"Ρέκβιεμ για τη Φάννυ", το κύκνειο άσμα του Μέντελσον

 

"Ο Μέντελσον στο νεκροκρέβατό του"
 από την Συλλογή Μύλλερ (Δημόσια Βιβλιοθήκη Ν.Υ)
(collections)
 

Εκείνος βρισκόταν στο κρεβάτι χωρίς να σαλεύει. Μόνο η ανάσα του ακουγόταν. Αργή και βαριά... Στο δωμάτιο επικρατούσε σιωπή. Κάπου κάπου ένα μουρμουρητό ιερότητας έβγαινε απ' τα χείλη των παρευρισκομένων που προσεύχονταν για τον Φέλιξ. 

"Με κάθε ανάσα του, ένιωθα τον αγώνα της ψυχής του, που ήθελε να απελευθερωθεί από το σώμα. Τη γνώριζα αυτή την ανάσα, καθώς θαύμαζα τον τρόπο που διηύθυνε ή ερμήνευε. Σαν την ανάσα του φτερωτού Πήγασου που καλπάζει ευθύς για τα ουράνια. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του είχαν αλλοιωθεί... Ένας βαθύς αναστεναγμός και ... το τέλος σήμανε.
Ο μεγάλος Μέντελσον είχε παραδώσει το πνεύμα του. Η ώρα ήταν 9 και 24 λεπτά ακριβώς της 4ης Νοεμβρίου του 1847. Η Σεσίλ γονάτισε δίπλα στο κρεβάτι του και ξέσπασε σε κλάματα".

Το πρόσωπο τώρα είχε γαληνέψει. Νόμιζες πως απολάμβανε τη συναυλία των αγγέλων που σίγουρα είχε στηθεί στις ουράνιες πύλες για τη λαμπρή υποδοχή του. Έτσι οραματιζόταν ο Μέντελσον το θάνατο, με σχέση  ειρηνική, σαν αναγκαία διαδικασία που "οδηγεί σε ένα τόπο που δεν υπάρχουν αποχωρισμοί και θλίψεις, παρά μόνο γλυκιά μουσική..."

Ως φύση, ο πολυτάλαντος συνθέτης και πιανίστας υπήρξε φιλάσθενος.  Τον ταλαιπωρούσαν χρόνιες παθήσεις. Όμως ποτέ δεν στάθηκαν αφορμή να περιοριστούν εμπνεύσεις και δραστηριότητές.
Το πρόγραμμα των συναυλιών του διατηρήθηκε πυκνό σχεδόν μέχρι το τέλος της ζωής του το 1847.

Φέλιξ και Φάννυ Μέντελσον
(npr.org)

Ήταν φανερά εξαντλημένος από τις συνεχείς παρουσιάσεις τους πρώτους μήνες του χρόνου εκείνου. Δεκατέσσερις του Μάη. Μόλις είχε επιστρέψει από τη Φρανκφούρτη, όταν έλαβε τη θλιβερή είδηση.  Η αγαπημένη του Φάννυ είχε απροσδόκητα φύγει απ' τη ζωή. Ο Φέλιξ καταρρέει.
Δεν βρήκε τη δύναμη να παρευρεθεί. Ήταν κάτι πάνω από τις δυνάμεις του.
Συντετριμμένος, πέντε μέρες μετά το θάνατό της, νιώθει την ανάγκη να μιλήσει σε κάποιον.
Παίρνει χαρτί και μολύβι.
Γράφει στην αδερφή τους:

"Ο Θεός μόνο μπορεί να μας βοηθήσει. Δεν ξέρω τι άλλο να πω ή να σκεφτώ…Μόνο ο Θεός.. Ίσως και το κλάμα, για όποιον το μπορεί.  Ένας χείμαρρος δακρύων που θα τρέχει ασταμάτητα, ίσως  να βοηθήσουν στην απαντοχή της σκληρής πραγματικότητας. Η σκέψη μου, είναι μόνο σε κείνη. Στη Φάννυ...Κι η ζωή από δω και πέρα δεν θα είναι ποτέ η ίδια, το γνωρίζω"

