Βιργίλιος: "Διδώ και Αινείας", μουσικές εμπνεύσεις...

 

"Βιργίλιος και Μούσες", Ψηφιδωτό στο Μουσείο Μπαρντό-Τυνησία

"Διδώ και Αινείας", Πομπηία

Το παραπάνω ψηφιδωτό είναι του 3ου-4ου αι. μ.Χ., βρέθηκε στη Σους της Τυνησίας και σήμερα βρίσκεται στο μουσείο Bardo της Τύνιδας. Απεικονίζει τον ποιητή Βιργίλιο ανάμεσα σε δύο μούσες. Στα αριστερά του βρίσκεται η Μούσα της Ιστορίας, Κλειώ κρατώντας γραφίδα και στα δεξιά του η Μούσα της τραγωδίας Μελπομένη, κρατώντας προσωπείο.

Ο Ρωμαίος ποιητής  εικάζεται πως γεννήθηκε 15 Οκτωβρίου 70 π.Χ.  Το σημαντικότερο έργο του ειναι η Αινειάδα, που θεωρείται το σπουδαιότερο έπος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας γι'αυτό και στο ψηφιδωτό απεικονίζεται να κρατά πάπυρο με το έργο του "Αινειάς".

Αν και  ταπεινής καταγωγής, ως παιδί αγροτών, ο Βιργίλιος έλαβε την καλύτερη δυνατή μόρφωση. Σπούδασε ελληνική και λατινική φιλολογία, ρητορική, ιατρική και αστρονομία, ενώ σύντομα το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στη φιλοσοφία και την ποίηση.

Στα έργα του ανήκουν επίσης οι Εκλογές και τα Γεωργικά, βουκολικού περιεχομένου, ενώ η Αινειάδα που του ανατέθηκε από τον αυτοκράτορα Οκταβιανό γράφτηκε στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ. Ολοκληρώθηκε σε διάστημα  δέκα ετών και περιγράφει το ηρωικό έπος του Αινεία, ο οποίος μετά την πτώση της Τροίας, ταξιδεύει και φθάνει στην Καρχηδόνα. Εκεί τον ερωτεύεται η βασίλισσα Διδώ, που όμως εγκαταλείπει μετά από εντολη των θεων προκειμένου να μεταβεί στην Ιταλία, όπου και θα ιδρύσει τη Ρώμη.

Η Αινειάδα είναι γραμμένη στο πρότυπο της Οδύσσειας και της Ιλιάδας.

Κάποιοι υποστήριξαν ότι ο Βιργίλιος δολοφονήθηκε κατόπιν εντολής του Οκταβιανού, επειδή θέλησε να καταστρέψει την ίδια του την Αινειάδα, που προοριζόταν για εγκώμιο του Αυγούστου...

"O θάνατος της Διδώς", Guercino

Από τα δώδεκα βιβλία της Αινειάδας, το 4ο κατέχει ειδική θέση, καθώς μιλά για την πιο αληθινή από τις ανθρώπινες εμπειρίες, τον έρωτα του Αινεία και της Διδώς που όταν εγκαταλείπεται από τον άνδρα που αγαπά, μαχαιρώνεται και ρίχνεται στην πυρά... Οι Καρχηδόνιοι υπήκοοί της ορκίζονται αιώνια εκδίκηση στους απογόνους του Αινεία, τους Ρωμαίους.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ:

"Η Διδώ περιστρέφοντας τα αιματώδη μάτια της και σπαρμένη με κηλίδες στα τρεμουλιαστά μάγουλά της και ωχρη από το μέλλοντα θάνατό της ανεβαίνει στην ψηλή πυρά και γυμνώνει Δαρδανικό σπαθί. Αφού κράτησε τα δάκρυα και τη σκέψη της είπε τούτα τα στερνά λόγια:
"Γλυκά μου φορέματα, όσο η μοίρα κι οι θεοί το επέτρεπαν δεχθείτε αυτή την ψυχή και μένα λυτρώστε με απ' τους πόνους[...]
Θα πεθάνω ανεκδίκητη, αλλ' ας πεθάνω. Έτσι θα πάγω κάτω στις Σκιές. Ο σκληρός Δάρδανος απ' το πέλαγος ας ρουφήξει τούτη τη φωτιά με τα μάτια  του κι ας κουβαλάει μαζί του τους οιωνούς του δικού μου θανάτου..."

