"Η Αριάδνη στη Νάξο", μια μουσική, εικαστική και ποιητική προσέγγιση του μύθου

 

"Ariadne's lament", Alessandro Turchi - Hermitage Museum

Ο "θρήνος της εγκαταλελειμμένης Αριάδνης " και η "ένωσή της με το Βάκχο" είναι το θέμα της δημοσίευσης  και θα το προσεγγίσουμε ποιητικά, εικαστικά και μουσικά.

Ο Λιαντίνης αναφερόμενος στην Αριάδνη λέει στο 2ο από τα "Χορικά της φωτονερόπετρας" :

["Όσο γνωρίζω, δύο είδαν την Αριάδνη. 

Στα παλαιά χρόνια ο Ησίοδος. Την περιγράφει, μέσα σ’ ένα ξανθό μαστίγωμα λάμψης, να περπατά και να τρελαίνει τα κλήματα (θεογ. 974).

Στο δικό μας καιρό ο Νίτσε. 

Ο Νίτσε στην Αριάδνη είδε την εικόνα μιας πανέμορφης ιέρειας, καθισμένης στο στρίμποδο, 

που το τύλιγαν οι καπνοί της παραφροσύνης του...

Στο τελευταίο της ζωής του τηλεγράφημα μάλιστα, που της έστειλε, υπογράφει με το όνομα Διόνυσος:"Ariadne, ich liebe Dich. Dionysos"

Φαίνεται πως την Αριάδνη του Νίτσε τη συναπάντησε κάποτε στη στράτα του 

και ο οδοιπόρος Σεφέρης:

"Στη τρέλλα του ο Νίτσε φαίνεται πως μοιρολογούσε: Σ’ αγαπώ Αριάδνη".]

Η γνωστή Αριάδνη είναι η κόρη του Μίνωα και της Πασιφάης.
Αριάδνη ή Αρι-άγνη, όπως την έλεγαν στην Κρήτη.

Τρεις είναι οι προτεινόμενες ετυμολογήσεις του ονόματός της:

1. η πολύ αγνή – Αριάγνη (= αγνότατη) -αρι- (= πολύ) + αγνή).

2. αρι- (= πολύ) + αδμής ή αδνής (= αδάμαστος, ανύπαντρος). Η ρίζα αδ- προέρχεται από το ρήμα ανδάνω, εκ του ήδομαι που σημαίνει τέρπω, ευαρεστώ.
Μ' αυτήν την έννοια η Αριάδνη είναι η φιλήδονη, μία έκφραση της Πάνδημου Αφροδίτης.

3.Μία ακόμα παράφραση του ονόματός της είναι το "Αριδήλα", που σημαίνει την πολύ φωτεινή.

"Χρυσοκόμης δὲ Διώνυσος ξανθὴν Ἀριάδνην,

κούρην Μίνωος, θαλερὴν ποιήσατ' ἄκοιτιν.

τὴν δέ οἱ ἀθάνατον καὶ ἀγήρων θῆκε Κρονίων.

[Ο χρυσομάλλης ο Διόνυσος την ξανθή Αριάδνη,

τη θυγατέρα του Μίνωα, έκαμε θαλερή γυναίκα του.

Κι αυτήν, ο γιος του Κρόνου την έκανε αθάνατη κι αγέραστη.] 

    

(Ησίοδος, Θεογονία -στ. 947-949)

"Αριάδνη, Βάκχος και Σάτυροι"-Ψηφιδωτό Μουσείο Μπαρντό, Τυνησία

Η Αριάδνη είναι εκείνη, που το όνομά της έχει συνδεθεί με το Θησέα, το Μινώταυρο και το Διόνυσο.
Ας θυμηθούμε όμως λίγο το μύθο...

