Τα φυτολόγια της Κλάρας: Μουσικές κι ευαισθησία για ένα "Σιωπηλό Νούφαρο"...

Από τις λαμπρότερες μητροπόλεις του 19ου αιώνα υπήρξε η Βιέννη, ένα ζωντανό πολιτιστικό κέντρο όπου η μουσική, οι τέχνες και η κοσμική ζωή συναντιούνταν με απαράμιλλη χάρη. Στην αυστριακή πρωτεύουσα, η νεαρή Κλάρα Βικ, κλήθηκε να αποδείξει πως δεν ήταν απλώς ένα παιδί-θαύμα, αλλά μια ισάξια συναγωνίστρια των κορυφαίων βιρτουόζων της εποχής, όπως ο διαβόητος Σίγκισμοντ Θάλμπεργκ.
Η Κλάρα έφτασε στη Βιέννη στις αρχές Δεκεμβρίου του 1837 και η ανταπόκριση ήταν κάτι παραπάνω από ενθουσιώδης. Το κοινό την υποδέχτηκε με πρωτοφανή λατρεία. Η Βιέννη κυριολεκτικά την ερωτεύτηκε. Η φήμη της εξαπλώθηκε τόσο γρήγορα, ώστε οι ζαχαροπλάστες της πόλης έλαβαν παραγγελία να δημιουργήσουν ένα γλυκό προς τιμήν της, την περίφημη "Torte à la Wieck". Ήταν τότε σύνηθες, κάποιο επιδόρπιο να φέρει το όνομα του καλλιτέχνη που κατακτούσε την πόλη. 

Όμως, στην περίπτωση της Κλάρας, δεν επρόκειτο για μια τυπική τιμή. Η αγάπη και ο θαυμασμός του κοινού ήταν τέτοιοι, που οι ζαχαροπλάστες δεν δίστασαν να χρησιμοποιήσουν τα πιο ακριβά και εκλεκτά υλικά, αρωματική βουτυρόκρεμα, φίνα σοκολάτα, σταγόνες από κονιάκ και βανίλια. Μια γλυκιά συμφωνία αφιερωμένη στα "μαγικά της δάχτυλα", που είχαν τη δύναμη να απογειώνουν τις ψυχές του ακροατηρίου της και να τις στέλνουν στους ουρανούς.

Η Κλάρα δεν αρκέστηκε στις αναμενόμενες βιρτουοζικές επιδείξεις που κυριαρχούσαν στα προγράμματα των πιανιστών της εποχής. Επέκτεινε το ρεπερτόριό της τολμηρά, εντάσσοντας έργα των Σοπέν, Μπαχ και κυρίως του Μπετόβεν .Επιλογές σπάνιες και απαιτητικές για μια γυναίκα ερμηνεύτρια εκείνης της εποχής. Η ερμηνεία της στην "Appassionata" του Μπετόβεν δεν άφησε ασυγκίνητο ούτε τον μεγάλο δραματουργό Φραντς Γκρίνπαρτσερ, ο οποίος εμπνεύστηκε απ’ αυτήν ένα ποίημά του.

Ακόμη και ο Φραντς Λιστ, ο σπουδαίος αντίπαλός της, δεν έκρυψε τον θαυμασμό του. Η τεχνική της αρτιότητα, η εκφραστική της δύναμη και, κυρίως η εσωτερικότητα της ερμηνείας της την ανέδειξαν ως μια μοναδική παρουσία σ’ έναν μουσικό κόσμο που δύσκολα ανέμενε τέτοιο πνευματικό βάθος και καλλιτεχνική ωριμότητα από μια τόσο νέα -και πάνω απ’ όλα, γυναίκα- καλλιτέχνιδα.

Η εκθαμβωτική της επιτυχία δεν έμεινε χωρίς θεσμική αναγνώριση. Ο αυτοκράτορας Φερδινάνδος Α΄ της Αυστρίας την ανακήρυξε επίσημα "Βιρτουόζα της Αυτοκρατορικής Μουσικής Δωματίου". Μια τιμή σπάνια, σχεδόν ασύλληπτη για την εποχή, αν σκεφτεί κανείς ότι απευθυνόταν σε μια γυναίκα, ξένη και προτεστάντρια, ιδιότητες που συνήθως λειτουργούσαν ως εμπόδιο στην αυλική αποδοχή. Κι όμως, στην περίπτωση της Κλάρας, αυτά τα "μειονεκτήματα" δεν στάθηκαν τροχοπέδη. Αντίθετα, φάνηκαν να φωτίζουν τη λάμψη της προσωπικότητάς της και να ενισχύουν την ακτινοβολία του ταλέντου της. Ήταν αδύνατο να αγνοηθεί. Κι αυτό δεν οφειλόταν στο ότι έπαιζε με απαράμιλλη δεξιοτεχνία, αλλά γιατί έπαιζε με ψυχή.

"Η άσκηση της τέχνης αποτελεί μεγάλο μέρος της ύπαρξής μου. Είναι το οξυγόνο μου"

Στην εποχή της Κλάρας, τα λουλούδια δεν ήταν απλώς στολίδια της φύσης, αλλά βαθιά φορτισμένα σύμβολα κοινωνικής και συναισθηματικής επικοινωνίας. Το μάζεμά τους, η σύνθεση σε στεφάνια, η προσφορά τους ως ένδειξη αγάπης ή φιλίας, ακόμη και η χρήση τους για τη διακόσμηση του χώρου, αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ευγένειας και τρυφερότητας της εποχής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ανθίζουν, κυριολεκτικά και μεταφορικά, τα φυτολόγια της Κλάρας Βικ-Σούμαν.

