Νίτσε - Στράους: "Ζαρατούστρα - Για τις χαρές και τα πάθη..."

 

"Φρίντριχ Νίτσε",  Edvard Munch - 1906

Από τα πρώτα  μουσικά έργα που η έμπνευσή τους αντλήθηκε από φιλοσοφικά δοκίμια και πραγματείες είναι το περίφημο συμφωνικό ποίημα του Ρίχαρντ Στράους: " Τάδε έφη Ζαρατούστρα", βασισμένο στο ομότιτλο έργο του φιλοσόφου, Φρίντριχ Νίτσε.

Ο γερμανός διανοητής σε αυτό έργο  πραγματεύεται την ιδέα της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, το θέμα του θανάτου και του Υπερανθρώπου. 

Με την προσέγγισή του ο συνθέτης προσπαθεί περισσότερο να "σχολιάσει" τις ιδέες του Νίτσε, παρά να τις αναπαραστήσει μουσικά...
Συνθέτης της  ύστερης ρομαντικής περιόδου, ας θυμηθούμε πως ο Στράους παράλληλα με τις σπουδές του στη Μουσική και την Ιστορία της Τέχνης στο Μόναχο, σπούδασε και Φιλοσοφία. Εκείνη την περίοδο διάβασε πολύ Γκαίτε και Σοπενχάουερ.
Η πνευματική γνωριμία του συνθέτη με το έργο του Νίτσε έγινε το 1872. Η γοητεία που τού άσκησε ήταν διαρκής και έντονη, τόσο ώστε να πάρει την απόφαση να "μουσικοποιήσει" τη Νιτσεϊκή ιδέα. Το συμφωνικό ποίημα παρουσιάστηκε στο κοινό το 1897.

 Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Νίτσε στην αυτοβιογραφία του, με τίτλο Ecce Homo, ο "Ζαρατούστρα", που συμβολίζει την ελευθερία του ατόμου που προηγείται της εποχής του, αποτελεί από μόνος του μουσική σύνθεση και σίγουρα, μία από τις προθέσεις του έργου είναι η αναγέννηση της τέχνης της ακρόασης...

Χειρόγραφη επιστολή του Νίτσε προς τον φίλο του και εκδότη,  Heinrich Köselitz,
όπου ανακοινώνει τον τίτλο του νέου του βιβλίου: "Τάδε εφη Ζαρατούστρα"

"Πορτραίτο του Ρ. Στράους", Μαξ Λίμπερμαν

Στο προγραμματικό έργο του Στράους, η αντιπαράθεση της φύσης και της ανθρωπότητας ως δύο εναλλακτικών κόσμων που συγχρόνως αλληλοσυσχετίζονται, όπως ο Νίτσε επισημαίνει στο φιλοσοφικό του πόνημα, μουσικά αποδίδεται με την ακραία αντίθεση δυο κλιμάκων: της Ντο μείζονος, που αντιπροσωπεύει το σύμπαν και της Σι μείζονος, που αντιπροσωπεύει την ανθρωπότητα.

Ο Στράους στοχεύει στην έκφραση δύο εννοιών στο πλαίσιο: εξέλιξη-ανάπτυξη. Η ιδέα της εξέλιξης της ανθρωπότητας από τις πρωταρχικές ρίζες της... συνεχίζει μέσα από ποικίλες μορφές ανάπτυξης, θρησκευτικές και επιστημονικές...φτάνοντας ως την κεντρική ιδέα του "Υπερανθρώπου" του Νίτσε.

Το έργο δομείται σε εννέα τμήματα, καθένα απ' τα οποία τιτλοφορείται από τα αντίστοιχα κεφάλαια του βιβλίου του Νίτσε, που πραγματεύεται ο συνθέτης.

Θα επικεντρωθούμε στο σύντομο, πλην μεγαλειώδες, τέταρτο μέρος με τίτλο: "Von den Freuden und Leidenschaften-Για τις χαρές και τα πάθη", απόσπασμα του οποίου διαβάζουμε παρακάτω:

"...Κάποτε είχες πάθη και τα ονόμαζες κακά. Τώρα όμως έχεις μόνο τις

αρετές σου: γεννήθηκαν από τα πάθη σου.