Στον πόλεμο μεταξύ Κρητών και Αθηναίων για το φόνο του Ανδρόγεω, γιου του Μίνωα,νίκησε ο Μίνωας.Έτσι, ως ποινή των Αθηναίων όρισε κάθε εννιά χρόνια εφτά νέοι Αθηναίοι και εφτά νέες Αθηναίες να στέλνονται στην Κρήτη και να κατασπαράζονται από τον Μινώταυρο μέσα στον Λαβύρινθο. Ο Θησέας αποφάσισε να σαλπάρει για την Κρήτη και να θέσει τέλος στη ντροπιαστική αυτή εισφορά σε αίμα.
Στην Κρήτη γνώρισε την κόρη του Μίνωα, την Αριάδνη, και οι δύο νέοι ερωτεύτηκαν. Η Αριάδνη τον έβαλε να υποσχεθεί ότι θα την έπαιρνε στην πατρίδα του και θα την παντρευόταν. Μετά, του έδωσε ένα κουβάρι κλωστή, τον "Μίτο της Αριάδνης", ώστε όταν ο Θησέας έμπαινε στον λαβύρινθο να το ξετυλίγει, για να μπορέσει έπειτα, αφού σκοτώσει τον Μινώταυρο, να βρει την έξοδο.

Πράγματι, έτσι κι έγινε!
Ο Θησέας σκότωσε το Μινώταυρο κι έφυγε από την Κρήτη παίρνοντας μαζί του την Αριάδνη.

"Ο Διόνυσος ανακαλύπτει την κοιμωμένη Αριάδνη", Μαρμάρινη σαρκοφάγος 3ου αι. μ.Χ.- Eρμιτάζ.

Στο ταξίδι  έκαναν μία στάση στη Νάξο.

Εκεί, στο όνειρο του Θησέα εμφανίστηκε ο θεός Διόνυσος και του είπε ότι έπρεπε να φύγουν από το νησί χωρίς την Αριάδνη, αφού ήταν γραφτό να μείνει εκεί και να γίνει γυναίκα του.

Με το καράβι του Θησέα

σ’ αφήσαμε στη Νάξο γυμνή,

μ’ ένα στα πόδια σου

θαλασσινό σκουτί. 

Σε ποιες σπηλιές εκρύφθηκες

και πώς να σε φωνάξω,

κουστάρω κι’ όλο με τραβάει

μακριά το γκαραντί.

(από το ποίημα "Αριάδνη στη Νάξο" του Ν.Καββαδία)

Το ποίημα έχει μελοποιηθεί από το Μιχάλη Τερζή και ερμηνευεται από το Κώστα Καράλη

Η Αριάδνη, όταν το επόμενο πρωί ξύπνησε και διαπίστωσε τη φυγή του Θησέα και πως την είχε εγκαταλείψει αρρώστησε από τον καημό της και στο τέλος αυτοκτόνησε, πέφτοντας στη θάλασσα ή κατ'άλλους κρεμάστηκε...

ΑΡΙΑΔΝΗ:"Κάθισα παγωμένη στον βράχο ατενίζοντας τη θάλασσα, 

κι όσο ήταν από πέτρα το κάθισμα, τόσο ήμουν πέτρα κι εγώ".

(Οβίδιος)

Δίπλα βλέπουμε ερυθρόμορφη στάμνο του Ζωγράφου της Αριάδνης, περίπου 400-390 π.Χ.. όπου παριστά το Θησέα να εγκαταλείπει την Αριάδνη που κοιμάται. Από πάνω της η Αθηνά και ο Ύπνος/Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών

Η εγκατάλειψη της Αριάδνης από τον αγαπημένο της Θησέα στο νησί της Νάξου αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για αρκετούς συνθέτες, αρχής γενομένης από τον Monteverdi.
Ο θρήνος της Αριάδνης του Monteverdi, στην οπερατική του μορφή αποτέλεσε ένα έργο ορόσημο για την εποχή του καθώς υπήρξε πρότυπο εκφραστικότητας!

Ο "Θρήνος της Αριάδνης" είναι από τα πρώτα μελοδράματα της μπαρόκ περιόδου.Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1608,  στην αυλή του Δούκα στη Μάντοβα για τους βασιλικούς γάμους.
Όλη η μουσική έχει χαθεί εκτός από το "Lamento d'Arianna" (Ο θρήνος της Αριάδνης):

"Φιγούρα που μαρμάρωσε βακχίδας, η Αριάδνη μακριά αγναντεύει αυτόν, κι αλί, σε κύματα από έγνοιες παραδέρνει. Κανείς δεν ήταν εκεί, αναφωνεί η  Αριάδνη, όταν αντί για το κορμί του αγαπημένου ψηλαφεί στο σκοτάδι το άδειο κρεβάτι. Μορφή παγωμένη..."

