"Περί θανάτου" , στη μνήμη του Ζοζέ Σαραμάγκου...

 

Εννέα χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από το θάνατο του Νομπελίστα Ζοζέ Σαραμάγκου
(18 Ιουνίου 2010)

greekbooks

Ο τρόπος γραφής του Σαραμάγκου χαρακτηρίζεται από μια ιδιοτροπία στη σύνταξη, χωρίς παραγράφους και σημεία στίξης, με μια μυθοπλασία που συναρπάζει...

Στο μυθιστόρημά του: "Περί θανάτου" τοποθετεί την πλοκή σε μια μικρή χώρα με τον θάνατο να λειτουργεί με διαλείψεις...Αυτό, ενώ αρχικά χαροποιεί το λαό, στη συνέχεια φέρνει σε απόγνωση, γραφεία κηδειών, ασφαλιστικές εταιρείες, νοσοκομεία, κυβέρνηση κλπ... Ο συγγραφέας αναθέτει στη "μαφφία" να δώσει λύσεις, αλλά ο θάνατος θα αντεπιτεθεί με τη μορφή μιας μυστηριώδους και γοητευτικής γυναίκας...

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ:

"Η θάνατος ωστόσο, που από επαγγελματικό καθήκον τόσες μουσικές είχε ακούσει, με ιδιαίτερη έμφαση στο πένθιμο εμβατήριο του σοπέν ή στο adagio assai της τρίτης συμφωνίας του Μπετόβεν, είχε για πρώτη φορά στο μακρότατο βίο της μια αίσθηση για το ποια θα ήταν η τέλεια γεφύρωση ανάμεσα σε αυτό που λέγεται και στον τρόπο με τον οποίο αυτό λέγεται
[...]
Θα τολμήσω να σας ζητήσω μια χάρη
Τι; Να μου αναπληρώσετε την απουσία μου από την συναυλία Δεν βλέπω πως; Έχετε εδώ το πιάνο
Ούτε κατά διάνοια, είμαι μέτριος πιανίστας,
Ή το βιολοντσέλο
Αυτό είναι άλλο, ναι, θα μπορούσα να σας παίξω ένα-δύο κομμάτια αν επιμένετε
Μπορώ να επιλέξω, ρώτησε η γυναίκα
Ναι, αρκεί να είναι στο χέρι μου, μέσα στις δυνατότητες μου

"Πορτραίτο Σαραμάγκου", Carlos Boteglo

Η γυναίκα έπιασε το τετράδιο της σουίτας αριθμός 6 του μπαχ και είπε: Αυτό, Είναι μεγάλο, θα πάρει πάνω από μισή ώρα, και είναι αργά Σας επαναλαμβάνω, έχουμε καιρό, υπάρχει ένα πέρασμα στο πρελούδιο που με δυσκολεύει
Δεν πειράζει, πηδήξτε το όταν φτάσετε εκεί, είπε η γυναίκα, ή μάλλον δεν χρειάζεται, θα δείτε ότι θα το παίξετε καλύτερα από τον ροστροπόβιτς
Ο βιολοντσελίστας χαμογέλασε
Να είστε σίγουρη...
[...]
Πήγε στην κουζίνα, άναψε ένα σπίρτο, ένα ταπεινό σπίρτο [...] έκαψε την επιστολή της θανάτου, αυτή που μόνο η θάνατος μπορούσε να καταστρέψει Δεν έμειναν στάχτες Η θάνατος επέστρεψε στο κρεβάτι, αγκάλιασε τον άντρα και, χωρίς να καταλάβει τι συνέβαινε, αυτή που ποτέ δεν κοιμόταν, αισθάνθηκε τον ύπνο να της κλείνει απαλά τα βλέφαρα Την επόμενη μέρα δεν πέθανε κανείς". 

(Ζοζέ Σαραμάγκου: "Περί θανάτου", μτφ. Αθ. Ψυλλιά, εκδ. Καστανιώτη)

1. Το Marche funèbre είναι το τρίτο μέρος της σονάτας Ν.2 του Φρ. Σοπέν.
Ένα ελεγειακού ύφους, αργό ρυθμικά μέρος, αντίστοιχο των χτύπων της καρδιάς κάθε μουσικόφιλου, όταν αναλογίζεται τη νεότητα του πολωνού συνθέτη, που ζήλεψε ο θάνατος και τον πήρε στα μόλις τριανταεννιά του χρόνια…
Κατόπιν επιθυμίας του Σοπέν εκτελέστηκε μαζί με το το ρέκβιεμ του Μότσαρτ στην κηδεία του, που γι’ αυτό το λόγο ονομάστηκε: "Επικήδειο εμβατήριο".

