Μουσικές παρτιτούρες με το μύθο του Ακταίονα ...

"Tο λουτρό της Άρτεμης και η μεταμόρφωση του Ακταίονα σε ελάφι"
François Clouet 

“Από την Αυτονόη [κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας] και τον Αρισταίο
γεννήθηκε ένας γιος, ο Ακταίωνας, ο οποίος ανατράφηκε από τον Χείρωνα
που του δίδαξε την τέχνη του κυνηγιού.
Oι Νύμφες τον αποκαλούσαν Αγραίο (του αγρού) και Νόμιο(=βοσκό) και του δίδαξαν την καλλιέργεια της ελιάς, την παρασκευή του τυριού και τη μελισσοκομική τέχνη]·
αργότερα όμως κατασπαράχθηκε στον Κιθαιρώνα από τα ίδια του τα σκυλιά.
Και αυτός πέθανε με αυτόν τον τρόπο, όπως τουλάχιστον παραδίδει ο Ακουσίλαος, επειδή προκάλεσε την οργή του Δία, καθώς επιδίωξε την αγάπη της Σεμέλης,
οι περισσότεροι όμως λένε ότι πέθανε επειδή είδε την Άρτεμη να παίρνει το λουτρό της.”

Αυτά διασώζει ο Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη του για τον Ακταίονα, που είδε την Άρτεμη να λούζεται γυμνή στο ποτάμι κι η τιμωρία του ήταν να τον μεταμορφώσει η θεά σε ελάφι, το οποίο κατασπάραξαν τα κυνηγετικά σκυλιά του.

Ο ΜΥΘΟΣ:

Ο Ακταίoνας ήταν γιος του Αρισταίου και της Αυτονόης, κόρης του βασιλιά της Θήβας Κάδμου. Τον ανέθρεψε ο Κένταυρος Χείρωνας στο Πήλιο και έγινε σπουδαίος κυνηγός.

"Ο Ακταίων αντικρίζει άθελά του την Άρτεμη γυμνή"
(Τιτσιάνο)

Kυνηγούσε καθημερινά στα δάση με τα πενήντα σκυλιά του.
Κάποτε που ο Ακταίονας κυνηγούσε στα βουνά έφτασε στην ιερή κοιλάδα της Άρτεμης, την πυκνόδεντρη Γαργαφία, και εκεί αποκοιμήθηκε κουρασμένος πάνω σε έναν βράχο κοντά στην Παρθένιο πηγή, όπου έπαιρνε το λουτρό της η θεά. Όταν ο Ακταίονας ξύπνησε, την είδε γυμνή να λούζεται στην πηγή. Όταν οι Νύμφες αντιλήφθηκαν ότι τις κοιτάζει, περικύκλωσαν τη θεά, προσπαθώντας να κρύψουν τη γύμνια της, επειδή κανένας θνητός δεν είχε τολμήσει να την αντικρίσει γυμνή. Εκείνη τον τιμώρησε ρίχνοντας νερό από την πηγή στο πρόσωπό του και τον μεταμόρφωσε σε ελάφι.
Στη συνέχεια προκάλεσε λύσσα στα πενήντα σκυλιά του, τα οποία, χωρίς να τον αναγνωρίσουν, τον πήραν στο κατόπι και τον κατασπάραξαν.
‘Όμως έπειτα άρχισαν να τον αναζητούν και να γαβγίζουν. Ο μύθος συμπληρώνει πως ο Κένταυρος Χείρωνας που τα λυπήθηκε, έφτιαξε ένα ομοίωμα του παλιού του μαθητή, προκειμένου να τα ηρεμήσει.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, οι γονείς του Ακταίονα δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τον τραγικό θάνατο του γιου τους. Ο πατέρας του, ο Αρισταίος, εγκατέλειψε τη Βοιωτία και εγκαταστάθηκε στο νησί Σαρδώ, ενώ η μητέρα του, Αυτονόη, μετοίκησε στην Ερένεια των Μεγάρων όπου πέθανε από τη λύπη της.

"Ο Ακταίων κατασπαράζεται από τα σκυλιά του"
(Τιτσιάνο)

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι η Άρτεμις τιμώρησε τον Ακταίονα είτε γιατί είχε κρεμάσει τα τρόπαια του κυνηγιού του έξω από τον ναό της και ζήτησε κατόπιν τον έρωτά της είτε επειδή καυχιόταν ότι ήταν ανώτερός της στην τέχνη του κυνηγιού.
Κατά τον Ακουσίλαο και τον Στησίχορο, ο Ακταίονας τιμωρήθηκε από τον Δία γιατί διεκδίκησε για σύζυγό του τη Σεμέλη, που ήταν αγαπημένη του Δία. 

