ΕΡΩΣ και ΨΥΧΗ: Μύθος και τέχνη...

 

Έρως και Ψυχή, Αντόνιο Κανόβα

Μια πανέμορφη κοπέλα, θυγατέρα ενός βασιλιά ήταν η Ψυχή, τόσο εκπληκτικά όμορφη που επισκίαζε ακόμη και την Αφροδίτη! Εξαγριωμένη μαζί της η θεά της ομορφιάς, φώναξε τον γιο της, Έρωτα και του έδωσε εντολή να κάνει την Ψυχή να ερωτευθεί τον πιο αξιοκαταφρόνητο άνδρα της γης.

Έτσι κι έπραξε, εκείνος. Όλοι λάτρευαν την κοπέλα, αλλά κανένας δεν τολμούσε να την ζητήσει σε γάμο γιατί ο Έρωτας είχε δηλητηριάσει τις ψυχές των ανδρών ώστε να μην την επιθυμούν. Ενώ οι μεγαλύτερες αδερφές της έκαναν ευτυχισμένους γάμους, η αξιολύπητη Ψυχή αναθεμάτιζε την ομορφιά της.
Ο πατέρας της, ακολουθώντας το χρησμό του Μαντείου πήγε και άφησε την κόρη του σ' ένα ψηλό βουνό ντυμένη νυφικά.
Εκεί, θα περίμενε για γαμπρό το φοβερό δράκο, που πετούσε φωτιές...
Η Ψυχή έκλαιγε γοερά για τη μοίρα της, ώσπου την πήρε ο ύπνος.  

Όταν ξύπνησε, βρισκόταν σ' ένα εκθαμβωτικό παλάτι που οι τοίχοι του ήταν από χρυσάφι. Έκανε μπάνιο και απόλαυσε ένα νόστιμο γεύμα. Εκείνη τη νύχτα ένας άγνωστος άντρας την επισκέφτηκε και έσμιξε μαζί της στο κρεβάτι. Η Ψυχή φοβήθηκε, αλλά ο άγνωστος τής φέρθηκε τρυφερά. Πριν χαράξει, εξαφανίστηκε...Κάθε νύχτα επέστρεφε. Η Ψυχή τον ερωτεύτηκε... Έγιναν ζευγάρι.

Psyche et L'Amour, Bouguereau

Στο μεταξύ, οι αδελφές της Ψυχής άρχισαν να την αναζητούν. Ο σύζυγος της Ψυχής της είπε πως αν οι κοπέλες πλησίαζαν στο παλάτι θα έβλαπταν τον ίδιο και θα προκαλούσαν την καταστροφή της. Όταν όμως είδε τη θλίψη στα μάτια της, συμφώνησε  να τις δει αλλά να μην τους μιλήσει για κείνον. 

Η Ψυχή όμως δεν κρατήθηκε όταν οι αδερφές της την ρώτησαν και τούς είπε για τον όμορφο άντρα της, που όλη μέρα κυνηγούσε. Εκείνες από ζήλια, που η νεότερη αδελφή τους είχε γίνει ξαφνικά τόσο  πλούσια και είχε επίσης βρει έναν απίστευτα όμορφο άνδρα, ενώ αυτές είχαν φορτωθεί με άσχημους, γέρους συζύγους, αποφάσισαν να τής δώσουν  ένα σκληρό μάθημα.

Η Ψυχή εγκυμονούσε το παιδί του Έρωτα...Αυτός ήταν ο εραστής της, που ακόμα η Ψυχή δεν το γνώριζε. Ο όμορφος σύζυγος τήν προειδοποίησε  πως αν δεν έλεγε τίποτα στις αδερφές της, θα γεννούσε ένα θείο μωρό, διαφορετικά το παιδί θα ήταν ένας κοινός θνητός.
Εκείνη συνέχισε να βλέπει τις αδελφές της, που ακόμα πιο ζηλόφθονες, τής είπαν για το χρησμό που έλεγε πως άντρας της ήταν δράκος που θα την καταβρόχθιζε όταν γεννούσε.
Η αφελής Ψυχή έχασε εντελώς το θάρρος της. Μετά από συμβουλή των αδερφών της  έπρεπε να δει τη μορφή του αγαπημένου της, αν όντως ήταν ο δράκος.
Το βράδυ, λοιπόν, κοίταξε τον σύζυγό της κάτω από το φως του κεριού και είδε ότι ο άντρας της ήταν ο ίδιος ο φτερωτός Έρωτας. Το τόξο και τα βέλη του ήταν δίπλα στο κρεβάτι. Ωστόσο εκείνος  ξύπνησε ξαφνιασμένος και πέταξε μακριά, εξαγριωμένος με την Ψυχή που δεν κράτησε το λόγο της.
Ο Έρωτας είχε πληγωθεί από τα βέλη του και αγαπούσε σφοδρά την Ψυχή, που οι αδελφές της την παραπλάνησαν. Έτσι,  αποφάσισε να τις τιμωρήσει. 

