Νύχτα τ' Αγιαννιού κι ο τσέχικος θρύλος του Τόμαν...

Ο Frantisek  Celakovsky υπήρξε μια από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες στα τσεχικά Γράμματα. Ποιητής, μεταφραστής, γλωσσολόγος και κριτικός λογοτεχνίας, επηρέασε και επηρεάστηκε από άλλους ηγέτες της τσέχικης "εθνικής αναγέννησης". Τα πιο σημαντικά έργα του ήταν ποιήματα βασισμένα στη σλαβική λαογραφία, όπως το "Ohlas písní českých - Αντίλαλοι της Βοημικής γης", μια συλλογή βασισμένη σε θέματα από τη ζωή και τους θρύλους της πατρίδας.
Πρώτη στη σειρά της συλλογής είναι η μπαλάντα: "Toman a lesní panna- Ο Τόμαν και η νύμφη του δάσους".


Γράφτηκε στο ίδιο ύφος με τον "Erlkönig - Βασιλιά των Ξωτικών" του Γκαίτε, το οποίο σε περιεχόμενο, θυμίζει επίσης.

Η μπαλάντα του Τσελακόβσκι βασίζεται σε ένα θρύλο της Τσεχίας, που σχετίζεται με την Νύχτα της Παραμονής του Αι-Γιαννιού, όπου στο μυστηριώδες δάσος βγαίνουν τα πνεύματα με σκοπό να παρασύρουν στο βασίλειο του θανάτου όποιον περάσει από κει. Είναι τη συγκεκριμένη νύχτα, που ο Τόμαν ετοιμάζεται να πάει να βρει την αγαπημένη του στο αγρόκτημά τους στην εξοχή. Η αδερφή του τον προειδοποιεί να αποφύγει το Δασικό δρόμο. Εκείνος υπακούει. Όταν όμως φτάνει στο αγρόκτημα βλέπει την κοπέλα που αγαπά στην αγκαλιά ενός άλλου. Το άλογο χλιμιντρίζει κι η άπιστη γυναίκα θυμάται τον προδομένο Τόμαν. Στέλνει έξω την αδερφή της να τού μηνύσει πως δεν τον θέλει πια. Συντετριμμένος  ο Τόμαν ενεργεί απερίσκεπτα. Παίρνει το δρόμο της επιστροφής περνώντας όμως αυτή τη φορά μέσα από το μυστηριώδες δάσος με τις Νύμφες.
Μια παρθένα εμφανίζεται πάνω στο ελάφι της, Προσπαθεί να τον δελεάσει με τα ελκυστικά φιλιά της. Ο Τόμαν αφήνεται στο μεθυστικό της ξόρκι. Απελπισμένος δεν επιθυμεί να αντισταθεί στη μαγική δύναμη του δάσους και λιποθυμά. Η Νύμφη του Δάσους φέρνει τον όλεθρο, μαραίνει όμως κάθε οδυνηρή του ανάμνηση. Πέφτει από το άλογό του σχεδόν αμέσως, νεκρός.
Το επόμενο πρωί, το άτι επιστρέφει μόνο του στο σπίτι του νεαρού φέρνοντας τα άσχημα μαντάτα, θυμίζοντάς μας πως τα παραμύθια και ό,τι απομένει από τις αρχέγονες αφηγήσεις, τις χαμένες στα βάθη του χρόνου, είναι κυριολεκτικά διδαχές, καθώς στην προκειμένη περίπτωση ο απερίσκεπτος νέος που από απελπισία και θλίψη αδιαφορεί για τις συμβουλές της αδερφής του, το πληρώνει με τον θάνατό του.

Νύχτα του Αη-Γιάννη

κι η γυναίκα λέει στον Τόμαν:

Που πας καλέ μου αδερφέ

πάνω στο σελωμένο άλογο

τούτη την άγρια, μάγια στολισμένη νύχτα;

[...]

-Τόμαν, η αδερφή μου

άλλον τώρα αγαπά

σύρε και συ να βρείς

αλλού την ευτυχία..

[...]

Τόσα όμορφα άστρα

φωτίζουν τ' ουρανού το θόλο

και συ πανώριε νέε,

είσαι θαμμένος στο σκοτάδι!

