Ο Βίκτωρ Ουγκώ και τα "Ξωτικά" του στη Γαλλική μουσική...

"Portrait de Victor Hugo", Jean Alaux
φιλοτεχνημένο της εποχή γραφής του ποιήματος, "Les Djinns"

Θεωρείται ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος του γαλλικού ρομαντισμού, μια από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές φυσιογνωμίες του 19ου αιώνα. Ο Βίκτωρ Ουγκώ γεννήθηκε σαν σήμερα, 26 Φεβρουαρίου 1802.

Πρόκειται για πολύπλευρη και πολυτάλαντη προσωπικότητα καθώς εκτός από εξαίρετος μυθιστοριογράφος υπήρξε και αξιόλογος ζωγράφος. Η εικαστική τέχνη αποτέλεσε πολύτιμη πνευματική ενασχόληση του Ουγκώ κατά την εξορία του, διάστημα που σταμάτησε τη συγγραφή και φιλοτέχνησε πλήθος έργων, ακουαρέλες, μελάνι, κάρβουνο...

Ο σπουδαίος εκπρόσωπος του γαλλικού ρομαντισμού, που τιμάμε σήμερα τη γενέθλια επέτειό του σεβόταν και εκτιμούσε απεριόριστα τη δύναμη και την αξία της μουσικής τέχνης. Παρότι δεν ήταν καλός γνώστης του πιάνου σύμφωνα με τον ίδιο, ωστόσο είχε άπειρες γνώσεις για συνθέτες και δημιουργίες τους, όπως επίσης άσκησε με το έργο του μεγάλη επίδραση στον κόσμο της μουσικής και τους συνθέτες του 19ου και του 20ού αι.

Aπό εικονογράφηση του ποιήματος "Τα Ξωτικά"

Γνωστός είναι επίσης ο αγνός και θερμότατος φιλελληνισμός του Ουγκώ. 

Ένα από τα πλέον αξιόλογα έργα του, γραμμένο το1828 από το νεαρό Ουγκώ κι εμπνευσμένο από την Ελληνική Επανάσταση αποτελεί η συλλογή του "Ανατολίτικα", στην οποία περιλαμβάνεται και το ποίημά του με τίτλο "Les Djinns - Τα Ξωτικά".
Τα Djinns είναι πνεύματα ειρηνικά κα κακοδαίμονα, δηλαδή άγγελοι και διάβολοι περιφερόμενα ανάμεσα στους ανθρώπους, άλλα με ευμενείς κι άλλα με εκδικητικές διαθέσεις.  Πρόκειται για θυελλώδες ποίημα σε μορφή γκροτέσκο, που περιγράφει τη συνάθροιση ξωτικών πλασμάτων-φαντασμάτων. Η επική και μυστικιστική δύναμή του το καθιστά από τα εμβληματικότερα της συλλογής:

"Les Djinns-Tα Ξωτικά"

Πόλη, τείχη

Και λιμάνι

Καταφύγιο

Του θανάτου

Γκρίζα θάλασσα

Όπου σπάει

Πάντα ο μπάτης

Τη δροσιά του.

Μέσα στο λαγκάδι

Θόρυβος ξεσπάει

Μοιάζει σαν ανάσα

Μέσα στο σκοτάδι

Η νυχτιά κραυγάζει

Σαν ψυχή που πάντα

Μιας μεγάλης φλόγας

Είναι το μαγνάδι.

Η φωνή λίγο πιο πάνω

Μοιάζει σα να κουδουνίζει

Πρέπει να ‘ναι κάποιος νάνος

Που μ’ ένα άλογο καλπάζει.

Φεύγει και γοργά αλαργεύει

Κι έπειτα με ζωή και χάρη

Στο ένα πόδι του χορεύει

Και τα κύματα ταράζει.

