Σαίξπηρ - Σμέτανα: "Ριχάρδος ο Γ'"

Η Ουνέσκο έχει καθιερώσει την 23η Απριλίου ως την Παγκόσμια Ημέρα του Βιβλίου, καθώς την ημερομηνία αυτή έφυγαν από τη ζωή δυο σπουδαίοι συγγραφείς, ο Θερβάντες και ο Σαίξπηρ. 

Φόρο τιμής στο βιβλίο και τη μαγεία της ανάγνωσης αποδίδουμε σήμερα με ένα μικρό απόσπασμα από το αριστούργημα του άγγλου δραματουργού: "Ριχάρδος ο Γ'".

"…δεν είμαι πλασμένος για τέτοια τρελά παιχνίδια,

ούτε και ναρκισσεύομαι μπροστά σε λάγνους καθρέφτες

εγώ είμαι πολύ κακοφτιαγμένος, μου λείπει το χάρισμα

του έρωτα, για να μπορώ να περπατήσω χαριτωμένα

μπροστά σε κάποια παιχνιδιάρα και προκλητική νεράιδα.

Εγώ είμαι στερημένος απ' αυτή την ωραία συμμετρία,

γιατί με γέλασε στις αναλογίες η δόλια φύση:

παραμορφωμένος, ατελής, πριν απ' την ώρα μου βγαλμένος

σ' αυτό τον κόσμο, μισοφτιαγμένος - τόσο σακατεμένος

κι άχαρος, που με γαυγίζουν τα σκυλιά όταν τα πλησιάζω.

Εγώ λοιπόν, σε τέτοιους μαλθακούς καιρούς ειρήνης,

δεν έχω άλλη διασκέδαση για να περνάω την ώρα μου,

παρά μονάχα να κοιτάω στον ήλιο τη σκιά μου

και να χλευάζω ο ίδιος την ασκήμια μου.

Έτσι, αφού είναι αδύνατον να γίνω κι εγώ εραστής

και να φχαριστηθώ ετούτο τον ανέμελο καιρό,

πήρα την απόφαση να γίνω αχρείος και κακός

και να μισώ τις μάταιες ηδονές της εποχής μας.

Συνωμοσίες έχω στήσει και σχέδια σατανικά

με προφητείες αβάσιμες, λιβέλους κι όνειρα, να προκαλέσω

μίσος θανάσιμο…»

(Ριχάρδος ο Γ’, Σαίξπηρ, Πράξη Α’, Σκηνή 1η)

Αν και νεανικό έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ο "Ριχάρδος ο Γ'" φανερώνει την ποιητική ευφορία του άγγλου δραματουργού. Βασισμένος σε ένα ιστορικό πρόσωπο εμβαθύνει στην ανθρώπινη ψυχολογία και έννοιες όπως η ακόρεστη δίψα για δύναμη και εξουσία χωρίς αναστολές σε έναν κόσμο γεμάτο βία και σκληρότητα.
Ο Ριχάρδος είναι μια τραγική φιγούρα, άσχημος, χωλός και καμπούρης, αδερφός του βασιλιά Εδουάρδου των Γιορκ, που για να ανελιχθεί στην κορυφή χρησιμοποιεί κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο. Εξαπατά, αδικεί, ψεύδεται, ραδιουργεί και φονεύει.
Η δυσμορφία του είναι η αιτία της πίκρας και της μοχθηρίας του, της οργής και της κακίας που ελοχχεύει μέσα του. Οι αιματηρές πράξεις του καταργούν κάθε έννοια συνείδησης γι' αυτό και ο Σαίξπηρ τον παρουσιάζει ως σκοτεινή προσωπικότητα, έναν αδίστακτο κακοποιό.
Το τέλος του ήταν εξίσου τραγικό όταν το 1485, αντιμετώπισε τις δυνάμεις του Ερρίκου Τυδώρ στη μάχη του Μπόσγουορθ. Εγκαταλελειμμένος απ' όλους πολέμησε σκληρά και γενναία, αν και χωρίς άλογο.
Ο Σαίξπηρ έδωσε τη συγκλονιστικότερη περιγραφή της μάχης με τα τελευταία λόγια του Ριχάρδου: "Ένα άλογο, ένα άλογο, το βασίλειό μου για ένα άλογο..." αποτυπώνοντας το δράμα και την απόγνωση από την ξαφνική πτώση.