[...]

"Μα μπρος στον θάνατο τα μάτια μου δεν θα νωθρέψουν και οι αισθήσεις δεν θ’ αφήσουνε το κουρασμένο σώμα, πριν να ζητήσω απ’ τους θεούς ποινή της προδοσίας..."

(Επύλλιο 64, Κάτουλλος)

Η αριστουργηματική όπερα "Αριάδνη στη Νάξο" του Ρ.Στράους, σηματοδοτεί μουσικά το μύθο.Είναι σε γερμανικό λιμπρέτο του Ούγκο φον Χόφμανσταλ.

Το δεύτερο μέρος της όπερας αναφέρεται στην Αριάδνη, την οποία έχει εγκαταλείψει ο Θησέας στη Νάξο. Οι φίλες της προσπαθούν να της φτιάξουν το κέφι και να την κάνουν να ξεχάσει τον Θησέα.Μάταια, όμως...Η απώλεια του έρωτά της την έχει γεμίσει βαθιά θλίψη!

(Φημολογείται πως λόγω αυτής της όπερας  ο Στράους έγινε επίτιμος δημότης της Νάξου).

"Ein schönes war: hieß Theseus-Κάποτε ήταν όμορφα, Θησέα..."με τη Ρενέ Φλέμινγκ:

"ΑΡΙΑΔΝΗ" - Γ.Σεφέρης

"Ήταν ωραία τα χείλια σου και σ’ άρεσε η ελιά

που δάγκωσες.Το κόκκινο, το πυρρό, και το μαύρο

σμίγουν καλά σαν απλωθεί το χέρι στη θελιά

κι αφήσει ελεύθερο το σκύλο, το λαγό, τον ταύρο

Και λάμπουνε τα ζώα ζεστά στη μέρα την κλειστή

κι όλα μαζί πλοκάμων κόμποι και σφιγμένα μέλη,

δόντια σε δυο βατόμουρα, και θάμνοι αγκαθεροί,

και δάχτυλα χαϊδεύοντας το φως σαν ένα χέλι

χρυσό, που τρύπησε τον άσπρο θόλο τ’ ουρανού—

κι όλα μαζί λικνίζουνται στην άκρη της αβύσσου,

χωρίς εγώ, χωρίς ειρμό, κι οι κορφές του βουνού

που ξύπνησαν τόσο σκληρές· και το γλυφό κορμί σου

χορεύοντας, πεθαίνοντας, χορεύοντας ξανά

και το καλάμι καρφωμένο στ’ οργισμένο δέλτα…

…βαθύ… πουλί… χιμώ… λαβή… τυφλή… λαβώ… λαβ… λα…

…βύρινθος… άλφα… βήτα… γάμα… δέλτα…"

Το 1930 ο γάλλος Albert Charles Paul Roussel γράφει μουσική για το ομώνυμο μπαλέτο, την οποία αργότερα μετέτρεψε σε δυο ορχηστρικές σουίτες.

Ακούμε ολοκληρωμένη τη 2η:

Στην  εκδοχή, που αναφέρει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ο Θησέας αντέδρασε στη θέληση του Διόνυσου, αλλά ο θεός επέμενε, δηλώνοντας την υπεροχή του λόγω της θεϊκής του ιδιότητας. Φοβούμενος τις συνέπειες της τιμωρίας του θεού, ο Θησέας αναγκάστηκε να φύγει. Στη συνέχεια ο Διόνυσος πήγε κοντά στην Αριάδνη,λέγοντάς της λόγια αγάπης .

Όταν τον ρώτησε για το Θησέα εκείνος απάντησε ότι είχε φύγει και της έδωσε να πιει κρασί από ένα χρυσό κύπελλο.

"Βάκχος και Αριάδνη", Τιντορέτο-Παλάτι Δόγηδων, Βενετία 

Της πρόσφερε ένα χρυσό στεφάνι, έργο του Ήφαιστου, με πολύτιμα πετράδια με τη μορφή  εννέα αστεριών. Ηταν τόσο λαμπρό ώστε οι θεοί το έβαλαν στον ουρανό να λάμπει πλάι στα άλλα αστέρια και το ονόμασαν αστερισμό της Αριάδνης.