- "Όμορφο αγόρι, μην απελπίζεσαι,

Δώσε τη θλίψη στους ανέμους.

αν κάποια σε άφησε

άλλες εκατό τη θέση της θα πάρουν.

Όμορφο αγόρι, μην απελπίζεσαι

Δώσε τη θλίψη στους ανέμους"

τού τραγούδησε η Νύμφη γλυκά,

πάνω στο ελάφι της η άγρια παρθένα

τον κοίταξε στα μάτια

και σκίρτησ' ευθύς του Τόμαν η καρδιά.

[...]

"Όμορφο αγόρι, είσαι δικός μου, δικός μου!

Σε παίρνω στο βασίλειό μου",

τραγουδούσε, η παρθένα

και στο στόμα φίλησε τον καβαλάρη.

 

κι η καρδιά σταμάτησε

του Τόμαν να χτυπά,

τ' αλόγου τα ηνία άφησ' aπ'τα χέρια

κaι στο δάσος κατάχαμα, έπεσε νεκρός.

Κι όταν ο ήλιος απ' το βουνό ανέτειλε

το άτι  στην αυλή χλιμίντρισε,

μετρούσε με το πέταλο τη θλίψη 

και μηνούσε το άσχημο μαντάτο

Η αδερφή πετάχτηκε στο παραθύρι

σταύρωσε τα χέρια της:

"Αδερφέ μου, αδερφέ μου, αλίμονο

που τη ζωή σου έτσι τερμάτισες!"

Frantisek  Celakovsky: "Ο Τόμαν και η Νύμφη του Δάσους"

(ελεύθερη απόδοση δική μου από την αγγλική μετάφραση του ποιήματος)

Από την μπαλάντα του Τσελακόφσκι και τον τσέχικο θρύλο έχουμε καλλιτεχνικές εμπνεύσεις δυο Τσέχων συνθετών.


Ι. O πρώτος συνθέτης, Βίτεσλαβ Νόβακ, υπήρξε μαθητής του Αντονίν Ντβόρζακ, και ηγετική φυσιογνωμία του νεορομαντικού κινήματος. Το όνομά του είναι ταυτισμένο με τη μουσική τοπιογραφία, καθώς στα έργα του αποτύπωσε μοναδικά τις φυσικές καλλονές της πατρίδας του, αλλά και στοιχεία από την ιστορία, τους θρύλους και τις λαϊκές παραδόσεις της.

Πιο φιλόδοξο από τα έργα του θεωρείται το ομώνυμο συμφωνικό ποίημα: "Toman and the

Wood Nymph, op. 40", που ολοκλήρωσε το 1907. Κατά δήλωση του ίδιου του συνθέτη: "προσπάθησε να εκφράσει τον ανεξέλεγκτο χείμαρρο άγριου πάθους, χαρακτηρίζοντας τη σύνθεση "όργιο από ήχους" και τη μπαλάντα "απεικόνιση της δαιμονικής εξουσίας της γυναίκας πάνω στον άνδρα".
Ο Νόβακ συνοψίζοντας την ιστορία δηλώνει:

"Ορμώμενος από κρυφή ανησυχία, ο Tόμαν την παραμονή της Ημέρας του Αγίου Ιωάννη αποφάσισε να επισκεφτεί την αγαπημένη του. Οι ανησυχίες του επαληθεύτηκαν, καθώς εκείνη τον είχε εγκαταλείψει για κάποιον άλλον. Μπήκε στο δάσος κι εκεί πέθανε στην αγκαλιά μιας από τις Νύμφες του".

Οι αναλυτές ξεχωρίζουν το έργο για τον υποκειμενικό χαρακτήρα του, καθώς διακρίνουν απεικονίσεις συναισθημάτων του συνθέτη. Ασυγκράτητα ερωτικά πάθη από προσωπικές εμπειρίες, αλλά και επιρροές από τη "Σαλώμη" του Ρ. Στράους που πρόσφατα είχε παρακολουθήσει. Κανείς διαβλέπει ξεκάθαρα στο μουσικό θυελλώδη ιστό της σύνθεσης την ηχητική συγγένεια με τη μουσική του Στράους. Περίπλοκη πολυφωνική υφή, παράφωνες συνηχήσεις, όπου τα λαϊκά θέματα πλέκονται έντεχνα με τις αιχμηρές αρμονίες, τους υπαινιγμούς του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και τα παθιασμένα ηχοχρώματα από συνδυασμούς οργάνων που προβάλουν τα άγρια πάθη, τον τρόμο, την αγωνία και την αναταραχή. Υφές μεθυστικής έντασης και υποβλητικότητας, που εξέπληξαν θετικά ακροατές και κριτικούς.