Η ιστορία του Ακταίoνα παρουσιάζει δομικές αναλογίες με ιστορίες άλλων. Καταρχάς μοιράζεται την ίδια μοίρα με τον ξάδελφό του Πενθέα: και οι δύο διαμελίζονται, ο πρώτος από τα σκυλιά του, ο δεύτερος από τις σκύλες- μαινάδες· και τα δυο επεισόδια διαδραματίζονται στη φύση.
Ακταίων και Τειρεσίας τιμωρούνται σε υγρά περιβάλλοντα για τον ίδιο λόγο -είδαν άθελά τους θεές να παίρνουν το λουτρό τους-, ενώ και ο Νάρκισσος εγκλωβίζεται στο υγρό περιβάλλον του χειμάρρου Δονακώνα, όπου αυτοθαυμάζεται. 

Επίσης ο μύθος του Ακταίονα παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον μύθο του Ωρίωνα, επίσης ικανού κυνηγού που υπήρξε και αυτός θύμα της οργής της Άρτεμης, όταν θέλησε να τη συναγωνιστεί στον δίσκο.

Στην αναγεννησιακή τέχνη ο μύθος αξιοποιήθηκε από τους καλλιτέχνες σαν αφορμή και πρόσχημα για να δημιουργήσουν πίνακες υπαινικτικούς για την ηδονοβλεψία. Mύθους ηθικοδιδακτικούς για τους κινδύνους που προκύπτουν από την ηδονοβλεψία, για το τι μπορεί να πάθει ένας γενναίος άνδρας βλέποντας μια γυμνή γυναίκα, καθώς αφήνεται να παρασυρθεί από ταπεινά πάθη.

O μύθος της μεταμόρφωσης του Ακταίονα έχει εμπνεύσει πλήθος καλλιτεχνών κάθε είδους από την αρχαιότητα ως σήμερα. 

Marc-Antoine Charpentie

Ι.  Στη μουσική ξεχωρίζει η οπερατική μινιατούρα "Acteon" του Marc-Antoine Charpentie , που περιγράφει σε έξι σκηνές των τραγωδία του αρχαίου ήρωα.
Ο συνθέτης χρησιμοποιεί κλασικές τεχνικές της tragédie en musique που δίδαξε ο Lully και παραθέτει μια σύνθεση υψηλής φωνητικής και οργανικής δύναμης, ένα λεπτό αλλά δυναμικό σύντομο έργο, που μαρτυρά την ευρηματικότητα και δεξιοτεχνία του δημιουργού.

Oι έξι σκηνές:

1. Ο Aκταίων με τους κυνηγούς του βρίσκονται στο δάσος. Η χορωδία των κυνηγών και ο ήρωας υμνούν την Άρτεμη:

"Θεά απ' την οποία ανασαίνω,

Αγαπημένη των δασών, βασίλισσα

Οδήγησε τα βήματά μας..."

2. Η σκηνή του λουτρού της Άρτεμης και των Νυμφών της.
3. Moνόλογος του Ακταίονα στη σκηνή του ύπνου. Η Άρτεμις αντιλαμβάνεται την παρουσία του και αποφασίζει για τη μοίρα του.
4. Ο Ακταίων μεταμορφώνεται σε ελάφι. Βλέπει το μεταμορφωμένο είδωλό του μέσα στα νερά της πηγής:

"Ο Ακταίων αντικρίζει την Άρτεμη στο λουτρό της
κι ευθύς μεταμορφώνεται σε ελάφι",
Ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Συρία.

"Ατρόμητη άλλοτε καρδιά μου

Ποιος σε κυριεύει, φόβος;

Τι βλέπω σε αυτόν τον υγρό καθρέφτη;

Το πρόσωπό μου είναι ζαρωμένο,

Με απαίσιες τρίχες να καλύπτουν το δέρμα μου

τίποτε δεν έχει απομείνει από την πρώτη μου μορφή,

Αχ! Θεοί που με μεταμορφώσατε απ'τη βασιλική φυλή μου...

Για να γλιτώσω την ντροπή

Πάρτε μου το φως..."

5. Τα κυνηγόσκυλα κυνηγούν το ελάφι.
6. Ο Δίας ανακοινώνει στους κυνηγούς τον θάνατο του Ακταίονα. Η ποιμαντική σύνθεση τελειώνει με τη χορωδία των κυνηγών να εκφράζουν την οδύνη αλλά και το θυμό τους για το τέλος του ήρωα.

Η συνεισφορά του Γάλλου συνθέτη της μπαρόκ στην μουσική τέχνη, έτυχε μεγάλης αναγνώρισης στην εποχή του. Σ' αυτή τη σύντομης διάρκειας μουσική τραγωδία του διακρίνουμε στοιχεία μελωδικής και αρμονικής βάσης από το ιταλικό στυλ το οποίο σπούδασε μαθητεύοντας στη Ρώμη πλάι στον διάσημο Τζάκομο Καρίσιμι.
Είναι ο μόνος Γάλλος της περιόδου που θα ακολουθήσει αυτό το είδος με τόση επιμέλεια.
Σύντομο έργο ο “Acteon”, αλλά μοναδικής ομορφιάς, όπου ο μελωδικός πλούτος, η χρήση των παύσεων και της μετατροπίας, καθώς και το γούστο των χρωματισμών υπογραμμίζουν τον ηθικοδιδακτικό χαρακτήρα του μύθου.