"Βάκχος και Αριάδνη" Τιτσιάνο-National Portrait Gallery, Λονδίνο

Ούσα θυμωμένη με τον Θησέα, η Αριάδνη αποδέχθηκε την πρόταση του Διονύσου. Εκείνος την πήρε στο Δρυό βουνό, που σήμερα ονομάζεται βουνό Κόρωνος. Από εκεί έφυγαν για τον Όλυμπο...
Η θνητή Αριάδνη έφθασε έτσι να γίνει αθάνατη σύζυγος θεού.

"Ο Θησέας εγκαταλείπει την Αριάδνη"

Η τοιχογραφία αριστερά από την οικία του L. Caecilius Jucundus και δεξιά από την οικία του Μελέαγρου στην Πομπηία, (1ος αι. μ.Χ.) - Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Άλλη παραλλαγή θέλει το Θησέα να εγκαταλείπει την Αριάδνη στην Νάξο, επειδή  αγαπούσε  την Αθηναία Αίγλη.Η Αριάδνη αρρώστησε βαριά από τη θλίψη της και την έκανε καλά η  Αφροδίτη, αφού τη μετέφερε στην Κύπρο.Ομως στο τέλος δεν άντεξε τον πόνο, αυτοκτόνησε ή έγινε βράχος.

Η Αριάδνη εγκαταλειμμένη στη Νάξο, W.Waterhouse

Άλλη εκδοχή λέει ότι την σκότωσε η Άρτεμις επειδή ζευγάρωσε με τον Θησέα ιερόσυλα μέσα στο ιερό της. Αποκτά δε, γιους με τον Θησέα, που συχνά αναφέρονται σαν καρπός της ένωσής της με τον Διόνυσο: Στάφυλος και Οινοπίων.

"Η ωραία Αριάδνη, θυγατέρα του σκληρού Μίνωα, που τα παλιά τα χρόνια ο Θησέας γυρίζοντας από την Κρήτη στους καρπερούς τους κάμπους των ιερών των Αθηνών μαζί του την επήρε. 

Αλλά δεν πρόλαβε να την χαρεί, επειδή προτού δική του την κάνει, η Άρτεμη τη σκότωσε στο νησάκι Δία (= η Νάξο), σύμφωνα με επιθυμία του Διονύσου", 

αυτά μας λέει ο Όμηρος στην Οδύσσειά του για την κρητικοπούλα Αριάδνη...

"Η κοιμώμενη Αριάδνη"-Βατικανό

Θέλοντας να προσεγγίσουμε το μύθο με βάση τα σύμβολα, μπορούμε να πούμε πως, αφού η Αριάδνη στο τέλος του μύθου δεν νυμφεύεται τον ανθρώπινο εραστή, αλλά τον θεϊκό και λαμβάνοντας υπόψη και την ετυμολογία του ονόματος : Αριάδνη - Αριάγνη =  η πιο αγνή, μπορούμε να κάνουμε αρκετές σκέψεις πάνω σε αυτή τη λεπτομέρεια του μύθου.

Ο λόγιος και μελετητής των κλασικών γραμμάτων Gilbert Murray σημειώνει:

"Όλοι οι αληθινά πιστοί ταυτίζονται κατά μια μυστικιστική έννοια με το Θεό, ξαναγεννιούνται και είναι Βάκχοι. Η τελείως αγνή ψυχή καταλαμβάνεται ολοκληρωτικά από το Διόνυσο, τον εσωτερικό θεό και καθίσταται η ίδια θεός."

Ο απελπισμένος και προδομένος έρωτας από τη μια και ο ανέλπιστα ξανακερδισμένος, ο δοξαστικά λυτρωτικός με Θεϊκό χιτώνα από την άλλη. Κινώντας οι δύο εραστές της, θνητός και αθάνατος, τα νήματα της ερωτικής της μοίρας, την ανυψώνουν ο καθένας με τον τρόπο του, σε σύμβολο ερωτικό και ακραία φορτισμένο.