Vítězslav Novák: "Toman a lesní panna":

Διεθύνει ο επίσης Τσέχος, Josef Hrncir 

ΙΙ. Λιγότερο γνωστός από τους συμπατριώτες του, Ντβόρζακ, Σμέτανα και Νόβακ είναι ο Ζντενκ Φίμπιχ. Ωστόσο ανήκει στην κατηγορία των μεγάλων τσέχων δημιουργών, που εντυπωσίασε τους υπόλοιπους. 

Η δική του εκδοχή του θρύλου "Toman a lesní panna - Ο Τόμαν και η νύμφη του δάσους" αποτελεί μια υποβλητική μουσική απεικόνιση, όπου το υπερφυσικό αναδεύεται με το τραγικό σε ισόρροπες δόσεις. 

Είναι το τρίτο από τα έξι συμφωνικά ποιήματα του Τσέχου συνθέτη και κατά γενική ομολογία η καλύτερη από άποψη μουσικής δραματικότητας, δημιουργία του. Η σύνθεση προηγήθηκε εκείνης του Νόβακ. Η μπαλάντα του Τσελακόβσκι και ο δυνατός θρύλος που περιέγραφε, σαγήνευσε τον 25χρονο δημιουργό, που έτρεφε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την παράδοση.

Η αγάπη, η προδοσία, το πάθος, η απογοήτευση, η παρηγοριά, η άφεση στο πεπρωμένο-Νύμφη του δάσους, που αποτελούν την αφηγηματική δομή της μπαλάντας είναι επίσης τα στοιχεία με τα οποία θα συγκροτήσει τη μουσική ραχοκοκκαλιά  της σύνθεσης και πάνω τους ο Φίμπιχ θα ξεδιπλώσει την μουσική ιδέα του.
Το μοτίβο του κόρνου αντιπροσωπεύει το νεαρό άνδρα, ενώ η Νύμφη αντανακλάται στα έγχορδα. Ένα λυρικό, ταραχώδες ρόντο από το κόρνο επιστρέφει για να δηλώσει τους ψυχικούς στροβιλισμούς του Τόμαν. Το επεισόδιο επεκτείνεται με ένα πλούσιας αρμονίας και παθιασμένης μελωδικής αίσθησης θέμα των τοξοτών για να οδηγηθεί μετατροπικά στη συναισθηματική κορύφωση του έργου.  Η δραματική παλέτα  του Φίμπιχ χαρακτηρίζεται για την ποικιλία σε αποχρώσεις και τις αντιθέσεις της. Γι' αυτό είναι αξιοπρόσεκτη η πολύχρωμη ενορχήστρωση του με το συνδυασμό κόρνων, τυμπάνων και εγχόρδων να σκιαγραφούν τις υποβλητικές σκηνές.  Ιδιαίτερη πινελιά τα μέρη των τοξοτών που παίζουν χτυπώντας το ξύλινο μέρος του δοξαριού, αρκετά ασυνήθιστο σε μια παρτιτούρα της συγκεκριμένης συνθετικής περιόδου, ενώ διακριτικά συμμετέχουν και οι άρπες, υπογραμμίζοντας με το ξεχωριστό τους ηχόχρωμα το παραμυθικό στοιχείο της έμπνευσης. 

Zdenek Fibich: "Toman a lesní panna":
Διευθύνει ο επίσης Τσέχος, Martin Turnovsky

Ο τσέχικος θρύλος σε μορφή Animation: 

Για τη σύνταξη του κειμένου αντλήθηκαν στοιχεία και από:
supraphon.com
allmusic.com
universaledition.com
H εικονογράφηση του θρύλου από s-antikvariat.cz