Τον ύψιστο σκοπό σου τον τοποθέτησες στην καρδιά αυτών των παθών: τότε αυτά έγιναν οι αρετές και οι χαρές σου.

Είτε ήσουν από το γένος των χολερικών είτε από το γένος των φιλήδονων είτε από το γένος των φανατικών της πίστης είτε των φιλέκδικων: στο

τέλος, όλα τα πάθη σου θα γίνονταν αρετές και όλοι οι διάβολοι σου άγγελοι.

Κάποτε είχες άγρια σκυλιά στο κελάρι σου: στο τέλος όμως μεταμορφώθηκαν σε πουλιά και χαριτωμένες τραγουδίστριες.

Από τα δηλητήριό σου διύλισες το βάλσαμο σου· άρμεξες την αγελάδα

Θλίψη — τώρα πίνεις μόνο το γλυκό γάλα των μαστών της.

Και τίποτε κακό δεν θα γεννηθεί στο εξής από σένα, παρά μόνο το
κακό που γεννιέται από τον αγώνα των αρετών σου.."

Ο Ρ. Στράους στο μέρος "Για τις χαρές και τα πάθη" επιλέγει  εύστοχα να κινηθεί σε διονυσιακό πνεύμα. Έτσι, ακούγονται γρήγοροι, ευχάριστοι, χορευτικοί ρυθμοί και επιβλητικά μελωδικά μοτίβα που παραπέμπουν σε βακχικές γιορτές, υπογραμμίζοντας και τις ερωτικές απολαύσεις. 
"Καθώς ακούγονται αυτοί οι ευχάριστοι χοροί, η ψυχή του ατόμου ανεβαίνει στον ουρανό, ενώ ο κόσμος βυθίζεται μακριά του"...
Στης έμπνευσης τη δίνη, μια μαεστρική ενορχήστρωση έρχεται με τους θαυμάσιους συνδυασμούς ηχοχρωμάτων να περιγράψει στοχαστικούς στροβιλισμούς φιλοσόφου και συνθέτη...Χορευτική διάθεση, αλλά και ανατρίχιασμα. Σε μερικά σημεία το τέμπο μοιάζει να ξεφεύγει από τον έλεγχο.Η ένταση αυξάνεται καλώντας τον ακροατή σε μια θορυβώδη φανφάρα. Η ορχήστρα αποδίδει το εκστασιακό συναίσθημα. Τοξοτά, χάλκινα και ξύλινα πνευστά λαμπυρίζουν...

"Δες, πόσο πολύ επιθυμεί το ύψιστο καθεμιά από τις αρετές σου:
θέλει ολόκληρο το πνεύμα σου για να είναι αυτό κήρυκάς της,
θέλει ολόκληρη τη δύναμή σου στην οργή, στο μίσος και στην αγάπη. [...]

Αχ, αδελφέ μου, δεν έχεις δει ακόμη ούτε μια αρετή να συκοφαντεί και να μαχαιρώνει τον εαυτό της;
Ο άνθρωπος είναι κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί: και γι' αυτό πρέπει να αγαπάς τις αρετές σου — γιατί απ' αυτές θα χαθείς".
 Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα.

("Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα", Νίτσε, εκδ. Νησίδες, μτφ: Ζ. Σαρίκας, σελ. 35-36)

Η ένταση του μέρους σταδιακά αποδυναμώνεται...Η γαλήνη της νύχτας, κυριαρχεί... Η εκτέλεση συνεχίζεται στο επόμενο τμήμα χωρίς διακοπή.

Richard Strauss: "Also Sprach Zarathustra"

Mov. IV: Von den Freuden und Leidenschaften-Για τις χαρές και τα πάθη"
Διευθύνει ο P. Boulez:

Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή τη γενέθλια επέτειο του Φρίντριχ Βίλχελμ Νίτσε (15 Οκτωβρίου 1844), ο οποίος εκτός από φιλόσοφος και άνθρωπος της διανόησης υπήρξε ποιητής, αλλά και λάτρης της μουσικής, πιανίστας και συνθέτης.

Στο μπλογκ υπάρχουν πολλά κείμενα με αφορμή το Νίτσε. Περιηγηθείτε!