Τώρα ο θόρυβος πλησιάζει

Κι όλα γύρω αντιλαλούνε

Είναι σαν παλιά καμπάνα

Σ’ εκκλησιά καταραμένη

Σαν οχλοβοή του κόσμου

Που βροντάει και πάντα φεύγει

Κι άλλοτε είναι ξεγραμμένη

Κι άλλοτε είναι ανταριασμένη.

Είναι, Θεέ μου, μια φωνή επιτάφια

Ξωτικών που κάνουν θόρυβο μεγάλο

Όλοι ας πορευτούμε ακολουθώντας

Μια εσωτερική υπερκόσμια σκάλα.

Τώρα σβήνει κι η δική μου λάμπα

Κι ο ίσκιος απ’ τα κάγκελα του φράχτη

Που έρπει πέφτοντας πάνω στον τοίχο

Ανεβαίνει ως το ταβάνι μες στη σάλα.

Ένα πλήθος ξωτικών περνάει

Κι όπως στροβιλίζεται σφυρίζει

Σπάνε γύρω οι κλώνοι όπως πετάνε

Σαν το πεύκο που αναμμένο τρίζει

Το κοπάδι τους αργά χορεύει

Και στον άδειο χώρο φτερουγίζει

Μοιάζει μ’ ένα σύννεφο που γκρίζο

Αστράφτει και τον ουρανό φωτίζει.

Είναι τώρα δίπλα μας! Κοντά στη σάλα

Ας την έχουμε κλειστή προτού μας φτάσουν

Κάνουν θόρυβο έξω. Απαίσιος ο στρατός τους

Είναι εκεί βρικόλακες και μαύροι δράκοι

Κι οι δοκοί της στέγης έτοιμες να σπάσουν

Λύγισαν βαριά σαν χόρτα μουσκεμένα

Κι η παλιά μας πόρτα που ‘ναι σκουριασμένη

Τρίζει, τρέμει και θ’ ανοίξει σε λιγάκι.

Κλάματα της κόλασης, φωνές που απαίσια ουρλιάζουν

Το κοπάδι φοβερό με το βοριά φερμένο

Θεέ μου, σίγουρα το σπίτι μου άκαρδα χτυπάνε

Μαύρο τάγμα κάνει επίθεση κι οι τοίχοι σπάνε

Κλαίει το σπίτι μου όλο και κλονίζεται γερμένο

Θα' λεγε κανείς πως είναι ξεθεμελιωμένο

Ότι μοιάζει μ’ ένα φυλλαράκι ξεραμένο

Που οι ανεμοστρόβιλοι το παίρνουν και το πάνε.

Αν το χέρι σου, Προφήτη, με γλιτώσει

Απ’ τους μαύρους τούτους δαίμονες της νύχτας

Τότε μόνος μου θα πάω να προσκυνήσω

Τα εικονίσματά σου τ’ άγια ευλογημένα.

Κάνε αυτές οι πόρτες του φτωχού σπιτιού μου

Την ανάσα τους την πύρινη να κόψουν

Μάταια τα μεγάλα νύχια τους να ξύνουν

Πάνω στα παράθυρά μου τα κλεισμένα.

Έχουν φύγει πια τα τάγματά τους

Πέταξαν μακριά και τα φτερά τους

Έπαψαν να μου χτυπούν την πόρτα

Με γροθιές βαριές κι αγριεμένες.

Ήχος αλυσίδων στον αέρα

Γέμισε τα δάση εδώ όλα γύρω

Οι βελανιδιές φριχτά όλες τρίζουν

Μέσα στη φωτιά τους τυλιγμένες.

Με τ’ απόμακρα πετάγματά τους

Τα χτυπήματά τους τώρα σβήνουν

Και σκορπίζονται στις πεδιάδες

Τόσο αδύνατα που πια όλα μοιάζουν

Σαν σφυρίγματα ελαφρά από ακρίδες

Που με αχνές φωνές μακριά τσιρίζουν

Ή σαν μελωδίες από χαλάζι

Που χτυπούν τη στέγη κι όλους σκιάζουν.