Ο τάφος της Φάννυ Μέντελσον

Toν είχε συντρίψει ο απροσδόκητος θάνατός της. Πώς να χωνέψει πως εκεί που συνόδευε τη χορωδία στην πρόβα για την Κυριακάτικη συναυλία, ένιωσε ξαφνική αδιαθεσία και αποσύρθηκε στο δωμάτιο της;...Τέσσερις ώρες αργότερα, είχε πετάξει αθόρυβα... Τι ειρωνία!  Το τελευταίο της πρωινό, είχε μελοποιήσει τρεις από τις έξι στροφές ενός βαθιά λυρικού ποιήματος του Γιόζεφ φον Άιχεντορφ, βασικού εκπροσώπου του γερμανικού ρομαντισμού, με τίτλο: "Bergeslust", που ο Τόμας Μαν χαρακτήρισε "πολύτιμο, μικρό κόσμημα". 
Έκλεινε με τη φράση: "Gedanken gehn und Lieder fort bis ins Himmelreich-Οι σκέψεις και τα τραγούδια συνεχίζουν μέχρι να φτάσουν στον Παράδεισο".

Τα λόγια αυτά, καθώς και η γραφή με νότες της μελωδίας με την οποία τα έντυσε η Φάννυ Μεντελσον, χαράχτηκαν στην ταφόπλακα της χαρισματικής συνθέτιδας.

"Ω χαρά, απ' το βουνό ν' αγναντεύεις

πολύ πάνω απ' το δάσος και το ρέμα,

ψηλά κοιτώντας το βαθυγάλανο

τ' ουρανού!

[...]

Πέτα μικρό πουλάκι απ' το βουνό

στα νέφη τ' απαλά περνώντας

όμοια πετούν οι σκέψεις

με τα πουλιά και τον αγέρα.

Τα σύννεφα μαζεύονται

το πουλάκι πέφτει

Οι σκέψεις και τα τραγούδια συνεχίζουν
μέχρι να φτάσουν στον Παράδεισο".

August Kaselowsky: "Fanny Mendelssohn plays piano"
(oxfordmusic)

To ληντ συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή της: "5 Lieder, Op. 10", που δημοσιεύτηκε το 1850:

 "Bergeslust, op. posth. 10. Ν. 5":

Για να αντιμετωπίσει την απώλεια της αγαπημένης του αδερφής ο Φέλιξ ταξίδεψε στην Ελβετία. Αποζητούσε παρηγορία στους ατέλειωτους περιπάτους της ελβετικής εξοχής... Άρχισε πάλι να ζωγραφίζει... Σταδιακά, ξεκίνησε να ξανασυνθέτει...
Ήταν μέσα του Σεπτέμβρη όταν επέστρεψε στη Λειψία και στο τέλος του μήνα τελικά επισκέφτηκε τον τάφο της στο Βερολίνο. Είχαν περάσει αρκετοί μήνες από το θάνατό της, όμως ο πόνος δεν είχε μαλακώσει. Δεν μπορούσε να πιστέψει πως στεκόταν πάνω από το μνήμα της... Κι όμως...
Σιγά σιγά συνειδητοποιούσε με οδύνη την αλήθεια της απώλειάς της...
Η επίσκεψη στον τάφο της, τον συγκλόνισε τόσο, που ακύρωσε τις προγραμματισμένες συναυλίες του...Δεν ένοιωθε καλά.
Ήταν 3 του Νοέμβρη, όταν στο Ωδείο κυκλοφόρησε η φήμη πως η κατάστασή του είχε χειροτερέψει.... Ζήτημα ωρών -συζητούσαν- να επέλθει το μοιραίο.
Παραπονιόταν για μια βουή που δεν αντέχεται και διαπερνούσε το κεφάλι του. Έβγαζε τρομακτικές κραυγές όλη τη νύχτα. Οι πόνοι υποχώρησαν το επόμενο πρωί. Ή, δεν τούς ένοιωθε πια. Σα να αφέθηκε στο πεπρωμένο του. Το πρόσωπό του ήταν παραμορφωμένο. Παγερή, ανέκφραστη μάσκα ετοιμοθάνατου είχε καλύψει την άλλοτε γλυκιά, ευγενική του φυσιογνωμία.