(Βιργιλίου "Αινειάς-Βιβλίο ΙV", Εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμας, μτφ. Δημοσθ. Γεωργοβασίλης)

1. Αριστούργημα του Niccolo Piccinni θεωρείται η όπερά του "Didon". Λέγεται πως όταν το πρωτάκουσε ο βασιλιάς Λουδοβίκος XVI, έμεινε αποσβολωμένος κι εκστασιασμένος ζήτησε να ξαναπαιχτεί ακόμη τρεις φορές στην πρεμιέρα του στο Φοντενεμπλώ, τον Οκτώβριο του 1783. 

"O θάνατος της Διδώς", Tιέπολο

Η όπερα ήταν εξίσου επιτυχημένη στο Παρίσι: ο Πιτσίνι, χειροκροτήθηκε με ενθουσιασμό και επαινέθηκε από κοινό και κριτικού, ενώ σε κάθε παράσταση έρρεναν την τελική σκηνή με ροδοπέταλα όταν εμφανιζόταν η πρωταγωνίστρια που υποδυόταν την Καρχηδόνια βασίλισσα που θρηνούσε... 

Οι άριες ξεχώρισαν για την ευγένεια και την τρυφερότητά τους, αλλά και την κομψή αρμονία τους. Η "Didon" επηρέασε βαθιά τον συνθέτη της, που κάποτε ομολόγησε πως έκλαιγε γοερά για 15 μέρες όταν έγραφε τη σπαρακτική άρια του τελους, σκεπτόμενος: "Αχ, καημένη Διδώ..."

Παρακολουθούμε τη δραματική σκηνή του τέλους με την βασίλισσα απαρηγόρητακαι όλο απελπισία να σπαράζει ψελίζοντας:

"Θέλω να πεθάνω... Θέλω να του σκίσω την ψυχή

για να τον κάνω μάρτυρα του θανάτου μου.

Θέλω η πυρά να τoν φλογίσει με τη φλόγα της

καθώς απομακρύνεται.

Θέλω τουλάχιστον να νιώσει κάποιες τύψεις"

 Niccolo Piccinni: "Didon, Αct III, Je veux mourir"

2. Βασισμένο στο τέταρτο βιβλίο της Αινειάδας του Βιργίλιου είναι κι ένα από τα πιο γνωστά έργα του Χένρυ Πέρσελ. Πρόκειται για την τρίπρακτη όπερα: "Dido and Aeneas , Z. 626" σε λιμπρέττο του Nahum Tate. Πρωτοπαρουσιάστηκε το 1689, στο Παρθεναγωγείο Josias Priest, στο Λονδίνο. 

"La mort de Didon", Claude-Augustin Cayot
Louvre 

Παρότι βασικό στοιχείο στην όπερα και την πλοκή της είναι ο έρωτας, ωστόσο εκπλήσσει το ότι στο έργο δεν υπάρχει κανένα ερωτικό ντουέτο. Αντίθετα, στο μοναδικό ντουέτο τους στη Β' πράξη, οι δύο ήρωες έρχονται σε σκληρή αντιπαράθεση, υποδηλώνοντας έτσι ότι ο έρωτας ήταν και θα είναι πόλεμος. Κι όποιος χάνει τον πόλεμο, πεθαίνει, όπως εδώ η βασίλισσα της Καρχηδόνας που λίγο πριν πέσει νεκρή ξεστομίζει:

"Να με θυμάσαι,

μα ξέχασε τη θλιβερή μου μοίρα"

Πρόκειται για το γνωστό θρήνο της Διδούς, με τον τίτλο "When I am laid in earth- Όταν θα βρίσκομαι στο χώμα", ένα από τα πιο συγκινητικά μέρη της Μπαρόκ, ποτισμένο με τη μελαγχολία του σπαραγμού!