Πολλοί είναι οι συνθέτες που αγάπησαν τα Σαιξπηρικά κείμενα και τα μετέφεραν στη μουσική σκηνή. Πρώτο μεταφρασμένο κείμενο του Σαίξπηρ στα τσεχικά ήταν ο "Ριχάρδος ο Γ'" το 1851.
Η ανάγνωση και μελέτη του συνάρπασε τον Μπέντριχ Σμέτανα. Γοητευμένος από την πλοκή του γεννιέται η επιθυμία να συνθέσει ένα συμφωνικό ποίημα. Ταξιδεύει ως τη Βαϊμάρη για να διδαχτεί τη φόρμα από τον δάσκαλο του είδους, Φραντς Λιστ. Το 1858 στη Σουηδία ολοκληρώνει τη μιας κίνησης σύνθεσή του "Richard III, Op. 11" μεταφέροντας την προσωπική εντύπωσή του από την ιστορία, όπως ο Σαίξπηρ την παρουσίασε επί σκηνής.

Ο Σμέτανα δεν δίνει μια σύνθεση ιστορικών λεπτομερειών. Ακολουθεί το ύφος του Φραντς Λιστ. Δεν επιδιώκει να αφηγηθεί τα γεγονότα, αλλά να μεταφέρει τη διάθεση επιτρέποντας στο κοινό να χρησιμοποιήσει τη φαντασία του. Ωστόσο ο ακροατής αφουγκράζεται την αίσθηση της τραγωδίας του Σαίξπηρ και την ένταση που δημιουργεί η μουσική απεικόνιση ενός από τους πιο ενδιαφέροντες "μοχθηρούς" ήρωές του.

Η σύνθεση ολοκληρώθηκε σε σύντονο χρονικό διάστημα εγκαινιάζοντας την περίοδο ακμής του Σμέτανα σε έργα ορχηστρικής μουσικής.

Ο "Ριχάρδος" του τσέχου δημιουργού διακρίνεται για τις ποικίλες αντιθέσεις στη διαμόρφωση διάθεσης.

Σε αυτή την δεκαπεντάλεπτης διάρκειας σύνθεση καταφέρνει να αποτυπώσει τη δίψα για εξουσία, τη λαχτάρα για δύναμη, τη βιαιότητα των πράξεων του Ριχάρδου, την ένταση της τελευταίας μάχης με ένα εκπληκτικό καλπάζον θέμα, τη συντριβή...
Πριν δε απ' αυτή, τον στοιχειωμένο ύπνο του από τα φαντάσματα όσων έχει δολοφονήσει...Ξυπνά αλαφιασμένος συνειδητοποιώντας τη μοναξιά του, πεπεισμένος πως ο θάνατος πλησιάζει...
Το Ριχάρδο τρομοκρατημένο από τους εφιάλτες έχει θαυμάσια απεικονίσει ο Nicolai Avildgaard, που βλέπουμε στη διπλανή εικόνα.

Ο Μπέντριχ Σμέτανα αποκαλύπτει όλες τις δυνατότητες της ορχήστρας με την πληθωρική χρωματική γραφή του. Μοτίβα ενεργητικού χαρακτήρα πλαισιωμένα από πλούσιες αρμονικές αναζητήσεις εσωστρεφούς διάθεσης και περάσματα υπερβατικής δεξιοτεχνίας οικοδομούν μια σύνθεση που συγκλονίζει τον ακροατή.
Στην ησυχία λίγο πριν το τέλος "εξιλεώνεται" ο τραγικός ήρωας που τον έπνιξαν η κακία και η χολή, συναισθήματα ποταπά που έκαναν να ατονήσει μέσα του η πνευματική του υπεροχή κι η γενναιότητα του, όπως και κάθε τι που θα μπορούσε να γίνει κίνητρο δημιουργίας. Με τις κοφτές δοξαριές στα τσέλι κλείνει η θεατρική αυλαία στη σκηνή της φαντασίας αφήνοντας τον ακροατή να στοχαστεί που οδηγούμαστε όταν αφηνουμε αρετές της προσωπικότητάς μας να εξυπηρετουν τα μίση και 

Bedrich Smetana: "Richard III, Op. 11"

Διευθύνει ο  Rafael Kubelík

Για τον Σαίξπηρ και την Ημέρα Βιβλίου μπορείτε να διαβάσετε παλαιότερα κείμενα εδώ και εδώ.