Ήταν ο θάνατος της αγαπημένης του αδερφής, λίγους μήνες πριν, που είχε έρθει να επιβαρύνει τη φιλάσθενη φύση του Φέλιξ Μέντελσον. 
Τότε ήταν που συνέθεσε και την τελευταία δημιουργία του.

Ένα "Ρέκβιεμ για τη Φάννυ" ονόμασε ο ίδιος το έκτο κουαρτέτο του. 
Χωρίς να το γνωρίζει έκλεινε τη λαμπρή συνθετική του πορεία με μια φόρμα, που αγάπησε κι ασχολήθηκε νωρίς. Το "Πρώτο Κουαρτέτο εγχόρδων" το συνέθεσε το 1823,  μόλις 14 ετών. Το τελευταίο, έμελλε να ολοκληρωθεί με αφορμή ένα οδυνηρό συμβάν. Λίγο πριν τον επισκεφτεί και κείνον ο θάνατος. Μόλις στα 38 χρόνια του...

Το  "String Quartet N.6" σε φα ελάσσονα αποτελεί μια "ελεγεία για την αδερφική αγάπη"... Αντανάκλαση της συναισθηματικής κατάστασης του συνθέτη τη δεδομένη στιγμή, μια ιστορία απελπισίας που γράφεται με νότες, μοτίβα και ηχοχρώματα.

Allegro vivace assai
Allegro assai
Adagio
Finale: Allegro molto

Στο εναρκτήριο μέρος του έργου τα βιολιά εισάγουν με αποφασιστικότητα την πρώτη κύρια θεματική ιδέα που μεταφέρεται και αναπτύσσεται με εμφανή σφοδρότητα στα υπόλοιπα τοξοτά. H μελωδική συνέχεια παραπέμπει σε καταιγίδα που ξεσπά. Διακρίνει κανείς την επιρροή των Μπαχ και Μπετόβεν. 

Η δυναμική αυξάνεται σταδιακά και το σκέρτσο που ακολουθεί, αν και γρήγορο και ενεργητικό, δεν έχει τίποτα από τη χαρακτηριστική "φεγγαρολουσμένη" μαγεία  ενός σκέρτσο του Mέντελσον. 

Αγωνιώδους χροιάς είναι το adagio, μια βαθιά προσωπική ελεγεία, τόσο αρμονικά όσο και εκφραστικά. Ακούει κανείς θραύσματα από τα ολόγλυκα "Τραγούδια χωρίς λόγια", μια τρυφερή έκρηξη αγάπης έντονου λυρισμού, μια μουσική δήλωση του "μαρασμού" του συνθέτη. Ταυτόχρονα όμως και έκφραση ελπίδας και προτροπής να βιωθεί η απώλεια ως μετάβαση λουσμένη στο φως της αιωνιότητας και προσδοκία συνάντησης στην μεταθανάτια ζωή. 

Το φινάλε σε μια αντιθετική έκφραση παρηγοριάς και θυμού, οργής και οδύνης μέχρι την ολοκλήρωση της coda... Ανήσυχα, και ορμητικά  κύματα μουσικών ιδεών υψώνονται πάνω από λυρικής έμπνευσης θέματα ενώ οι δοξαριές σ' ένα ξέφρενης μελωδικής πορείας βιολί στην υψηλή περιοχή θυμίζουν κραυγή απελπισίας μιας πονεμένης ψυχής... Ένας σταλακτίτης αγάπης, που κατεβαίνει με νότες να ποτίσει όλη την ξηρασία της ψυχής του...

Το κουαρτέτο εκτελέστηκε ιδιωτικά τον Οκτώβριο του 1847, λίγες μέρες πριν το θάνατο του Μέντελσον. Η πρεμιέρα του έγινε στο ετήσιο μνημόσυνό του, σαν σήμερα, 4 Νοεμβρίου 1848 στη Λειψία με τον Γιόζεφ Γιόακιμ να εκτελεί το μέρος του βιολιού. 

Felix Mendelssohn: "String Quartet N.6 in F minor Op. 80"