Λεωνόρα": μουσικές εμπνεύσεις μιας μπαλάντας...

Από εικονογράφηση  της μπαλάντας "Lenore" του Bürger,  ΧαρακτικόTheodore Knesing

"Μέσ’ απ’ ονείρατα βαριὰ στης χαραυγής την ώρα

Τινάχτηκ’ η Λεονώρα·

Μ’ αρνήθηκες ή πέθανες; Αχ! πόσο θε ν’ αργήσεις,

Γουλιέλμε, να γυρίσεις;

Στην Πράγα, εκεί που πολεμούν τ' ασκέρια τ' αντρειωμένα

Του Φρειδερίκου, αυτός

Πήγε. κι' αν βγήκε ζωντανός

Δεν το 'γραψε εις κανένα"

Ο Gottfried August Bürger θεωρείται από τους σπουδαιότερους δημιουργούς του Διαφωτισμού κι εκπρόσωπος του κινήματος "Θύελλα και Ορμή".

Γεννήθηκε την τελευταία ημέρα του 1747 στη Σαξονία, γιος ενός Λουθηρανού πάστορα, που από νωρίς έδειξε ιδιαίτερη κλίση στο μοναχισμό, αλλά και την ποίηση. Τελικά, σπούδασε θεολογία και νομικά.

Ο Γκότφριντ Μπύργκερ είναι γνωστός για τις γερμανικές μεταφράσεις της αφήγησης των "Περιπετειών του βαρώνου Μυνχάουζεν" και τα πολυάριθμα ποιήματα του, που περιλαμβάνουν μπαλάντες με τραγικό-δραματικό περιεχόμενο, αλλά και κωμική-σατιρική, διδακτική και ερωτική θεματολογία στην παράδοση της ρομαντικής και Ανακρεόντειας ποίησης. 

"Leonore", χαρακτικό Johann David Schubert

"'Aκου! Αν, παιδί μ', ο άπιστος εκεί στην ξένη χώρα

Εσέν' αρνήθη τώρα;

Κι' αν άλλαξε την πίστη του για να ημπορέση πάλι

Να πάρει εκεί μιαν άλλη;

Θα μετανοιώσει, κόρη μου! Τη δολερή καρδιά του

'Aφησ' την να χαθεί!

Όταν πεθάνει, θα καεί
από την απιστιά του
[...]

Και άκου, άκου, απ'έξω! Τραπ, τραπ, τραπ, τραπ, σαν άλογο

αντηχάει,

Που ταις οπλαίς χτυπάει.

Και καβαλλάρης πέζευε με βρόντημ' από τ' άτι

Κοντά 'ς το σκαλοπάτι.

Κι' αγροίκ', αγροίκα, το χαλκά της θύρας πώς σημαίνει.

Γκλιν, γκλιν! Σιγά, σιγά.

Να! Μια φωνή μέσα περνά,

Που τέτοια λόγια κρένει."

Πιο δημοφιλής από τις μπαλάντες του είναι η "Lenore", η οποία γράφτηκε το 1773 και χαιρετίστηκε με γενικό ενθουσιασμό.

Πρόκειται για  ένα φασματικό ρομάντζο στο οποίο το φάντασμα ενός καβαλάρη, που σκοτώθηκε στον πόλεμο, επιστρέφει  ώστε να πάρει την αγαπημένη του Λεωνόρα. Παρασύρει την κοπέλα σε μια μακάβρια νυχτερινή βόλτα μέσα από ένα απόκοσμο τοπίο που φωτίζεται από αστραπές. Κορυφώνεται με μια αποκάλυψη του αναβάτη ως ο ίδιος ο Θάνατος, ως σκελετός με δρεπάνι και κλεψύδρα.

Η μπαλάντα διασώζοντας την αρχετυπική μορφή του ρομαντικού μοτίβου του νεκρού καβαλάρη, ίσως σάς θυμίζει την ελληνική παραλογή "Του νεκρού αδερφού".

"Μόνο προς τα μεσάνυχτα έχουμ' εμείς ζακόνι

Καθείς μας να σελόνη.