Συλλαβές τρελές και ξένες

Φτάνουν ως εμάς ακόμα

Άραβες σαν να φυσάνε

Κάποιο βούκινο πολέμου

Σαν τραγούδι στ’ ακρογιάλι

Που συχνά όλο δυναμώνει

Κι όνειρα ένα βρέφος κάνει

Χρυσαφένιο πάντα, Θεέ μου.

Είν’ τα πένθιμα δαιμόνια

Είναι τα παιδιά του Χάρου

Που μες στα βαθιά σκοτάδια

Σέρνουνε τα βήματά τους

Το κοπάδι τους σφυρίζει

Σαν τα κύματα που κάπου

Σπαν στο βράχο που φλοισβίζει

Κι ας μη φαίνεται η δορά τους.

Ένας ήχος άυλος

Τώρα πια κοιμάται

Είναι αυτό το κύμα

Στο γιαλό θλιμμένο

Είναι κάποιο κλάμα

Που έχει πια τελειώσει

Κάποιας Ιερωμένης

Για ένα πεθαμένο.

Αμφιβάλλω

Αν είναι νύχτα

Μόνο ακούω

Να φεύγουν όλα

Κι όλα ας πάνε

Γύρω τ’ άστρα

Τώρα σπάνε

Κάθε ήχο.

("Τα Ξωτικά", Β. Ουγκώ, μτφ:Νίκος Μπαλάσκας-"Ανθολογίες της Αγγλικής, της Αμερικανικής και της Γαλλικής Ποίησης")

To ποίημα διακρίνεται για την πολύ πρωτότυπη μορφή του, καθώς αποτελείται από 15 στροφές με διαφορετικό αριθμό συλλαβών η καθεμιά. Δηλαδή με κάθε στροφή, καθώς τα ξωτικά αρχίζουν να μαζεύονται, οι στίχοι όλο και μακραίνουν, μέχρι την όγδοη στροφή, οπότε και φτάνουν στο μέγιστο. Από κει και μετά οι στίχοι αρχίζουν να μικραίνουν μέχρι το τέλος του ποιήματος, οπότε τα τζίνι έχουν εξαφανιστεί. Το ποίημα που αποτελεί αντήχηση της συντριβής που προκλήθηκε από το πέρασμα των ξωτικών γύρω από το σπίτι του αφηγητή είναι ποίημα έντονης μουσικότητας με μορφή "crescendo" - "decrescendo" με τον διαφορετικό αριθμό συλλαβών στις στροφές(2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2).

Στη Μουσική:

• Το ποίημα του Ουγκώ ενέπνευσε στον Σεζάρ Φρανκ το ομώνυμο συμφωνικό ποίημά του: "Les Djinns".

Η σύνθεση για πιάνο και ορχήστρα γράφτηκε το 1884 και δομικά μοιάζει περισσότερο με κοντσέρτο για πιάνο. Πρόκειται για θαυμάσιο δείγμα γραφής του Φρανκ, όπου το δραματικό περιεχόμενο του κειμένου του Ουγκώ μετουσιώνεται μουσικά υποβάλλοντας την ζοφερότητα και απειλητική αίσθηση της σκηνής, καθώς ο συνθέτης αντιμετωπίζει ένα είδος ηθικής κάθαρσης παίρονοντας τα "ξωτικά" σαν σύμβολα των κακών ενστίκτων και επιθυμιών μας.