Marc Antoine Charpentier: “Actéon”

(William Christie - Les Arts Florissants)

ΙΙ.  Επίσης ο αυστριακός συνθέτης, Carl Ditters von Dittersdorf συνθέτει τον περίφημο κύκλο του: "Μεταμορφώσεις του Οβιδίου", μια σειρά δώδεκα συμφωνιών προγραμματικής μουσικής με έμπνευση από μυθολογικά θέματα που παρουσιάζει ο Οβίδιος στο ομώνυμο βιβλίο του(μόνο έξι έχουν διασωθεί).
Γράφτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1780 και αποτελεί μέχρι σήμερα μία από τις σπουδαιότερες συνεισφορές στην ιστορία της προγραμματικής μουσικής, καθώς "διδάσκει" τον ευφυή και καινοτόμο τρόπο μετάπλασης του μύθου σε συμφωνικό ήχο. Η "Συμφωνία αρ. 3" του κύκλου τιτλοφορείται: "Actéon Changé en Cerf-Ο Ακταίων μεταμορφωμένος σε ελάφι" είναι γραμμένη στη Σολ μείζονα και η μουσική αφήγηση ξετυλίγει το μύθο σε 4 μέρη:

Ι. Allegro
II. Adagio piu tosto andantino
III. Tempo di menuetto - Alternativo
IV. Vivace

Carl Ditters von Dittersdorf: "Sinfonia No.3 - Actéon Changé en Cerf":

ΙΙΙ.  Μια άλλη εκδοχή του μύθου αναφέρει ότι η θεά του κυνηγιού, Άρτεμη, ορκισμένη παρθένα, σαγηνεύτηκε από τον όμορφο κυνηγό Ακταίονα και τού παραδόθηκε ερωτικά. 

Giuseppe Cesari,   "Actaeon"

Η θεά από φόβο μήπως μαθευτεί το συμβάν, τον μεταμόρφωσε σε ελάφι κι έβαλε τα πενήντα σκυλιά του να τον κατασπαράξουν.

Το ερωτικό επεισόδιο περιγράφει ο Γενουάτης συνθέτης Cesare Pugni στο μπαλέτο με τίτλο: "Le Roi Candaule" σε χορογραφία Μαριούς Πετιπά.

 
Πρόκειται για το "Pas de deux της Ντιάνας και του Ακταίονα", το πιο δημοφιλές του μπαλέτου, όπου κατά τη διάρκεια των γάμων του Γύγη με τη Νισία εμφανίζεται η Ντιάνα-Άρτεμις και ξεκινά το χορό της με τον Ακταίονα, αντανακλώντας το μύθο του πάθους με τα καταστροφικά αποτελέσματα μεταξύ της θεάς και του όμορφου κυνηγού, που άθελά του την είχε δει γυμνή στην πηγή.

 
Ο Πετιπά αναθέτει στον  άνδρα χορευτή θεαματικότατα "άλματα ελαφιού". 

Cesare Pugni: "Diane et Acteon pas de deux":

Όταν η Άρτεμις είδε τον Ακταίο κατασπαραγμένο, λυπήθηκε βαθιά.
Για να μετριάσει τη

"Ο Ακταίων κατασπαράζεται από τα σκυλιά"
 (από αττικό ερυθρόμορφο κρατήρα-Λούβρο)

θλίψη της ζήτησε από τον Δία να τον μετατρέψει σε αστερισμό. Ο πατέρας των θεών δημιούργησε τον Αστερισμό του μεγάλου Κυνός.Αν ποτέ, κοιτάζοντας τον νυχτερινό ουρανό, διακρίνετε τον αστερισμό, ακούστε τον ψίθυρο των αστεριών. Θα' ναι ο Ακταίων, που αφηγείται στα υπόλοιπα αστέρια την ιστορία του πώς αυτός, ο μόνος θνητός, είδε γυμνή τη θεά Άρτεμη. Ίσως γι' αυτό και μόνο -τους εκμυστηρεύεται- ν' άξιζε να πεθάνει, ακόμα και μ' αυτό τον φρικτό τρόπο...

IV: Τέλος από το μύθο της μεταμόρφωσης του Ακταίονα σε ελάφι είναι εμπνευσμένο και το συμφωνικό ποίημα του ρουμάνου, Alfred Alessandrescu. 
Πρόκειται για πολύχρωμης υφής σύνθεση η οποία τιμήθηκε με το Α' Βραβείο στο Διαγωνισμό "George Enescu" το 1915. Μυστηριώδεις μουσικές χειρονομίες, απειλητικές μελισματικές φιγούρες, ζωηρά "επεισόδια" και αιχμηρά περάσματα σκιαγραφούν τις αλλεπάλληλες εναλλαγές διαθέσεων στη μυθολογική αφήγηση.

Alfred Alessandrescu:  "Actaeon":

Μέρος του κειμένου δημοσιεύτηκε και στην Κοινότητα The Mythologists.

(Στοιχεία για το μύθο αντλήθηκαν από: greek-language, Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα, Κακριδής Ι. Θ. , Ελληνική Μυθολογία, lifo.gr, theogonia.gr, Βικιπαίδεια)