"Ηλιογάβαλος, με αφορμή τη στέψη ενός έκλυτου αυτοκράτορα"

 

"The Roses of Heliogabalus", Alma-Tadema

Σήμερα ταξιδεύoυμε στη Χομς , τη Συριακή πόλη, που μας είναι γνωστή περισσότερο ως γενέτειρα του μεγάλου υμνογράφου, του αποκαλούμενου και ως "Πίνδαρος της Ρυθμικής Ποίησης", Ρωμανού του Μελωδού.

Εμείς, όμως αυτό το ανοιξιάτικο απόγευμα φτάνουμε νοερά ως εκεί για άλλο λόγο...

Ήταν 16 Μαΐου του 218, όταν οι Ρωμαίοι στη Χομς, την αρχαία Έμεσα, ανακηρύσσουν αυτοκράτορα τον δεκαπεντάχρονο Βάριο Άβιτο Βασσιανό.
Η αρχαία Έμεσα ήταν πόλη ξακουστή για το ναό του θεού ήλιου της Συρίας, του λεγόμενου "Ελ Γκαμπάλ", (από το Ilah="θεός" και gabal="βουνό", δηλαδή "ο Θεός του Βουνού").
Iερείς του θεού ήταν ύπατοι από την Έμεσα, λειτούργημα που μεταφερόταν κληρονομικά και με αυτό τον τρόπο κατείχε και ο Βάριος Άβιτος Βασσιανός.
Για το λόγο αυτό έμεινε γνωστός ως "Ηλιογάβαλος", εκλατινισμένη μορφή της Συριακής λέξης "Ελ Γκαμπάλ".

Ο αυτοκράτορας αυτός, που η στέψη του έγινε σαν σήμερα, έμεινε στην Ιστορία για την επιβολή στον ρωμαϊκό κόσμο της λατρείας του Θεού Βαλ, αλλά κυρίως για τον ακόλαστο τρόπο ζωής του, την εκκεντρική και προκλητική συμπεριφορά του.
Συνήθιζε να φορά γυναικεία ρούχα, να βάφεται, ενώ διασκέδαζε αφάνταστα να εμφανίζεται ως ιερόδουλη!
Έκλυτα ήθη, προσβλητικές συμπεριφορές, ακραίες πράξεις...με τις οποίες η Ανατολή ήθελε να επιβάλλει εκτός από τ'αρώματα,...το μυστήριο και τα όργιά της.
Σε συνδυασμό δε, με την ανικανότητα του Ηλιογάβαλου στη Διοίκηση, τον κατέστησαν αντιπαθή στους πολίτες, κάτι που γρήγορα έφερε και το τραγικό του τέλος. Δολοφονήθηκε μαζί με τη μητέρα του τέσσερα χρόνια μετά τη στέψη του και το σώμα του πετάχτηκε στον Τίβερη ποταμό...


Είναι γνωστή η συνήθειά του, που μνημονεύει ο Λαμπρίδιος, πως ο Ηλιογάβαλος έπνιγε τους συνδαιτυμόνες των συμποσίων του μέσα στα ρόδα:

"Γέμιζε με τριαντάφυλλα τις τραπεζαρίες του, τα ανάκλιντρά του και τις στοές 

και περπατούσε πάνω σε λουλούδια όλων των ειδών, 

κρίνα, βιολέτες, υάκινθους και νάρκισσους"  

(Aelius Lampridius)

Μάλιστα ο Ιωάννης  Γρυπάρης άντλησε από αυτή ένα όμορφο σονέτο του:

"Σούγραφε ροδοθάνατο η τριμερούσα η Mοίρα!

πέ το στερνό τραγούδι σου, αγλύκαντη καρδιά,

κι όλο ανεβαίνει ακράτητα η μυστικιά η πλημμύρα,

που αφρίζει με ροδόφυλλα και πνίγει μ' ευωδιά.

Ποιός σε είπε νεκροθάλασσα ατάραγη και στείρα,

κύμα, που σώνεται κουφό στην άκαρπη αμμουδιά;

και σύ 'σαι ― στρώμα ενός φτωχού μιανής νυχτιάς πορφύρα,

για τη ζωή μου ολάκερη μια ερωτική βραδιά.

Ήρθε η αράθυμη ψυχή σ' ακρογιαλιά κ' εστάθη,

όπου φεγγάρι απόκρυφο τραβάει φυρονεριά

και τη ξεσέρνει ανίδεη στης θάλασσας τα βάθη.

Mα δεν σου βαρυγνώμησεν, Aγάπη, ουδ' εκεί κάτου,

κι αν την καρδιά της σκόρπησες με τόση απλοχεριά

τα ρόδα του Hλιογάβαλου, τα ρόδα του Θανάτου!"

