Η Κίρκη της μυθολογίας και τα μαγικά βοτάνια της...

Frederick S. Church: "Κίρκη"

Στην ελληνική μυθολογία η Κίρκη αναφέρεται ως μάγισσα, συνήθως. Ήταν θυγατέρα του θεού Ήλιου και μιας από τις Ωκεανίδες, την Πέρση. Η Κίρκη βασίλευε στη νήσο Αιαία, και καθώς γνώριζε πολλά για τα βότανα και τις ιδιότητές τους, μεταμόρφωνε τους εχθρούς της σε ζώα με τη χρήση μαγικών ποτών.

"Κάποτε φτάσαμε σ' ένα νησί, την Αιαία[…]

ένα νησί στεφανωμένο από πελάγη ατέρμονα·

έτσι απλωμένο, μοιάζει χαμηλό"

(Ομήρου Οδύσσεια, Κ, 135, 195-196, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

"Κίρκη", John William Waterhouse 

Η αρχαία παράδοση τοποθετεί το νησί της Κίρκης στο βουνό Κιρκαίον. Βρίσκεται στο νότιο Λάτιο ανάμεσα στη Ρώμη και τη Νάπολη, στον κόλπο της Γκαέτας. Εκεί ζούσε η μάγισσα, μέσα σ’ ένα περίτεχνο παλάτι:

"Βρέθηκαν τότε στης Κίρκης το παλάτι,

χτισμένο με πελεκητά λιθάρια, σε μέρος φυλαγμένο που να βλέπει ολόγυρα.

Τους συναπάντησαν εκεί λύκοι ορεσίβιοι, λιοντάρια, που ήσαν γητεμένα από την ίδια,
με τα φαρμακερά βοτάνια που τους έδινε"

(Ομήρου Οδύσσεια, Κ, 210-213, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Αιχμάλωτοι της Κίρκης, οι σύντροφοι του Οδυσσέα, τους μεταμόρφωσε σε γουρούνια. Η Κίρκη -αφηγείται ο Όμηρος- καθόταν στο παλάτι της και τραγουδούσε. Ακούγοντας τον Ευρύλοχο και την παρέα του να τη χαιρετούν, βγήκε χαμογελώντας και τους κάλεσε να γευματίσουν μαζί της. Όλοι μπήκαν πανευτυχείς, εκτός από τον Ευρύλοχο, που υποπτευόταν παγίδα και έμεινε πίσω, κρυφοκοιτάζοντας από το παράθυρο ανήσυχα. Η θεά πρόσφερε τυρί, κριθάλευρο, μέλι και κρασί στους πεινασμένους ναυτικούς. Όλα αυτά, όμως, ήταν δηλητηριασμένα και μόλις άρχισαν να τρώνε, η Κίρκη τους χτύπησε με το ραβδί της στους ώμους και τους μεταμόρφωσε. Με ένα φρικαλέο χαμόγελο στα χείλη τούς άνοιξε ένα χοιροστάσιο, έριξε μερικές φούχτες βελανίδια και κράνα στο βρομερό δάπεδο και τους άφησε να κυλιούνται.

"...κι η Κίρκη

τις θύρες άνοιξε τις λιόφωτες με βιάση, κι όπως βγήκε,

τους κάλεσε να μπουν […]

Κι ως τους συνέμπασε, τους έδωκε σκαμνιά, θρονιά να κάτσουν,

και σε κρασί απ' την Πράμνη ανάδευε μαζί τυρί ξυσμένο,

μέλι ξανθό και κριθαράλευρο, και μέσα εκεί τους ρίχνει

κακά βοτάνια, την πατρίδα τους για πάντα να ξεχάσουν.

Κι ως τους το κέρασε και το άδειασαν, σε μια στιγμή τους δίνει

με το ραβδί της, και τους έκλεισε στα χοιρομάντρια μέσα.

Χοίρου κορμί απόχτησαν όλοι τους, φωνή, κεφάλι, τρίχες,

μόνο που κράτησαν αθόλωτο το νου τους, ως και πρώτα.

Κι εκεί που μαντρισμένοι εμύρουνταν, η Κίρκη, για να φάνε,

έριξε κράνα, πρινοβέλανα μπροστά τους και βαλάνια,

τι άλλη θροφή οι χαμοκοιτάμενοι δε συνηθούνε χοίροι".

