Ομάρ Καγιάμ, ο Πέρσης μαθηματικός με την Επικούρεια φιλοσοφία"

 

Επεξεργάστηκε πρώτος το αξίωμα των παραλλήλων του Ευκλείδη...
Υποστήριξε την άποψη πως τα αλγεβρικά είναι και γεωμετρικά προβλήματα...
Θέσπισε ένα από τα αρχαιότερα ημερολόγια στον κόσμο, καθώς και το ακριβέστερο ηλιακό ημερολόγιο σε χρήση σήμερα!

Πρόκειται για τον Πέρση μαθηματικό, αστρονόμο, γεωγράφο, φιλόσοφο, μηχανικό, Ομάρ Καγιάμ, που γεννήθηκε σαν σήμερα 18 Μαΐου του 1048.
Είναι επίσης ο εμπνευστής του πασίγνωστου συμβολισμού "χ" των εξισώσεων, που ο ίδιος αποκαλούσε "shiy - χι"= "κάτι" στα αραβικά, ο μετέπειτα "άγνωστος χ".

Εκτός όμως από αυτές τις εξαιρετικές επιστημονικές ιδιότητές του, ο Καγιάμ ήταν κι έξοχος ποιητής και μουσικός!

"Να είσαι ευτυχισμένος γι’ αυτή τη στιγμή. Αυτή η στιγμή είναι η ζωή σου!"

Έγραψε εκατοντάδες "ρουμπαγιάτ", (ποιητικά τετράστιχα, στα οποία ο τρίτος  στίχος είναι ελεύθερος και οι άλλοι με ρίμα), που μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες.
Θεωρείται ο Πέρσης Επίκουρος, αφού σ'αυτά υμνεί τη ζωή και τις απολαύσεις της, τον οίνο, τη γυναίκα, το παρόν, το " ζην ηδέως"!

"Σα να 'τανε φτιαγμένος για το κέφι σου ο κόσμος ζήσε, 

λες και τον 'χουνε ξομπλιάσει για την αφεντιά σου μόνο. 

Μα μην το λησμονάς πώς δεν είσ' άλλο από μια χούφτα χιόνι 

στην αμμουδιά στρωμένο μια δύο μέρες, που θα λιώσει. 

Σύννεφο της κακοκεφιάς να μην αφήνεις να σε σκιάζει 

κι ας μη χαθούν οι μέρες σου σ' αναίτιας λύπης την ομίχλη. 

Μην απαρνιέσαι το λιβάδι, το φιλί, το ερωτικό τραγούδι 

μέχρι με τον πηλό να ζυμωθεί, μια μέρα, ο πηλός σου. 

Είναι φορές που ο άνθρωπος το ανάστημά του ορθώνει. 

Τα πλούτη του διαλαλεί, ''Εγώ είμαι αυτός!'' δηλώνει. 

Όσο ένα όνειρο τρελό η δόξα του κρατάει. 

Κι ευθύς ο Χάρος προχωρεί ''Εγώ είμαι'' ξεσπαθώνει

Αφού κανείς μας δεν μπορεί το Αύριο να τ' ορίζει 

Γλέντα τη δόλια σου καρδιά που αγάπη βασανίζει 

Με το φεγγάρι πιες κρασί, γιατί κι αυτό το αστέρι 

Αύριο θα ψάχνει να μας βρει, μ' άδικα θα γυρίζει..."

Η δημοτικότητα των Ρουμπαγιάτ  του Ομάρ Καγιάμ, τόσο στην περσική γλώσσα, όσο και σε μετάφραση, αντανακλάται σε μεγάλο αριθμό μουσικών  που έχουν εμπνευστεί από αυτά έργα σύγχρονης λαϊκής  καθώς και κλασικής μουσικής του 19ου και 20ου αι.

Από τις μεταφράσεις περισσότερο χρησιμοποιήθηκε, όπως ήταν αναμενόμενο, η αγγλική του Edward Fitzgerald.

Για σήμερα, επιλέγω να ακούσουμε την παλαιότερη γνωστή μουσική καταγραφή των Ρουμπαγιάτ του Καγιάμ και πολύ δημοφιλή στην εποχή της.

