Caravaggio / Μοtet: "Quam pulchra es"

 

Caravaggio: ""Ανάπαυση κατά τη φυγή στην Αίγυπτο "
Πινακοθήκη Ντόρια Παμφίλι, Ρώμη

"Η τέχνη μου θα σε καταπλήξει, θα σε αλλάξει.
Η πραγματικότητα, όπως και η ζωγραφική, ζει συχνά στην εξαπάτηση.
Ίσως στις ψευδαισθήσεις. ..
Από το βαφτιστικό μου όνομα, Μιχαήλ Άγγελος, προτίμησα αυτό του τόπου όπου οι ρίζες της οικογένειάς μου είναι αλληλένδετες: ΚΑΡΑΒΑΤΖΙΟ*"

[ΚΑΡΑΒΑΤΖΙΟ*: Γενέτειρα του ζωγράφου, μικρή πόλη ανατολικά του Μιλάνου στην επαρχία του Μπέργκαμο.]

Ο γεννημένος σαν σήμερα 29 Σεπτέμβρη 1571,  Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση στην ιστορία της τέχνης.
Είναι ο μεγάλος καλλιτέχνης που στη σύντομη ζωή του κατάφερε να επηρεάσει όσο λίγοι την τέχνη του καιρού του, να τον θαυμάσουν, να τον μιμηθούν, μα και να τον φθονήσουν και να τον καταδιώξουν. Είναι ο ζωγράφος που χρησιμοποίησε στα έργα του το σκοτάδι για να φορτίσει τα φωτισμένα πρόσωπα των μοντέλων του, που απέπνεαν μια έντονη αίσθηση θεατρικότητας και μυστηρίου.
Το ίδιο σκοτεινός και μυστήριος ήταν και ο δημιουργός τους.

"Εξερευνώ τα βάθη του σκότους για να αναδείξω το φως", έλεγε.

Τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του, μετά τις μεγάλες δόξες, τα πέρασε φυγάς, μετά ένα φόνο που διέπραξε. Φύση θυελλώδης και ριζοσπαστική, νατουραλιστής μα και θρησκευτικός ζωγράφος, εξέφρασε την εποχή της Αντιμεταρρύθμισης με τη μεγαλύτερη ίσως δύναμη και αυθεντικότητα από οποιονδήποτε σύγχρονό του, και χαρακτηρίστηκε ήδη όσο ζούσε "διαβολική ιδιοφυΐα".

"Ζωγραφίζω με αίμα, ιδρώτα και δάκρυα.
Είναι μια μάχη ανάμεσα στον καμβά μου και εμένα"

"Portrait of Caravaggio", Ottavio Leoni

Γύρω στο 1595 φιλοτεχνεί ένα έργο "ζωγραφικής δωματίου", όπως ονομάζονταν τα έργα που προορίζονταν για διακόσμηση ιδιωτικής κατοικίας. Είναι θρησκευτικού θέματος με τίτλο: 

"Ανάπαυση κατά τη φυγή στην Αίγυπτο " και βλέπετε παραπάνω. 

Είναι ένας από τους πιο φιλόδοξους πίνακες του Καραβάτζιο, όπως φαίνεται και από την ολόσωμη απόδοση των προσώπων και την εικονογραφική καινοτομία του αγγέλου με τα μεγάλα μαύρα φτερά χελιδονιού, ο οποίος παίζει βιολί με τη βοήθεια μιας παρτιτούρας που κρατάει στα χέρια του ο άγιος Ιωσήφ.
Είναι τεράστια η αλληγορική σημασία του εικαστικού, καθώς υποδεικνύεται η αντίθεση ανάμεσα στην επίγεια και την αιώνια ζωή.
Ο Καραβάτζιο κατανείμει το έργο σε δυο μέρη: το αριστερό με τον Ιωσήφ και τα ξερά φυτά που τον περιβάλουν υπαινίσσονται την ξηρασία και τη φτώχεια της επίγειας ζωής και το δεξί με την Παναγία και το βρέφος μέσα σε οργιώδη βλάστηση, την ευδαιμονία της αιώνιας ζωής...

Η σκηνή δεν βασίζεται σε κάποιο βιβλικό περιστατικό αλλά σε μια σειρά από μύθους που αναπτύχθηκαν στα χρόνια του Μεσαίωνα στη Δύση γύρω από το περιστατικό της φυγής της Αγίας Οικογένειας στην Αίγυπτο και της παραμονής της εκεί. Πολλοί θεωρούν πως ο ζωγράφος αποδίδει εκφραστικά στοιχεία εμπνεόμενος από το "Άσμα Ασμάτων " του Σολομώντα:

Συγκεκριμένα:
Η Παναγία κοιμάται, όμως αγκαλιάζει προστατευτικά το Χριστό:"Εγώ καθεύδω και η καρδία μου αγρυπνεί..."
Επίσης απεικονίζεται με χρυσοπόρφυρα μαλλιά, συμβολική αναφορά στο Πάθος του Ιησού: "και πλόκιον κεφαλής σου ως πορφύρα...".

Μουσικά, επικεντρωνόμαστε στον Ιωσήφ, που κρατά στα χέρια του ένα μουσικό κείμενο. Πρόκειται για την παρτιτούρα του μοτέτου "Quam pulchra es", του αναγεννησιακού συνθέτη της γαλλοφλαμανδικής σχολής, Noel Bauldeweyn. 

Στα λιγοστά έργα του που έχουν διασωθεί, κοσμικής και θρησκευτικής μουσικής, είναι εμφανείς οι επιρροές του συγχρόνου του Ζοσκέν ντε Πρε. (Παλαιότερα, κάποια απο τα έργα του αποδόθηκαν ως συνθέσεις του ντε Πρε).

Αριστοτεχνικό δείγμα αναγεννησιακής πολυφωνίας, με τις φωνές να τοποθετούνται ομοιόμορφα, χωρίς χρήση cantus firmus.
Με στόχο την προβολή του νοήματος και των εκφραστικών δυνατοτήτων του κειμένου ο συνθέτης ακολουθεί την αγαπημένη πρακτική της εποχής, δηλαδή τη μίμηση των μελωδικών φράσεων με μικρές αλλαγές στο ρυθμό ή τη μελωδία.
Ο Bauldeweyn στο κατανυκτικό κλίμα του συγκεκριμένου μοτέτου ενσωματώνει την ελαφρότητα της κοσμικής μουσικής ενισχύοντας τη σύνθεση σε λυρισμό και συναίσθημα.

Θα ήθελα να επανέλθω στον υπέροχο πίνακα του Καραβάτζιο αναφέροντας κάτι που μού έκανε εντύπωση διαβάζοντας την ανάλυση του D. Mastromattei.
Αν παρατηρήσετε, στο βιολί του Αγγέλου υπάρχει μια σπασμένη χορδή, με την οποία ο ζωγράφος υπονοεί την αστάθεια της ζωής, που συνεχώς αιωρείται μεταξύ ψυχικής και πνευματικής ένδειας και πλούτου...

Noel Bauldeweyn: "Quam pulchra es":

Για τον Καραβάτζιο μπορείτε να διαβάσετε παλαιότερα άρθρα μου εδώ, εδώ και εδώ. 

(Για τη σύνταξη του άρθρου χρησιμοποιήθηκαν και στοιχεία από: Ν. Ξυδάκης: "Καραβάτζιο, μεγαλοφυής επαναστάτης… με αιτία-Εφημ. Καθημερινή, tvxs.gr, Ψήφας Γιάννης.blogspot., arteworld, "The Music Of Noel Bauldeweyn", Edgar Sparks ebook)