((Ομήρου Οδύσσεια, Κ, 229-243, μετ. Ν. Καζαντζάκης - Ι.Θ. Κακριδής)

"Η Κίρκη μεταμορφώνει",W. Hethe Robinson

Όταν ο Οδυσσέας ξεκίνησε να σώσει τα θύματα της Κίρκης, στο δρόμο συνάντησε τον Ερμή, που του είπε να προμηθευθεί το βοτάνι μώλυ για να μην έχει την ίδια τύχη. Έτσι και έγινε. Αφού τα μαγικά της Κίρκης απέτυχαν, η μάγισσα εξεπλάγη τόσο ώστε να ερωτευθεί τον Οδυσσέα και να συμφωνήσει να ξαναδώσει στους συντρόφους του την ανθρώπινη μορφή. 
Το μώλυ, που ο Ερμής έδωσε ως αντίδοτο στον Οδυσσέα ήταν ένα φυτό με ξεχωριστές ιδιότητες που λέγεται πως φύτρωνε στο όρος Κυλλήνη και ο Όμηρος το περιγράφει ως εξής:

"...το βότανο μετά ανασπά απ᾿ το χώμα,

κι όπως μου το 'δωκε, μου ξήγησε και ποια τα φυσικά του:

η ρίζα μελανιά, μα κάτασπρος ο ανθός του, σαν το γάλα'

μώλυ οι θεοί το λένε᾿ δύσκολο θνητός να το ανασπάσει

από τη γης, μονάχα αθάνατοι, τι αυτοί μπορούν τα πάντα…"

Σήμερα οι επιστήμονες και βοτανολόγοι ταυτίζουν το φυτό με τον γάλανθο, φυτό με ουσία που η λήψη της έχει ως συμπτώματα την αμνησία και τις παραισθήσεις.


Στην μουσική τέχνη είναι πολλοί οι συνθέτες που πραγματεύτηκαν το μύθο της μάγισσας Κίρκης και της μεταμόρφωσης των συντρόφων του Οδυσσέα: Στραντέλα, Βιβάλντι, Τσιμαρόζα, Κερουμπίνι, Μισλίβετσεκ κ.ά.

Προτείνω τη μουσική δημιουργία του αμερικανού, αρμένικης καταγωγής, Alan Hovhaness, ο οποίος έγραψε τη σύνθεσή του, "Circe" κατόπιν παραγγελίας της χορογράφου Μάρθας Γκράχαμ.

Το μπαλέτο, χορός και μουσική, που παρουσιάστηκε το 1963 στο The Prince of Wales Theatre, στο Λονδίνο, έχει περιγραφεί ως "δημιουργία καθαρά ψυχολογικής χροιάς", καθώς πραγματεύεται την πάλη με τα ζωώδη ένστικτα. Η Κίρκη μεταμορφώνει τους άνδρες του ήρωα σε διάφορα θηρία και όχι μόνο χοίρους, (φίδια, λιοντάρια κλπ) με τους δημιουργούς να εξερευνούν με ήχο και κίνηση τη "ζούγκλα του ασυνείδητου σε έναν κόσμο όπου τα ένστικτα είναι ανεξέλεγκτα".
Αργότερα ο συνθέτης αναθεώρησε ελαφρώς τη σύνθεση και την συμπεριέλαβε στο σύνολο των δημιουργιών του ως "Symphony No.18 Circe Op.204", προσθέτοντας στην ορχήστρα περισσότερα έγχορδα και πνευστά, ένα δεύτερο τύμπανο και μια επιπλέον τσελέστα. 

Το έργο είναι γραμμένο σε μια ενιαία κίνηση...
Ο Χοβχάνες στο πρόγραμμα της πρεμιέρας εξηγεί: "ο κόσμος που βλέπει ο Οδυσσέας, στη διασκευή του μύθου της Κίρκης από τη Μάρθα Γκράχαμ, είναι ο δικός του κόσμος: αυτός ο εσωτερικός κόσμος των κτηνωδιών, όπου κανείς ανακαλύπτει το "κόστος" να είσαι άνθρωπος".

Το έργο ανοίγει με απειλητική και παράφωνη συγχορδία στα έγχορδα και ένα ανησυχητικό μοτίβο στα ξύλινα πνευστά να ζωγραφίζουν την μυστηριώδη, απόκοσμη φύση του νησιού της Κίρκης. Το ίδιο μοτίβο αποκτά ιδιαίτερη μεγαλοσύνη με την ανάπτυξή του, όταν ανατίθεται στα τοξοτά. Ακολουθούν άλλοτε λυρικά κι άλλοτε μελαγχολικά θέματα από τα όμποε, κλαρινέτα και φαγκότα, διανθισμένα από τις υπνωτιστικές, απαλές πινελιές της τσελέστας. Τα τύμπανα ανακόπτουν την ήσυχη ροή κι ακολουθεί ένα έντονης ρυθμικότητας και ανατολίτικης γεύσης θέμα. Τα αινιγματικά σόλι των ξύλινων πνευστών εναλλάσσονται με επιβλητικά και απειλητικά ξεσπάσματα από τα χάλκινα, με τη μουσική να γίνεται σταδιακά πιο παράφωνη και χρωματική. Η συμφωνία ολοκληρώνεται με ένταση και μυστήριο, όπως ξεκίνησε.

Alan Hovhaness: Symphony No. 18, Op. 204 "Circe":

Το κείμενο δημοσιεύτηκε και στην Κοινότητα The Mythologists.


(Για τη σύνταξη του μύθου αντλήθηκαν στοιχεία από: greek-language, Κακριδής Ι. Θ. , Ελληνική Μυθολογία, lifo, Βικιπαίδεια)