Φτάνω μακρυάθε, απ' τη Βοημιά, και βούλομαι, ψυχή μου,

Να πάρω εσέ μαζί μου."

"Γουλιέλμε, άκου 'ς τον πάλιουρα το σφύριγμα του ανέμου.

Έμπα, έμπα, μέσα ευθύς!

'Σ τον κόρφο μου να ζεσταθείς

Αχ! έλα, ποθητέ μου!
[...]

Η αγαπημένη λυγερή μ' ασπούδα ευθύς εντύθη

Και 'ς τα καπούλια εχύθη.

Ωσάν τα κρίνα κάτασπρα τα δυο της χέρι' απλόνει

Και αγκαλιαστά τον ζώνει.

Κ' εμπρός, εμπρός, φεύγουν, χωπ, χωπ! ο περασμός βροντάει,

Κ' εκεί που πιλαλούν,

Τ' άτι και αυτοί λεχομανούν,

Χώμα, φωτιά, ξεσπάει."

"Lenore",  Ary Scheffer 

Πρόκειται για κορυφαία μπαλάντα του ρομαντισμού που ευτύχησε σε διάφορες μεταφράσεις στα ελληνικά, απ' τις οποίες επέλεξα εκείνη του Λορέντζου Μαβίλη για τα αποσπάσματα που παραθέτω.

Πώς όλα εφεύγαν γύρω τους δεξιά, ζερβιά μεριά τους

Εμπρός 'ς τα βλέμματά τους!

Πώς ετρίζαν η γέφυραις, πώς φεύγαν τα λιβάδια,

Οι κάμποι και τα σιάδια!

"Ζήτω! Οι νεκροί τρέχουν γοργά! πώς λάμπει το φεγγάρι!

Σκιάζεσαι τους νεκρούς;"

"Όχι, όχι!... Αλλ' άφησ' τους νεκρούς!

Σου το ζητώ για χάρι."

[...]

Πώς όλ' η φύσι γύρω τους φεγγαροφωτισμένη

Πετώντας πώς διαβαίνει!

Τα ύψη επάνω πώς πετούν των ουρανών τα αιθέρια,

Μαζή μ' όλα τ' αστέρια!

"Ζήτω! Οι νεκροί τρέχουν γοργά! πώς λάμπει το φεγγάρι!

Σκιάζεσαι τους νεκρούς;"

"Ωιμέναν! 'Aφησ' τους νεκρούς!

Σου το ζητώ για χάρι!

[...]

Και τήρα εκεί! για τήρα εκεί! Τι φριχτό θάμμα εγίνη

Με μιας την ώρα εκείνη!

Του καβαλλάρ' η αρματωσιά, σαν ίσχνα χαλασμένη,

Πέφτει κομματιασμένη.

Γυμνό καύκαλο εγίνηκεν η κεφαλή του όλη,

Σκέλεθρο το κορμί.

Δρεπάνι 'ς τό 'να του κρατεί

Και 'ς τ' άλλο μαντζαρόλι"

[...]

Και να! 'ς το φως του φεγγαριού εχόρευαν τριγύρω

'Σ ένα μεγάλο γύρο,

Ουρλιάζοντας εχόρευαν αντάμα οι βρυκολάκοι

Μ' αυτό το τραγουδάκι.

"Με το Θεό μη ραθυμάς! κι' αν την καρδιά ραΐσει

η θλίψη, υπομονή!

Το σώμα χάνεις. την ψυχή

Θεός ας ελεήσει!"

("Λεωνόρα", Γκ. Μπύργκερ, μτφ: Λορ. Μαβίλης)
(πηγή: wikisource)

"The Ballad of Lénore",  Horace Vernet 

Η μπαλάντα του τιμώμενου γερμανού ποιητή έδωσε έμπνευση σε αρκετούς μουσικούς καλλιτέχνες.