Chopin: Piano Sonata No.2, Op.35 - iii.Marche funèbre:

2. Το Adagio assai  είναι το "Πένθιμο Εμβατήριο", 2ο μέρος από την Τρίτη Συμφωνία, την επονομαζόμενη "Ηρωική", αρχικά αφιερωμένη στον Ναπολέοντα, αφιέρωση που αργότερα ο Μπετόβεν απέσυρε. Είναι γραμμένο στη ντο ελάσσονα, κλίμακα που χρησιμοποιείτο σπάνια στην εποχή του συνθέτη. Όμως για τον Μπετόβεν αντιπροσώπευε τη συναισθηματική ανάγκη έκφρασης, την εσωτερική ταραχή, την ψυχική του θύελλα και δραματικότητα! Θεωρούσε την ντο ελ."τονικότητα ηρωικής διάθεσης", κι αυτό το μερος αποτελεί ένα από τα έργα που ενσαρκώνουν το Μπετοβενικό "ηρωικό C minor mood".

Beethoven: "Symphony 3-Marcia funebre - Adagio assai / Abbado:

3. H τελευταία σουίτα ανήκει στον κύκλο των "Έξι Σουιτών για τσέλο χωρίς μπάσο κοντίνουο" του Γ.Σ.Μπαχ που γράφτηκαν την περίοδο που ο συνθέτης υπηρετούσε ως οργανίστας στο Κέτεν.Πρόκειται για δεξιοτεχνικότατες και μεγάλης βαθύτητας συνθέσεις, που οι σύγχρονοι μελετητές χαρακτήρισαν ως "Μονοφωνική μουσική, όπου ένας άνθρωπος έχει δημιουργήσει έναν χορό του Θεού".
Κάθε σουίτα μετά το πρελούδιο περιλαμβάνει μια σειρά λαϊκών χορών: Allemande, Courante, Sarabande, Gavotte, Gigue.
Η 6η Σουίτα είναι περισσότερο απαιτητική λόγω του μεγάλου εύρους, δομικά ελεύθερης φόρμας  και γραμμένη σε κλίμακα Ρε μείζονα, τονικότητα που για τον Ροστροπόβιτς εκφράζει συναισθήματα χαράς και θριάμβου. Ο ρώσος τσελίστας την χαρακτήρισε: "Συμφωνία για σόλο τσέλο". 

Rostropovich - Bach: 6 Suite I: Prélude:

4. Το "Περί θανάτου"  εμπνέει το 2014 και το ομώνυμο Piano Trio: "Death with Interruptions" του Derek Bermel, γραμμένο σε μορφή παραλλαγής. Ο συνθέτης προσπαθεί να μεταφέρει μουσικά το χάος που προκύπτει όταν μια μέρα οι άνθρωποι σταματούν μυστηριωδώς να πεθαίνουν, ενώ ο θάνατος θηλυκού γένους ερωτεύεται έναν βιολοντσελίστα.
Ο συνθέτης με δυσαρμονικά μοτίβα σκιαγραφεί το πορτρέτο του θανάτου του Σαραμάγκου μέσα από ένα πλήθος πρισμάτων: το μυστηριώδες, το παρορμητικό, το γελοίο και το απεχθές.Το τρίο ξεκινά με μια απλή μελωδία ακολουθώντας στη συνέχεια μια σειρά μετασχηματισμών ως προς τη διάθεση, την υφή και την ταχύτητα.

Derek Bermel: "Piano Trio-Death With Interruptions":

5. Το "Περί Θανάτου" ενέπνευσε και τη σύγχρονη, μιας πράξης όπερα με αφηγητή: "Death With Interruptions" του Kurt Rohde, συνθέτη και μουσικολόγου στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Καθώς το μυθιστόρημα αποτελεί μια σκοτεινή σάτιρα, άλλοτε αστεία, αλλοτε θλιβερή, υπογραμμίζοντας πως  ο Θάνατος νικά τη "γραφειοκρατία" της ζωής, ο συνθέτης  εκφράζεται -πλην των φωνών- με το πιάνο ως κρουστό όργανο σε πρώτο πλάνο μαζί με ξυλόφωνο,αλλά και "ταπεινά" ιδιόφωνα, ενώ στο πίσω μέρος της σκηνής υπάρχει ένα κουαρτέτο εγχόρδων.
Οι τραγουδιστές  συχνά ερμηνεύουν κινούμενοι σε περίεργες θέσεις-στάσεις(πχ. πλάτη με πλάτη) και καθώς στο μυθιστόρημα, υπάρχουν αρκετές αναφορές στον Μπαχ, Σοπέν, Σούμαν,  Γκλουκ ή Βάγκνερ, ο συνθέτης αναπτύσσει τις μελωδίες του με πλάγιες αναφορές σε μοτίβα τους με μεταμοντέρνο νεωτεριστικό τρόπο.
Ιδιαιτερότητες ερμηνευτικές παρατηρούμε και στη χορωδία, που εκφράζεται με ακαταλαβίστικες συλλαβές αλλά και ασυνήθιστους τρόπους έκφρασης, όπως χτυπήματα στο στήθος.

Kurt Rohde: "Death with Interruptions":