Από την ίδια συνήθεια είναι εμπνευσμένος και ο πίνακας του αγαπημένου της βικτωριανής Αγγλίας, Λώρενς Άλμα-Τάντεμα:

"Τα ρόδα του Ηλιογάβαλου", 

που αρεσκόταν να απεικονίζει σκηνές της καθημερινής ζωής από τη ρωμαϊκή ιστορία.
Eίναι έργο του 1888 και απεικονίζει συμπόσιο του περιβόητου Ηλιογάβαλου, όπου μια παρέα συνδαιτημόνων κατακλύζεται από βροχή ροδοπετάλων που πέφτουν από την οροφή!
Ο ρωμαίος αυτοκράτορας παρακολουθεί εκστασιασμένος, ξαπλωμένος μπρούμυτα πάνω στο μαρμάρινο βάθρο του, ενώ πίσω του ως άλλη μαινάδα στέκεται αυλητρίδα που διασκεδάζει τον ίδιο και τους κόλακές του εκτελώντας δίαυλο υπό το άψυχο βλέμμα του θεού Διόνυσου που παρακολουθεί το επεισόδιο πάνω σε στήλη ως μπρούτζινος θεός, ακούνητος, αγέλαστος, ανήμπορος να αντιδράσει...


Βασισμένη στην  έκλυτη ζωή του ρωμαίου αυτοκράτορα είναι η όπερα του Francesco Cavalli : "Eliogabalo", που γράφτηκε για το Βενετσιάνικο Καρναβάλι του 1668.
O διάσημος κοντρατενόρος Franco Fagioli πρωταγωνίστησε σε μια ιδιαίτερη παραγωγή (στη σύγχρονη εποχή της όπερας), αφήνοντας τις καλύτερες εντυπώσεις. Κι έχει μεγάλη σημασία καθώς απέφευγαν τα συντηρητικά λυρικά θέατρα να παρουσιάσουν την όπερα λόγω των σκηνών με όργια, τα σεξουαλικά υπονοούμενα, αλλά και την παρουσίαση της δολοφονίας ενός ηγέτη.
Επιλέγω όμως να σας την προτείνω με τον "πολύ" Rene Jacobs, επειδή επαινέθηκε απ' όλους γιατί αποδίδει σπινθηροβόλα την προσωπικότητα του Ηλιογάβαλου, κυρίως με τον τρόπο που αναδύει τα ηχοχρώματα των τυμπάνων , αλλά και των υπολοίπων δυναμικών ιδιοφώνων  εκμεταλλευόμενος και την θαυμαστή σύνθεση των ειδικευμένων στην πρώιμη μουσική "Concerto Vocale", συνόλου που ίδρυσε ο ίδιος...

Francesco Cavalli : Eliogabalo

Επίσης το θέμα εμπλουτίζει το ρεπερτόριο της σύγχρονη-κλασικής μουσικής και με το συμφωνικό ποίημα:
"Heliogabalus Imperator" του γερμανού Hans Werner Henze.

Το ορχηστρικό έργο βασίζεται όχι τόσο στον Ηλιογάβαλο ως πρόσωπο ιστορικό, όσο ως φιγούρα όπως σκιαγραφεί η λογοτεχνία και συγκεκριμένα ο Στέφαν Γκεόργκε στην ποιητική συλλογή του: "Αλγκαμπάλ", γι' αυτό και ο Henze προλογίζει τη σύνθεση με ένα απόσπασμα από το ποίημα:

"Δες!Είμαι τρυφερός σαν το άνθος της μηλιάς

και πιο άκακος από αρνί.

Ωστόσο, βρίσκονται σιδερένια πέτρα και πύρινοι δαυλοί

επικίνδυνοι, σ' ένα τρελαμένο πνεύμα"

(Stefan George, Algabal)

Το Συμφωνικό ποίημα είναι θορυβώδους και επεισοδιακού χαρακτήρα, όπως και η ζωή του Ηλιογάβαλου.
Η εισαγωγή απεικονίζει την  "εξωφρενική" είσοδο του αυτοκράτορα στη Ρώμη.
Θορυβώδεις ήχοι, διάφωνες αρμονίες, δυναμικά μουσικά περάσματα, με υπεροχή των χάλκινων πνευστών κι ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα  κρουστών, ο Henze επιθυμεί να εκφράσει την ανατροπή της παραδοσιακής ηθικής, τη χυδαιότητα, την ακολασία...

Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε το 1972 από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Σικάγου υπό την μπαγκέτα του Georg Solti, απ'όπου και το βίντεο:

Hans Werner Henze: "Heliogabalus Imperator"

Chicago Symphony Orchestra - Georg Solti