Μουσικές εμπνεύσεις από το θρύλο της Αγίας Ούρσουλας...

 

"Το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας και των έντεκα χιλιάδων παρθένων της", Jean Bourdichon

Η μνήμη της Αγίας Ουρσούλης ή Ορσαλίας-Ούρσουλας γιορτάζεται από την Ανατολική και Δυτική Εκκλησία στις 21 Οκτωβρίου.

Η Ούρσουλα ήταν κόρη του βασιλιά, Δεονάτου, γνωστή για την ομορφιά της και την ευσέβειά της. Περιζήτητη ως νύφη, ο πατέρας της την έταξε στον παγανιστή Κόναν, κυβερνήτη της Αρμορικής (σημερινής Βρετάνης).

"Το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας",
μέρος του περίφημου βωμού
Χανς Μέμλιγκ

Μαζί με παρθένες της πριγκιπικής Αυλής της και 11.000 παρθένες δούλες ξεκίνησαν με πλοίο προκειμένου η Ούρσουλα να γνωρίσει τον μέλλοντα σύζυγό της. Κατά τη διάρκειά του όμως, έπεσαν σε σφοδρή θαλασσοταραχή. Το πλοίο ξεβράστηκε στη Γαλατία με καμμιά από τις παρθένες να έχει πάθει το παραμικρό.

Η Ούρσουλα που το θεώρησε θεϊκή παρέμβαση, αποφάσισε πριν το γάμο να πραγματοποιήσει ένα μεγάλο προσκύνημα. Με τις κοπέλες απευθύνθηκε στον Πάπα απ' τον οποίο ζήτησε να συμμετάσχει στο προσκύνημα, όπως κι έγινε. Όταν έφτασαν στην Κολωνία, που εκείνη την εποχή πολιορκούνταν από Ούννους συνελήφθησαν και βασανίστηκαν μέχρι θανάτου. Όλες οι Παρθένες αποκεφαλίστηκαν και η Ούρσουλα θανατώθηκε όταν οι βάρβαροι την τόξευσαν με φαρμακερά βέλη την 21η Οκτωβρίου του 383. 

Ο θρύλος λέει πως αμέσως κατέλαβε τους Ούννους αναπάντεχος τρόμος, τόσο μεγάλος που εγκατέλειψαν την πόλη.  Γι' αυτό η Αγία Ούρσουλα θεωρείται πολιούχος της Κολωνίας και τιμάται ως ελευθερώτριά της.
Γνωστό είναι και το μοναχικό Τάγμα που δημιουργήθηκε, οι Ουρσουλίνες.

Πολύπτυχο με σκηνές από το Θρύλο της Αγίας Ούρσουλας, ανωνύμου Φλαμανδού, γνωστού λόγω αυτής της δημιουργίας, με το συμβατικό όνομα: Δάσκαλος του Θρύλου της Αγίας Ούρσουλας. 

Μουσικές εμπνεύσεις

Η θρησκευτική παράδοση της Αγίας Παρθενομάρτυρος Ούρσουλας  έχει εμπνεύσει και μουσικούς καλλιτέχνες.

1. Hildegard von Bingen: "Mattins Antiphons for St Ursula":

Θεωρείται -ως γνωστόν- η  πρώτη συνθέτις στην ιστορία. Η Βενεδικτίνη μοναχή από τη Γερμανία και πολυμαθής, Hildegard von Bingen, γνωστή και ως Σίβυλλα (με την έννοια της μάντισσας) του Ρήνου, υπήρξε συγγραφέας, φιλόσοφος και συνθέτρια. Διάσημη μυστικίστρια, βοτανολόγος, ποιήτρια και γλωσσολόγος, ζώντας σε μια εποχή όπου οι γυναίκες δεν είχαν ελευθερίες οπότε και τούς απαγορεύονταν να τραγουδούν δημόσια, εκείνη ως μοναχή απομονωμένη από τον κόσμο είχε την ελευθερία αυτής της δημιουργικής διεξόδου.

