Ο Φραγκίσκος, ο Μεσιάν και ο Άγγελος του Φρα Αντζέλικο...

 

"Ένας Άγγελος-μουσικός εμφανίζεται στον Άγιο Φραγκίσκο",  Francesco Ribalta
(Μουσείο Πράδο)

"Ο Φραγκίσκος είναι ένας από τούς πιο αγνούς μαθητές του Χριστού,
που έζησε καθαρά  χωρίς να ξεκλίνει καθόλου από το δρόμο, που  χάραξε ο Κύριος,
αποδεικνύοντας πως η χαρά του Θεού έρχεται με την απλότητα της διάνοιας", 

έγραψε χαρακτηριστικά ο Φώτης Κόντογλου για τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, που η Εκκλησία τιμά την 4η Οκτωβρίου.

Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης  έχει παιδική σε αγνότητα καρδιά, που πάλλεται και που δονείται από το πρότυπο του Χριστού, που φωτίζεται από το έκπαγλο φως του λόγου και της  στάσης του Κυρίου απέναντι στον άνθρωπο.

Η αλήθεια του Αγίου σμίγει με τη σοφία της παράδοσης και πλάθει πλήθος θρύλων που τον αφορούν. 

Ολιβιέ Μεσιάν

Από τους θρύλους, αλλά και τη ζωή και τις πράξεις του εμπνεύστηκαν καλλιτέχνες από κάθε χώρο, λογοτεχνικό, εικαστικό, μουσικό. 

Ανάμεσά τους και ο γάλλος συνθέτης, Ολιβιέ Μεσιάν, που στο διάστημα 1975-1983 συνέθεσε την τρίπρακτη  όπερά του: "Saint Francois D'Assise", στην οποία υπέγραψε και το λιμπρέτο.

Για την πλοκή και το κείμενο της όπερας, ο Μεσιάν συμβουλεύτηκε αποσπάσματα από τη Βίβλο, κείμενα Φραγκισκανών μοναχών, θεολόγων και φιλοσόφων, όπως και τα "Μικρά Άνθη", ένα μεσαιωνικό συναξάρι που ιστορεί το βίο του Αγίου και συγχρόνως ένα από τα πρώτα μνημεία της ιταλικής λογοτεχνίας.

Η όπερα θεωρείται το magnus opus του συνθέτη ο οποίος κινούμενος στην ιδέα του Βαγκνερικού λάιτ-μοτίφ αντικατοπτρίζει την ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση των χαρακτήρων μέσω της χρήσης μοτίβων, εμπνευσμένα από τα κελαηδίσματα των πουλιών .
Γι' αυτό, ταξίδεψε στην Ιταλία προκειμένου να καταγράψει το κελάηδισμά τους.

Εκτός από την Ασίζη, όπου στη Βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου μελέτησε τις σχετικές τοιχογραφίες του Τζιότο, ταξίδεψε και στη Φλωρεντία όπου επισκέφτηκε το μοναστήρι του Αγίου Μάρκου.

Fra Angelico: "Ευαγγελισμός", San Marco, Φλωρεντία

Εκεί εντυπωσιάστηκε από το αριστουργηματικό εικαστικό του "Ευαγγελισμού της Θεοτόκου" του δομινικανού μοναχού και ζωγράφου της Αναγέννησης, Φρα Αντζέλικο, γνωστού ως "il Beato Angelico-ο Ευλογημένος Αντζέλικο", που βλέπετε στην παραπάνω εικόνα.

Εκστασιάστηκε από τον τρόπο που ο καλλιτέχνης παριστά και σκιαγραφεί τις φιγούρες της Θεοτόκου και του Αγγέλου. Ιδιαίτερα δε, από τη χρωματική παλέτα του μανδύα του Αρχάγγελου Γαβριήλ, εμπνεύστηκε τη φορεσιά του Αγγέλου στην όπερα του "Saint Francois D'Assise":

Εξώφυλλο του δίσκου με την σοπράνο Christiane Eda-Pierre στο ρόλο του Αγγέλου,
έμπνευση από το εικαστικό του Φρα Αντζέλικο

Έτσι, στην πρεμιέρα της το 1983, που έλαβε χώρα στην Όπερα του Παρισιού υπό την μπαγκέτα του Σέιτζι Οζάβα, η υψίφωνος Christiane Eda-Pierre που ερμήνευσε το ρόλο του Αγγέλου, ενδυματολογικά ακολούθησε τον ιδιαίτερο ροδοπορφυρό χρωματισμό του χιτώνα του Αγγέλου του Φρα Αντζέλικο, που μοιάζει με ώριμο ροδάκινο.