Έτσι, καθώς το ποίημα ξετυλίγει με περιγραφική ένταση, το τρομακτικό πέρασμα των ξωτικών όντων από τον σκοτεινό ουρανό χαρακτηρίζοντάς τα ως δαίμονες που αναστατώνουν τη γαλήνη της νύχτας, αφήνοντας κατατρομαγμένους όσους τα έχουν αντιληφθεί, έτσι και η μουσική του γάλλου συνθέτη μεταφέρει τη φοβιστική, απόκοσμη και άκρως ανησυχητική αίσθηση του ποιήματος. Ακούγοντάς την νιώθεις πως βλέπεις τις ορδές των δαιμόνων να περνούν από πάνω σου απειλητικά. Είναι οι φόβοι σου, που με τη μορφή προσωπικών φαντασμάτων μουδιάζουν το είναι σου καθιστώντας σε ανήμπορο να αντιδράσεις ...Aίσθηση ταραχής και αγωνίας, που ενισχύεται από το απαιτητικό, βιρτουόζικο μέρος του πιάνου. Τα χάλκινα ακούγονται απειλητικά και το πιάνο τα αντικρούει με μια καταρρακτώδη καντέντσα. Στη συνέχεια προσπαθεί να κατευνάσει το θυμό των πνευστών και με τη γοητεία των απαλών ήχων να φέρει την ποθητή γαλήνη. 

César Franck, "Les Djinns":

• 
  Mια δεκαετία νωρίτερα (1875) και στην αρχή της καριέρας του Γκαμπριέλ Φωρέ δημοσιεύτηκε και η χορωδιακή σύνθεση "Les Djinns Op. 12", με συνοδεία ορχήστρας βασισμένη στο ομώνυμο ποίημα του Ουγκώ.

Ο Φωρέ αποτυπώνει τους απειλητικούς ήχους της νύχτας, με την σταδιακή κορύφωση και αποδυνάμωση να επιτυγχάνεται μουσικά με την τεχνική της μίμησης στη δομή, τη δυναμική και την υφή της πιανιστικής συνοδείας. Πραγματικά, φωνές και πιάνο αποδίδουν ευρηματικά την ιδέα των μυστηριωδών και υπερφυσικών δυνάμεων που σκίζουν τον νυχτερινό ουρανό και ιδίως τον μοναδικό ρυθμό του ποιήματος του Ουγκώ, που από την ηρεμία μεταβαίνει στην ηχηρή καταιγίδα, πριν επανέλθει στη νυχτερινή σιγαλιά.

Η πληθωρική μελωδική γραμμή, οι αλλαγές στη φωνητική περιοχή και η αρμονική πορεία που συχνά καταλήγει σε βίαια πτώση υποβάλλει την κραυγή αγωνίας του αφηγητή από το πέρασμα των ξωτικών.

Gabriel Fauré, "Les Djinns Op. 12":

• 
  Παρότι δημοφιλέστερος για τις όπερές του στα τέλη του 19ου αι., ο Ζυλ Μασνέ συνέθεσε και αρκετά τραγούδια αναδεικνύοντας την ποίηση δημιουργών, περισσότερο ή λιγότερο γνωστών στο ευρύ κοινό. Αν και οι μουσικολόγοι κρίνουν δεξιοτεχνικά τα τραγούδια του Μασνέ, ωστόσο θεωρούν πως είναι λιγότερο ευρηματικά μελωδικά από άλλων συνθετών της Γαλλικής σχολής.

Αυτή η πεποίθηση ίσως οφείλεται στο ότι οι μελωδίες του Ζυλ Μασνέ απέχουν παρασάγγας από το ύφος που συνηθίζονταν στα λογοτεχνικά σαλόνια του Παρισιού της αριστοκρατίας. Είναι μελωδίες που "βουτούν" στα γραφικά τοπία των εποχών, σε στοχαστικές ατμόσφαιρες που απεικονίζουν σκηνές επεισόδια και χαρακτήρες που σκιαγραφούν τα ποιητικά κείμενα.
Ανάμεσα στις συνθέσεις αυτές για φωνή και πιάνο, διακρίνουμε και κείνη πάνω στο κείμενο του Ουγκώ. 

Jules Massenet, "Les Djinns":

(Στο πιάνο ο Κυπριανός Κατσαρής)

Στο μπλογκ υπάρχουν πολλά κείμενα για τον Ουγκώ. Περιηγηθείτε!