• Από τον κύκλο τραγουδιών για τέσσερις φωνές και πιάνο του 1896:

"Σ'ένα κήπο Περσικό" της αγγλίδας Liza Lehmann, γνωστής στον μουσικόκοσμο περισσότερο για τις φωνητικές της επιδόσεις ως σοπράνο, μαθήτριας του "Αηδονιού της Σουηδίας", Jenny Lind!
Υπήρξε όμως και εκπληκτική συνθέτις της εποχής της, με τρανή απόδειξη αυτό τον κύκλο μουσικών Ρουμπαγιάτ, απ'όπου ακούμε με τη φωνή του αγαπημένου ιρλανδού τενόρου  John McCormack το:

"Ah, Moon of my Delight"

"Ah, Moon of my Delight who know’st no wane, 

The Moon of Heav’n is rising once again:      

 How oft hereafter rising shall she look 

Through this same Garden after me — in vain!"

• Το 1912 ο αμερικανικός Arthur Foote συνέθεσε την  ορχηστρική σουίτα :

"Four Character Pieces after the Rubaiyat of Omar Khayyam":

Μερικά από τα σημαντικότερα ονόματα  σύγχρονων συνθετών βρίσκουμε μεταξύ εκείνων, που οι δημιουργοί τους έχουν χρησιμοποιήσει αποσπάσματα από Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ.

• Ανάμεσά τους ο Alan Hovhannes, που  το 1975 συνέθεσε το "Rubaiyat, Ένα μουσικό σκηνικό" για αφηγητή, ακορντεόν, μαρίμπα και ορχήστρα σε αγγλική μετάφραση από τα περσικά, του Edward Fitzgerald.

Alan Hovhaness: "The Rubaiyat of Omar Khayyam Op. 308"

Αν κυβερνούσα εγώ τον κόσμο

με αυθεντικές δημιουργού δυνάμεις,

εγώ, θα τον κατέστρεφαν

Στη θέση του θα έβαζα

έναν παράδεισο πλασμένον τρυφερά,

που δεν θα υπήρχαν μήτε δάκρυα, μήτε μίση, μήτε πόλεμοι.

Κι όπου δεν θα βασίλευε η υποκρισία.

Αν είχα εγώ δημιουργού δυνάμεις

— πόσο θα 'ταν ο κόσμος αλλιώτικος!

Στον κόσμο εκείνο ελεύθερα θα σμίγαν όλοι οι άνθρωποι

για να καλλιεργούνε χωρίς μόχθο

της Αγάπης το μέγα ιδανικό.

(Μτφ: Π. Δήμας-epoxi.gr)

• Eπίσης από  τον Καγιάμ είναι και η χορωδιακή σύνθεση του βρετανού, Sir Granville Bantock ο οποίος είχε αδυναμία στους πολιτισμούς της Ανατολής. Η εξωτική αύρα τους ασκούσε γοητεία στον μουσουργό, τόσο που όταν διάβασε την αγγλική μετάφραση των Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ εμπνεύστηκε ένας μακράς διάρκειας έργο για τρεις σολίστες, χορωδία και ορχήστρα.

Ο Καγιάμ ήταν εκείνος που τον ώθησε -μαζί με τα Λατινικά και τα Ελληνικά- να θελήσει να μελετήσει Περσικά και Αραβικά. Ερωτεύτηκε την Ανατολή και προστέθηκε σε κείνους τους συνθέτες που πρωτοστάτησαν στο κίνημα του Οριενταλισμού.

Το  "Omar Khayyam" του βασίστηκε στη μετάφραση επίσης του Edward Fitzgerald και θεωρείται το μουσικό έπος του.
Δομείται σε τρία μέρη που γράφτηκαν από το 1906 ως το 1908 και πρωτοπαρουσιάστηκαν στα Φεστιβάλ του Μπέρμιγχαμ και του Κάρντιφ.

Οι 3 σολίστες υποδύονται τους ρόλους: του Προφήτη, του Φιλοσόφου και του Ποιητή.

