, των τελετών σας

ποτέ δεν θα βεβήλωνα τη λάμψη!

Βασιλιάδες μου,

παραπονιέμαι για τη μοίρα

που με κυριεύει"

"Αυτή η σκηνή έχει ιδιαίτερη δύναμη και ένταση. Αξίζει να απεικονιστεί μουσικά", έγραψε ο Μπερλιόζ στα "Απομνημονεύματα" του.
Και συνεχίζει:
"Συχνά, συλλαμβάνω στη φαντασία μου έναν υπέροχο μονόλογο, αντίστοιχο με κείνον της Ιουλιέτας πριν δώσει τέλος στη ζωή της. Βρίσκω πως οι δυο ηρωίδες έχουν κάτι κοινό, τουλάχιστον από την άποψη της έντασης των συναισθημάτων, που ο τρόμος για το άγνωστο αναμιγνύεται με την περιφρόνηση για το θάνατο...".

Και θα συμφωνήσω... Μέσα στην τραγικότητά τους, στην ύστατη ώρα τους οι δυο γυναίκες ντύνονται με ευπρέπεια και αθανασία...

"Ο θάνατος της Κλεοπάτρας", Guido Reni

Παρόλ' αυτά, ο Μπερλιόζ στο ξεχωριστό ηχοτοπίο του σκιαγραφεί μια ηρωίδα που πάσχισε για μια ζωή με τιμή, πέρα από στερεότυπα και προκαταλήψεις. Αφού δεν μπόρεσε να τα' χει, το τέλος διαγράφεται απ' την ίδια. Αφήνεται στο δάγκωμα του φιδιού και το δηλητήριό του. Πεθαίνει ήσυχα και σε έκσταση... Μέσα σ' ένα σύννεφο αναπολήσεων... Εκείνη, ο Αντώνιος και ο έρωτάς τους, με τις ενοχές πως έγινε η αιτία ο λαός της να υποδουλωθεί στους Ρωμαίους.

"Εγινα αφορμή οι θεοί να διωχθούν

απ' τα τείχη της Αλεξάνδρειας,

και της Ίσιδας να πάψει η λατρεία...

Ένα ποταπό ερπετό είναι η καταφυγή μου.

Θεοί του Νείλου...

Η Κλεοπάτρα φεύγει απ' τη ζωή...

Γίνεται ξανά...

...Καίσαρα...(δεν ολοκληρώνει τη φράση της)"

Berlioz: "La Mort de Cléopâtre" / Jessye Norman:

Διευθύνει ο Daniel Barenboim