Είναι τεράστιο το σώμα της σωζόμενης λειτουργικής μουσικής της. Ανάμεσα στα έργα της βρίσκουμε και τα αφιερωμένα στην Αγία Ούρσουλα, Αντίφωνα.
Η Αγία Ούρσουλα, ασκούσε μια ιδιαίτερη γοητεία στην Χίλντεγκαρντ, καθώς όπως και κείνη περιβαλλόταν από αγνές, ευσεβείς παρθένες, που με πάθος και βαθιά πίστη έρχονταν στο μοναστήρι της. 

Hildegard of Bingen: Mattins Antiphons for St Ursula:

2. Hildegard von Bingen: "Laudes de sainte Ursule, Hymne "Cum vox sanguinis Ursule":

Τα περισσότερα από τα έργα που έγραψε η Χίλντεγκαρντ είναι σύντομα σε έκταση, κατάλληλα ώστε να εκτελούνται στην ιερή τελετή προς τιμήν του Αγίου. Υπάρχει ωστόσο κι ένας ύμνος -μέρος των "Laudes de sainte Ursule" με τίτλο: Cum vox sanguinis-Με τη φωνή του αίματος", πολύ πιο εκτεταμένος και αποκαλύπτει τη λεπτότητα της σκέψης της Χίλντεγκαρντ, που αντιλαμβανόταν την ανθρώπινη ψυχή ως "συμφωνική"  η οποία εκφράζεται όταν συντονίζεται με την ουράνια μουσική των σφαιρών, δημιουργώντας αρμονία με το σώμα και το τραγούδι.

Η Χίλντεργκαρντ διδάσκει τις νεαρές μοναχές

Οι εναρκτήριοι στίχοι της αντανακλούν πιστά τον ποιητικό παραλληλισμό: Η Ούρσουλα και το "αθώο πλήθος" της τραγουδούν "με φωνή αίματος" ενώπιον του Θεού, λέγοντας ότι αξίζει να χαίρεται, καθώς η θυσία τους είναι γι' Αυτόν.

"Cum vox sanguinis

Ursule et innocentis turbe eius

ante thronum dei sonuit...

Με φωνή αίματος

Η Ούρσουλα και οι αθώες παρθένες της 
υμνούν ενώπιον του Θρόνου Σου ..."

Hildegard von Bingen: "Laudes de sainte Ursule"
Hymne XVIII: "Cum vox sanguinis Ursule":

3. Michael Haydn: "Missa in honorem Sanctae Ursulae":

Στα νεότερα χρόνια, ο αδερφός του Γιόζεφ Χάυντν, Μίκαελ  -ο οποίος υπήρξε και κείνος σπουδαίος συνθέτης-  το 1793 συνέθεσε τη:  "Missa in honorem Sanctae Ursulae-Λειτουργία προς τιμήν της Αγίας Ούρσουλας ". 

Η θρησκευτική σύνθεση είναι γνωστή και ως "Chiemseemesse", καθώς ο Μ. Χάυντν τη συνέθεσε με αφορμή την μοναστική τελετή της φίλης του και με μουσικά χαρίσματα, Ούρσουλας Όσβαλντ.
Η κοπέλα είχε ασπαστεί το μοναχισμό και η λειτουργία του Χάυντν συνόδευσε τους θρησκευτικούς της όρκους στο Αβαείο  των Βενεδικτίνων του  Chiemsee στη Βαυαρία.
Να θυμηθούμε πως καθ 'όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Μ. Χάυντν διατηρούσε στενούς δεσμούς με την εκκλησία των Βενεδικτίνων.

Ο συνθέτης δεν ακολουθεί τον γνωστό τρόπο μουσικής ανάπτυξης της Λειτουργίας, αλλά δομικά κινείται σύμφωνα με τα πρότυπα της συμφωνίας, με κύριο μέσο θεματικής επεξεργασίας τη χρήση της φούγκας. Οι φωνές των τεσσάρων σολίστ πλαισιώνονται από μικτή χορωδία, μικρό σύνολο και μπάσο κοντίνουο.

Η Λειτουργία είναι ένα από τα πιο επιτυχημένα και εμπνευσμένα έργα του Χάυντν και λόγω του μελωδικού ύφους της έχει χαρακτηριστεί ως η περισσότερο "Μοτσάρτιαν" από όλες τις Λειτουργίες του συνθέτη.

Michael Haydn: "Missa in honorem Sanctae Ursulae":