Και τίθεται το ερώτημα:
Τι θα ήταν αλήθεια το Διονυσιακό σμίξιμο χωρίς την εγκατάλειψή της από τον θνητό εραστή; 
Η απάντηση ας δοθεί απ'τον καθένα μας...
Όλοι, όμως θα συμφωνήσουμε πως η Αριάδνη ενσαρκώνει στους αιώνες το αρχέτυπο της εγκαταλειμμένης ερωμένης. Της γυναίκας που δόθηκε άνευ όρων και προδόθηκε κυριολεκτικά ανυποψίαστη.

"Η εγκαταλελειμμένη Αριάδνη", Evelyn De Morgan

Θα σας αφήσω με κάτι ποιητικό, αλλά εμποτισμένο και με Νιτσεϊκή σκέψη.
Κατά το Νίτσε, ο μίτος της Αριάδνης είναι το τραγούδι που ο Διόνυσος της ψιθυρίζει στο αυτί... 
η έλλογη σκέψη, ο σοφός λόγος...

Γράφει, λοιπόν ο Νίτσε στην ποιητική του συλλογή "Διθύραμβοι του Διονύσου":

"Λογικέψου, Αριάδνη!...

Έχεις μικρά αυτιά, έχεις τα αυτιά μου:

βάλε μέσα τους ένα σοφό λόγο! 

Αν είναι να αγαπήσει κανείς τον εαυτό του,

δεν πρέπει να τον μισήσει πρώτα;...

Είμαι ο λαβύρινθός σου...]

Είναι τα λόγια που της λέει όταν παραδομένη στον πόνο και την οδύνη παραληρεί:

"Ποιός με ζεσταίνει, ποιος μ'αγαπά ακόμα;

Σαν ετοιμοθάνατη, έτσι πλαγιάζω,ω άγνωστε θεέ...

Γιατί να με βασανίζεις,ω θεέ χαιρέκακε;

Τι με καλείς μέσα σε τούτο το μεσονύχτι;

Με ακούς να ανασαίνω;Θες στην πιο μυστική,να ανεβείς, σκέψη;

[...]

"Έλα πίσω!Με όλα σου τα μαρτύρια!

Γύρνα πίσω, άγνωστε θεέ μου, πόνε μου!

ευτυχία στερνή μου!..."

Ο  μεταφυσικός λόγος της ποίησης του Νίτσε, που αποτυπώνει την πορεία προς τη λύτρωση και τη θριαμβική έξοδο από τον λαβύρινθο...

"Θρίαμβος του Διόνυσου και της Αριάδνης", Ανιμπάλε Καράτσι  / Τοιχογραφία-Palazzo Farnese, Ρώμη

Ένα αριστουργηματικό απόσπασμα από την καντάτα του Χάυντν: "Arianna a Naxos", ένας σπαρακτικός μουσικός μονόλογος, στον οποίο η Αριάδνη εξομολογείται τον έρωτά της για τον Θησέα μέσα σε πλήρη θλίψη  και οδύνη, όταν ανακαλύπτει την εγκατάλειψή της και την προδοσία της εξιδανικευμένης αγάπης της!

"A che morir vorrei in sì fatal momento - Και να!πεθαίνω σε στιγμή μοιραία!"

 "A che morir vorrei in sì fatal momento,
 ma al mio crudel tormento
 mi serba ingiusto il ciel.
 Misera abbandonata non ho chi mi consola.

 Chi tanto amai s'invola barbaro ed infedel.

Ω!Τούτη να πέθαινα τη μοιραία στιγμή!
Μα, οι θεοί αδυσώπητα με βασανίζουν!
κι η δυστυχία μου μακραίνει...
Φτωχή καρδιά μου σ'εγκατέλειψαν, χωρίς κανείς να σε παρηγορήσει!

Αγάπη μου, έφυγες!Αγάπη μου, σκληρή κι ανάλγητη!"

"ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ-Ήρωες"Ι.Κακριδή, Βικιπαίδεια,
http://www.greek-language.gr/ , http://www.poiein.gr/archives/26880
http://liantinis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=57&Itemid=57
http://mythosofsysifus.blogspot.co.uk/2007/09/blog-post_3992.html
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=2&page=19