Σήμερα προτείνω να ακούσουμε το μοναδικό τους ντουέτο: "Behold upon my bending spear-Ιδού στο δόρυ μου που λυγίζει" με την Janet Baker και τον Raimund Herincx στους ρόλους της Διδούς και του Αινεία, αντίστοιχα.

"Αινείας:

Ιδού, πάνω στο δόρυ μου που λυγίζει

Ένα κεφάλι τέρατος στέκεται αιμορραγώντας,

Με τα χώματα να ξεπερνούν κατά πολύ

αυτά που έσκισε ο κυνηγός της Αφροδίτης.

Διδώ:

Οι ουρανοί ανταριασμένοι!Aκου πώς οι κεραυνοί

σκίζουν  τις βελανιδιές του βουνού"

3. Mε πλοκή βασισμένη στην Αινειάδα του Βιργίλιου (ιδίως το 4ο Βιβλίο) είναι και η όπερα "Didone" του Francesco Cavalli σε λιμπρέτο του Giovanni Francesco Busenello.

Το χαρακτηριστικό στην πλοκή είναι πως η τραγική αυτοκτονία της Διδώς στο μύθο αντικαθίσταται με ένα αίσιο τέλος στο οποίο η Καρχηδόνια βασίλισσα παντρεύεται τον Iάρβα, όταν εκείνος τη σώζει λίγο πριν αυτοκτονήσει.

Η όπερα, της οποίας η δράση αναπτύσσεται σε πρόλογο και τρεις πράξεις πρωτοπαρουσιάστηκε στο Teatro San Cassiano της Βενετίας το 1640.

Καθώς παρουσιάζει ένα διαφορετικό τέλος από τις άλλες δυο, θα παρακολουθήσουμε τη σκηνή που παραπέμπει στα παραμύθια όπου η ευτυχισμένη κατάληξη με όλους να ζουν καλά και μεις καλύτερα, είναι δεδομένη.

Έτσι, στην 3η πράξη ενώ η Διδώ ετοιμάζεται να μαχαιρωθεί και να πέσει στην πυρά, εμφανίζεται ο Ιάρβας και την αποτρέπει. Τής θυμίζει πόσο πολύ ερωτευμένος είναι μαζί της, πως πριν την εμφάνιση του Αινεία την είχε ζητήσει σε γάμο και περιμένει να τής χαρίσει μια γεμάτη ευτυχία, ζωή...

ΔΙΔΩ:

"Ω, Ιάρβα, σωτήρα της ζωής μου,  

βασιλιάς, άνδρας αληθινός και πιστός μου φίλος, είσαι

Σβήνει το πικρό παρελθόν της 

η Διδώ, που βαθιά μετάνοιωσε για την προσβολή απέναντί σου
[...] 

ΙΑΡΒΑΣ:

Διδώ, μέτρησε τους αναστεναγμούς μου,

Η ζωή με σένα στο πλευρό μου, είναι δώρο,

και γλυκά σου δίνουν συγχώρεση

οι βαθιές, κοφτές μου ανάσες.

ΚΑΙ οι ΔΥΟ:

Είναι οι νόμοι σου, Αγάπη,  

άγνωστοι κι ακατανόητοι,

στο μαρτύριο και το βάσανό σου

κρύβεται η χαρά.

Ξέρεις πώς, από τις κακουχίες ν' αναδύεις ευτυχία,

κι από τις καταιγίδες, τη γαλήνη.

Ας γευτούμε την ευφορία της ψυχής

οι θεοί γαλήνια μάς χαμογελούν,

κι ούτε θυμόμαστε

όσα περάσαμε βάσανα.

-Iάρβα είμαι δική σου.

-Διδώ μου λατρεμένη, βαθιά σ' έχω στην καρδιά μου.

Καλοσύνη, ευδαιμονία...

Μοναδική ελπίδα και ζωή"