1. Το διάστημα 1857 - 1858, ο Φραντς Λιστ συνέθεσε το πρώτο από πέντε έργα που έγραψε για αφηγητή και πιάνο με τίτλο: "Lenore", καθώς βασίζεται στη μπαλάντα του Bürger.
Πρόκειται για περιορισμένης έκτασης έργο, με συνδυαστικά μέρη μουσικής και απαγγελίας.

Η μελωδική γραμμή  ευρηματικά σχεδιασμένη πετυχαίνει μια σειρά υποβλητικών διαθέσεων.
Ο Λιστ σαν εικαστικός φιλοτεχνεί στον ηχητικό καμβά του δυσοίωνα σκηνικά, γεμάτα αγωνία και τρόμο επεισόδια, με αρωγό την απειλητικά σκοτεινή μουσική. Διακρίνεις πλημμύρα δεξιοτεχνικών μοτίβων που συγκροτούν μανιακούς καλπασμούς, την πορεία θανάτου και βαριές συγχορδίες που με την επιμελημένη αρμονία τους υποβάλλουν τον ακροατή σε στοχαστική διαδικασία... 

Liszt: "Lenore S.346"

2.  Ίσως ο γερμανο-ελβετός Joachim Raff να μην είναι γνωστός σε πολλούς, όμως στην εποχή του συναγωνίστηκε και πολλές φορές υπερίσχυσε του Μπραμς! 
Oι συνθέσεις του αποτελούν τη γέφυρα ανάμεσα στην καθαρή-απόλυτη μουσική και την προγραμματικού χαρακτήρα μουσική της νεογερμανικής σχολής.
Ελκυστική, κομψή μουσική, ο συνθέτης ενθαρρύνθηκε να ασχοληθεί με τη σύνθεση από τον Φ. Μέντελσον και στη συνέχεια τον Φ. Λιστ, του οποίου πολλά από τα συμφωνικά ποιήματα, ενορχήστρωσε.
Ο Γιοάχιμ Ραφ έγραψε 11 συμφωνίες πολλές απ' αυτές με προγραμματικό χαρακτήρα.
Το 1872 ολοκλήρωσε την μνημειώδη "Συμφωνία Νο. 5", που φέρει τον υπότιτλο: "Lenore", επειδή είναι εμπνευσμένη από τη μπαλάντα του Bürger.
Θεωρείται η σπουδαιότερη σύνθεση του Ραφ με τους κριτικούς να τη χαρακτηρίζουν ως "έργο, κομβικό μεταξύ πρώιμου και όψιμου ρομαντισμού".

Joachim Raff: "Symphony N.5 Op. 177-Lenore"

3. Το συμφωνικό ποίημα "Lénore" συνθέτει ο  Henri Duparc το 1874, βασισμένο στη μπαλάντα του Bürger, που το αφιέρωσε στο δασκαλό του, Cesar Franck.
Oι μουσικοαναλυτές το αποκάλεσαν "ένα από τα καλύτερα μοντέλα του είδους του", ενώ πολύ καλές κριτικές πήρε και η διασκευή του συμφωνικού ποιήματος για δύο πιάνα που παρέδωσε ο Σαιν Σανς λίγο αργότερα. 
Οι Βαγκνερικές αρμονίες και λάιτ-μοτίφς εκπροσωπούν την απελπισία και θρήνο της Λενόρ για τον αγαπημένο της. Η ορχήστρα ηχεί βίαιη, θυελλώδης σαν να προμηνύει την επερχόμενη συντριβή. Διακόπτεται απότομα από το χτύπημα της μεταμεσονύχτιας καμπάνας. Μια σύντομη coda, σχεδόν ψιθυριστή οδηγεί στην αιώνια σιωπή...Είναι μεσάνυχτα, η διαδρομή σταματά ξαφνικά, ο αναβάτης εξαϋλώνεται και η Λενόρ καταρρέει, άψυχη πια...