Όπως αναφέραμε, η αγάπη του Μεσιάν για τα πουλιά είναι εμφανής στην όπερα. Ηχογράφησε πολλές φωνές ειδών της περιοχής, μεταγράφοντάς τες αργότερα σε μελωδίες για χρήση ως μουσικά θέματα που συνδέονται με συγκεκριμένους χαρακτήρες.
Έτσι, για τον Άγγελο υιοθέτησε ένα γλυκόλαλο πτηνό(είδος μικρής τσίχλας) με το όνομα: "Gerygone=γεννημένο από ήχο".

Το απλό μοτίβο της σηματοδοτεί κάθε είσοδο και έξοδο του Αγγέλου. Ο συνθέτης αναθέτει το θέμα στο πίκολο που παίζει στακάτο, ενώ ηχητικές νύξεις από μεταλλόφωνο και ξυλόφωνο το συνοδεύουν.  

Πράξη ΙΙ. Σκηνή 5: "Ο Άγγελος-Μουσικός"

"Ένας Άγγελος-μουσικός εμφανίζεται στον Άγιο Φραγκίσκο",  Guercino
(Πινακοθήκη Δρέσδης)

Η πέμπτη σκηνή της Δεύτερης Πράξης ανοίγει με τον Άγιο Φραγκίσκο  να δοξάζει τον Κύριο για τα θαυμαστά του δημιουργήματα, τον ήλιο, το φεγγάρι και τ' αστέρια. Προσεύχεται για την ευδαιμονία του Παραδείσου, όταν εμφανίζεται ο Άγγελος εξ ουρανού κρατώντας ένα μουσικό όργανο. Ο Άγιος δεν αντιλαμβάνεται την παρουσία του και ένα πουλί είναι εκείνο που τού ανακοινώνει την άφιξή του. Ο Άγγελος με το ροδί χιτώνα αρχίζει να  εκτελεί μια αιθέρια, ανακουφιστική μελωδία  σε αργό ρυθμό για να δηλώσει τη δύναμη και την ιερότητα της μουσικής. Ακολουθούν μοτίβα με συνεχόμενα glissandi, ο ήχος των οποίων αντηχεί στο δάσος, καθώς πέφτει η νύχτα. Η κατανυκτική, αγαλλιαστική μουσική προκαλεί άπλετη ψυχική ευφορία στον Άγιο, πρόγευση της ευδαιμονίας στο Βασίλειο των Ουρανών...Τα συναισθήματα είναι τόσης έντασης που ο Φραγκίσκος λιποθυμά...Ο Άγγελος εξαφανίζεται και τον Φραγκίσκο βρίσκουν αναίσθητο οι μοναχοί. Όταν συνέρχεται, εκστασιασμένος τούς αφηγείται το όραμα με τον Άγγελο και την "ουράνια μουσική"...

Ο ρόλος του Αγγέλου είναι εξόχως δεξιοτεχνικός, απαιτεί από τον ερμηνευτή να "πετά στα άυλα ύψη του καθαρού ήχου, ώστε να επιτύχει την αγνότητα του τραγουδιού του", επεσήμανε ο Μεσιάν... 
Όλο γλυκύτητα η μελωδία, αντικατοπτρίζει πλήρως το κείμενο... Ο χρωματισμός οργάνων και φωνής σύμφωνα με την ένδειξη της παρτιτούρας και η δυναμική σκίασης οδηγούν στο καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.

 

Messiaen: "Saint Francois D'Assise, Act II"

Μπορείτε να απολαύσετε τη σκηνή με τον Άγγελο από το 34:43: 

.