Ο συνθέτης συμπορεύεται με το βαθύ σκεπτικισμό του Καγιάμ, την αγωνία κι ίσως την απέραντη θλίψη για τα "ανθρώπινα"...Ο θάνατος παραμονεύει... αυτή εδώ η ζωή, είναι ο Παράδεισος. Άδραξε λοιπόν τη μέρα...

Aπό το 1ο Μέρος ακούμε το πρώτο χορωδιακό:

"Wake! For the Sun who scatter'd into flight

The Stars before him from the Field of Night,

Drives Night along with them from Heav'n, and strikes

The Sultán's Turret with a Shaft of Light" 

Για τον Ομάρ Καγιάμ, το κρασί, αποτελεί πηγή ανεξάντλητης έμπνευσης και δημιουργίας όπως φαίνεται στα επόμενα  ρουμπαγιάτ :

"Ένα ποτήρι με κρασί, θρησκείες χιλιάδες κάνει,

και για της Κίνας τ’ αγαθά μια ρουφηξιά του φτάνει

όξω από σένα ρουμπινί κρασάκι μου δεν είναι

στον κόσμο αυτόν άλλο ξινό, τόσο γλυκά να πιάνει"

• Επίσης ο αφροαμερικανικής καταγωγής συνθέτης, Adolphus Hailstork αποτυπώνει τον βαθύ σκεπτικισμό του Καγιάμ σ' ένα χορωδιακό κύκλο επτά τραγουδιών για τετράφωνη μικτή χορωδία, που φέρει εμφανώς στοιχεία από σπιρίτσουαλς, είδος, που αγάπησε και ερμήνευσε ο συνθέτης ως παιδί-χορωδός. Για τη σύνθεση χρησιμοποίησε την αγγλική μετάφραση του Edward Fitzgerald.
  
  H σύνθεση ολοκληρώνεται με το έβδομο τραγούδι πάνω στο βαθυστόχαστο ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ: "I sent my soul into the invisible"
  
  
  
  " Έστειλα την ψυχή μου να ταξιδέψει στο αόρατο,
  για να μου ψιθυρίσει κάτι για τη μετέπειτα ζωή
  και σύντομα η ψυχή μου γύρισε σε μένα
  και απάντησε:
  Εγώ είμαι ο παράδεισος κι η κόλαση εγώ."
• 
  

 Adolphus Hailstork: "Seven Songs of the Rubaiyat" :

       

• Στίχους του Καγιάμ έχουν μελοποιήσει και  έλληνες συνθέτες.

"Τρία Ρουμπαγιάτ" είναι ο τίτλος  ενός τραγουδιού του Θανάση Παπακωνσταντίνου, που θα το ακούσουμε σε εκτέλεση από τον Γίωργο Μιχαήλ:

"Σήκω και δώσε μου κρασί τα λόγια είναι καμμένα

απόψε το χειλάκι σου είναι το παν για μένα.

Κι όσο για τα ταξίματα και για τα κρίματά μου

τα βλέπω σαν τα κατσαρά μαλλιά σου μπερδεμένα...

Όταν θελήσει η μοίρα μου τον κόσμο αυτό ν' αφήσω

και κάθε ελπίδα για ζωή απ' την καρδιά μου σβήσω

μια κούπα από τη στάχτη μου να φτιάξετε συντρόφοι

σαν θα γεμίζει με κρασί ίσως να ξαναζήσω".

Αν και η προσφορά του Καγιάμ στις θετικές επιστήμες είναι ανεκτίμητη και πραγματικά αδικείται που οι περισσότεροι στη Δύση τον γνωρίζουν μονάχα ως ποιητή, ευγνωμονούμε την όποια ανώτερη δύναμη έπλασε αυτόν τον πολυμαθή γίγαντα με τέτοια ιδανική φτιαξιά, ώστε η ανθρωπότητα να απολαμβάνει τους υπέροχους στίχους από τα ρουμπαγιάτ του, που ύμνησαν τη μεγαλοσύνη της στιγμής...
Η τέχνη του ξέχειλη από μουσικότητα, μοιάζει να συνδέεται μ'αυτή μ'ένα δίαυλο μυστικιστικό, μια σχεδόν ερωτική σχέση!