Henri Duparc: "Lénore, d'après Bürger":

4. Ο γερμανός -αρχικά τσελίστας- Johann Rudolf Zumsteeg υπήρξε παραγωγικός συνθέτης λήντερ και μπαλαντών. Μάλιστα οι μπαλάντες του άσκησαν μεγάλη επιρροή στον έφηβο Φραντς Σούμπερτ.
Ως συνθέτης, ο Zumsteeg δημιούργησε μελωδική γραμμή που σκιαγραφούσε την κυρίαρχη διάθεση που αναδύονταν από το ποιητικό κείμενο. Προς αυτή την κατεύθυνση τόλμησε να εξερευνήσει νέους δρόμους αρμονίας με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μπαλάντα του "Lénore" εμπνευσμένη από το ποίημα του τιμώμενου, Bürger.

Johann Rudolf Zumsteeg: "Lénore"

5. Άφησα για το τέλος τη μουσική έμπνευση του σπουδαίου Άντον Ράιχα.
Ο τσέχος συνθέτης, καθηγητής, παιδαγωγός και θεωρητικός της μουσικής, δεν είναι πολύ γνωστός στο ευρύ κοινό.
Ξεκίνησε τη μουσική του ενασχόληση ως φλαουτίστας, θαυμάστηκε από τους συγχρόνους του Μπετόβεν(γεννήθηκαν την ίδια χρονιά) και Χάυντν με τους οποίους συνδέθηκε με βαθιά φιλία.Με τον Μπετόβεν είχαν και το ίδιο δάσκαλο, Αλπρεχτσμπέργκερ.

William Blake, "Lenore Tale"
(eclecticlight)

Ο Ράιχα επίσης υπήρξε δάσκαλος-οραματιστής των Μπερλιόζ, Λιστ και Φρανκ.
Έζησε μεγάλο χρονικό διάστημα στο Παρίσι, αναγνωρίστηκε από μαθητές, συναδέλφους του, κριτικούς και κοινό, και τιμήθηκε με το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής.

Η μπαλάντα "Leonore" του Γκ. Μπύργκερ βρίσκεται στην αρχή της γερμανόφωνης γοτθικής μπαλάντας στην ποίηση. Το μοτίβο της απώλειας ενός αγαπημένου προσώπου από εξωτερικές πιέσεις -όπως ο πόλεμος εδώ- γνωστό από την αρχαιότητα, γοήτευσε τον Ράιχα, όπως και το θέμα της θυσίας από αγάπη που στοχεύει στη λύτρωση. Ο Βοημός δημιουργός στην σκηνική του καντάτα "Lenora", ου συνέθεσε γύρω στο 1805, διαμορφώνει ένα διάλογο μεταξύ των δύο χαρακτήρων σε μια μουσική σκηνή ποτισμένη συναίσθημα, αγωνία και τρόμο. Η κλίση και η ικανότητα του Ράιχα να πλάθει δυνατές μουσικοδραματικές σκηνές αποδεικνύεται στη σύνθεσή του, ιδιαίτερα μετά το σημείο που οι εραστές επανενώνονται, η κοπέλα συναινεί να ακολουθήσει το νέο κι αρχίζει η φρενήρης βόλτα προς τον τάφο και το θάνατο.
Οι γνώσεις του Ράιχα για το ιταλικό μελόδραμα, το γερμανικό ζίνγκσπηλ και τη γαλλική όπερα που την εποχή εκείνη εξελισσόταν, βοήθησαν ώστε να δώσει μια εντυπωσιακή καντάτα όπου άριες, χορωδιακά, ρετσιτατίβι και σόλι ταξινομούνται με μαεστρικό τρόπο που θυμίζουν οπερατικές σκηνές, ενώ χορωδία και ορχήστρα παίζουν ρόλο αφηγητή και σχολιαστή.

Θα ακούσουμε το τελευταίο χορωδιακό, αμέσως μετά το Χορό των φαντασμάτων και λίγο πριν οι αστραπές και οι βροντές καταστήσουν την ατμόσφαιρα περισσότερο τρομακτική:

Anton Reicha: "Lenore - Geduld! Geduld! Wenn's Herz auch bricht"

Αν την καρδιά ραΐσει η θλίψη, υπομονή!":