Έκανε τις αδερφές να τον ερωτευτούν. Τίς έπεισε πως εκείνος θέλει να τις παντρευτεί. Έτσι μια-μια κινούσαν για το ψηλό βουνό κι όταν αφήνονταν από την κορφή του με την ελπίδα ότι ο Έρωτας θα τις έπιανε, γίνονταν κομμάτια.. 

Ο Έρωτας είχε μαραζώσει κι η  Ψυχή, εν τω μεταξύ, περιπλανιόταν  απελπισμένα αναζητώντας τον. Κάποια στιγμή που έφτασε στο βασίλειο της Αφροδίτης, η θεά την αναγνώρισε και την υπέβαλε σε σκληρές δοκιμασίες. Μια μέρα έδωσε στην Ψυχή ένα μικρό κουτί και της είπε να κατέβει στον Κάτω Κόσμο να το γεμίσει με την αλοιφή της Περσεφόνης.
Πώς όμως θα κατάφερνε να γυρίσει πάλι από τον Άδη;
Ο πύργος την συμβούλεψε να πάρει μερικά νομίσματα μαζί της για τον πορθμέα Χάροντα και  γλυκά για τον Κέρβερο. Τής είπε δε, πως αν η Περσεφόνη της πρόσφερε φαγητό, έπρεπε να το αρνηθεί.
Η Ψυχή ακολούθησε προσεκτικά τις οδηγίες του πύργου. Η θεά γέμισε αμέσως το κουτί με το βάλσαμο και η Ψυχή επέστρεψε ασφαλής από το βασίλειο των νεκρών.
Ύστερα όμως περίεργη καθώς ήταν, άνοιξε το κουτί. Δεν είχε τίποτε μέσα, όμως η κοπέλα έπεσε σε βαθύ ύπνο.

"Ερως και Ψυχή, το γαμήλιο συμπόσιο", Ραφαήλ

Εν τω μεταξύ ο Έρως με σφοδρή επιθυμία για την Ψυχή, δραπέτευσε από το δωμάτιο στο οποίο τον είχε φυλακίσει η μητέρα του, βρήκε την αγαπημένη του, επέστρεψε τον ληθαργικό ύπνο στο κουτί, και ικέτεψε το Δία να εγκρίνει τον γάμο τους.

Ο Δίας συμφώνησε κι έπεισε την Αφροδίτη να αλλάξει στάση απέναντι στο ζευγάρι. Θα έκανε δε την Ψυχή θεά, αντάξια του Έρωτα..
Ο Ερμής της προσέφερε ένα ποτήρι αμβροσία, λέγοντας: "Πιες το, Ψυχή, και θα γίνεις αθάνατη, ο Έρωτας ποτέ δεν θα ξεφύγει από αυτόν τον δεσμό, και οι γάμοι σας θα είναι αιώνιοι". Κι έτσι, μετά από λάθη και δοκιμασίες, η Ψυχή ενώθηκε για πάντα με τον Έρωτα, κερδίζοντας το δώρο της αθανασίας.
Από την ένωση του ζευγαριού γεννήθηκε μια κόρη, η Ηδονή. 

Η ιστορία διασώζεται από τον Απουλήιο που ως φιλόσοφος την ενίσχυσε  με πολλές συμβολικές έννοιες. Η Ψυχή αντιπροσώπευε την ανθρώπινη ψυχή και ο Έρωτας τη θεϊκή αγάπη. Μόνο υπερνικώντας τη θεία αγάπη μπορούσε η ψυχή να βρει την αληθινή ολοκλήρωσή της.
O αλληγορικός αυτός μύθος έχει να κάνει με τη συλλογική συνείδηση της ανθρωπότητας. Όλοι οι έρωτες ισορροπούν ανάμεσα στην κενότητα και την πλησμονή. Όλες μας οι ερωτήσεις περιέχουν ένα στοιχείο κενού. Η απάντηση είναι η πλήρωση αυτού του κενού. Και από την ερωτική συνάντηση της ερώτησης με την απάντηση προκύπτει η γνώση.

Αυτό ακριβώς το πέρασμα από την άγνοια στην αυτογνωσία κάνει η Ψυχή, όταν ερωτεύεται τον Έρωτα. Ο Έρωτας είναι η προσωποποιημένη ερώτηση της Ψυχής που αναζητά την αλήθεια για τον εαυτό της. 

Όπως στο "Φαίδρο" του Πλάτωνα, όπου η Ψυχή (ψυχή του ανθρώπου) φτάνει με τη βοήθεια του Έρωτα (έρως της αλήθειας) και ύστερα από αλλεπάλληλες δοκιμασίες, στη "θέαση των Ιδεών".

1. Από τον μύθο του Έρωτα και της Ψυχής, όπως αποδίδεται από τον Απουλήιο, συνδυαστικά με την Πλατωνική ιδέα περί ψυχής εμπνεύστηκε τo 1887 (δύο χρόνια πριν από το θάνατο του) το συμφωνικό ποίημά του με χρήση χορωδιακών φωνών  "Psyché", ο Σεζάρ Φρανκ. 

Πρόκειται για σπάνιας ομορφιάς σύνθεση, υποβλητική, πλούσια χρωματική και βαθιά εντυπωσιακή, ένα παραμελημένο στην εποχή μας αριστούργημα που ο δημιουργός αφιέρωσε στον Vincent d'Indy.

Αξιοσημείωτη είναι η μικτή χορωδία που εκτελεί χρέη σχολιαστή πάνω στις σκηνές, που περισσότερο προσθέτει ατμοσφαιρικές πινελιές, παρά προωθεί την αφήγηση.
Ο Σεζάρ Φράνκ την αποκαλούσε: "Χορωδία μυστηρίου".

Οι μουσικές εικόνες του συμφωνικού ποιήματος ξετυλίγονται σε 3 κινήσεις:

Μέρος Ι:

Ο ύπνος της Ψυχής-Η ψυχή παρασύρεται από το Ζέφυρο

Μέρος ΙΙ:

Οι κήποι του Έρωτα - Νέος και δυνατός Θεός - Ψυχή και Έρως

Μέρος ΙΙΙ:

Δοκιμασίες και παράπονα της Ψυχής - Ο Έρωτας συγχωρεί και συγχωρείται

Για όσους δεν έχουν χρόνο να το ακούσουν ολόκληρο, σάς προτείνω το χορωδιακό: "Amour! Source de toute vie - Έρωτα! πηγή της ζωής" , στο 14:33:

Aκούστε και το μέρος "Psyché et Eros", υπό την μπαγκέτα του Carlo Maria Giulini, που έχει πάρει τα εύσημα για την προσέγγιση:

2. To 1913, για τη δραματοποίηση του ομώνυμου κειμένου του Gabriel Mourey, ο φίλος του Κλωντ Ντεμπισί έγραψε μουσική συνοδεία με φλάουτο σόλο που τιτλοφορήθηκε αρχικά "Flûte de Pan" και στη συνέχεια "Syrinx":

3. Από το μύθο της Ψυχής και του Έρωτα εμπνεύστηκε την 3πρακτη όπερά του ο σπουδαίος πολωνός συνθέτης Ludomir Różycki, μέλος της ομάδας "Νέα Πολωνία".*
Ο Różycki είναι γνωστός για τα συμφωνικά ποιήματά του, τις όπερες και τα μπαλέτα του, πολλά από τα οποία βασίζονται στην πολωνική ιστορία και πολιτισμό.

Η μουσική του στην όπερα " Eros i Psyche" θυμίζει επιρροές από Γκέρσουιν και Κόρνγκολντ, με τις άριες να έχουν και Puccinesque πινελιές.

*"Νέα Πολωνία" είναι η πολωνική εκδοχή του μοντερνισμού στην Τέχνη. Στην τέχνη της μουσικής, οι συνθέτες της στόχευαν να αναζωογονήσουν τη μουσική κουλτούρα της γενιάς τους, με πρωτότυπες δημιουργίες όπου η πολωνική μουσική εναρμονιζόταν με την ευρωπαϊκή ατμόσφαιρα. Διακήρυτταν ότι η μεγάλη τέχνη μπορεί να είναι εθνική χωρίς να καταφεύγει στη συμβατική λαογραφία. 

Από την όπερα του Różycki, παρακολουθούμε τη σκηνή της νύχτας που η Ψυχή περιμένει ανυπόμονα τον αγαπημένο της, Έρωτα...