Το πρώτο φυτολόγιό της δημιουργήθηκε το 1854, τη χρονιά που ο Ρόμπερτ Σούμαν εισήχθη στο ψυχιατρικό άσυλο. Ήταν μια πράξη σιωπηλής επικοινωνίας. Ενα άλμπουμ γεμάτο φύλλα και άνθη, μέσα από τα οποία η Κλάρα προσπαθούσε να μοιραστεί την εσωτερική και εξωτερική της ζωή με τον αγαπημένο της, ο οποίος είχε πια αποσυρθεί σ’ έναν κόσμο που δεν έφταναν οι λέξεις. Ήταν σαν να του μιλούσε με τη γλώσσα της φύσης.

Σελίδα από φυτολόγιο της Κλάρας
(πηγή: omifacsimiles)

Τα δύο χρόνια που ακολούθησαν, η Κλάρα ταξίδευε αδιάκοπα, δίνοντας συναυλίες σε ολόκληρη την κεντρική Ευρώπη. Με τα έσοδα από τις περιοδείες συντηρούσε την οικογένεια, τα επτά παιδιά της, και κάλυπτε τα έξοδα για τη φροντίδα του Ρόμπερτ.

Σε κάθε πόλη που επισκεπτόταν, μάζευε λουλούδια και φυτά. Από πάρκα, αγρούς, από μέρη που της θύμιζαν τις τρυφερές, ρομαντικές στιγμές της με τον Ρόμπερτ. Τα πίεζε ανάμεσα σε σελίδες, τα ξέραινε, τα ταξινομούσε με επιμονή και ευαισθησία, συνθέτοντας μικρές "βοτανικές επιστολές αγάπης", ελπίζοντας πως όταν ο Ρόμπερτ θα γινόταν καλά, θα του χάριζε αυτό το σιωπηλό ημερολόγιο από φύλλα και πέταλα.

Το τελευταίο φυτολόγιο της Κλάρας ήταν δώρο του Γιοχάνες Μπραμς. Σε αυτό, δεν αποτυπώνονται μόνο οι σταθμοί των ταξιδιών της, αλλά και οι ψυχικές της μετατοπίσεις. Κάθε άνθος, κάθε αποξηραμένο φύλλο είναι και μια ανάμνηση, μια σιωπηλή εξομολόγηση, μια στιγμή που φυλάχτηκε με ευλάβεια.
Τα φυτολόγια της Κλάρας δεν είναι απλά τεκμήρια φυσιολατρίας ή ρομαντικής ευαισθησίας. Είναι αποθέματα αγάπης, επιβίωσης, στοχασμού και πένθους.



Περίπου το ένα τρίτο των φωνητικών συνθέσεων της Κλάρα Σούμαν περιλαμβάνουν άμεσες ή υπαινικτικές αναφορές σε λουλούδια. Τίτλοι όπως: "Die stille Lotosblume", "An einem lichten Morgen", "Was weinst du, Blümlein", "Das Veilchen" (Το Σιωπηλό Νούφαρο", "Σ' ένα Λαμπρό Πρωινό", "Γιατί κλαις, μικρό λουλούδι", "Η Βιολέτα") και τόσα άλλα, αποκαλύπτουν τη βαθιά, σχέση της με τον φυτικό κόσμο.
Η ευαίσθητη πιανίστα και συνθέτρια δεν βλέπει το άνθος ως διακοσμητικό μοτίβο, αλλά ως ζωντανό, πολυσήμαντο στοιχείο του ψυχικού τοπίου.

Σελίδα από φυτολόγιο της Κλάρας
(πηγή: omifacsimiles)

Στα λήντερ της, τα λουλούδια αποκτούν φωνή κι ανάσα.Τους δίνει υπόσταση, συναισθηματική κίνηση. Άλλοτε τα προστατεύει μέσα σε μια εύθραυστη μουσική ησυχία για να διαφυλάξει τη μυστικότητά τους κι άλλοτε αποκαλύπτει τις άρρητες επιθυμίες τους, σαν να τους χαρίζει τον λόγο που τους αρνείται η φύση.
Σ' αυτόν το μουσικό κόσμο, τα λουλούδια αναδύονται ως σύμβολα ομορφιάς, φθοράς, αλλά και μιας ιδιαίτερης, βαθιάς θηλυκότητας, ανθεκτικής, αποκαλυπτικής, διακριτικά μεταβλητής. Είναι εκφάνσεις μιας γυναικείας ύπαρξης που επιμένει.

Η Κλάρα Σούμαν, με την ευαισθησία της συνθέτριας και την οξύτητα της ερμηνεύτριας, μεταμορφώνει κάθε άνθος σε καθρέφτη εσωτερικών τοπίων. Γίνονται φορείς της απώλειας της ελπίδας, της επιθυμίας ή της σιωπηλής αφοσίωσης. Δύσκολα αδιαφορεί κανείς στη συναισθηματική γοητεία αυτών των "μελωδικών" λουλουδιών. Το καθένα εμφανίζεται σαν πολύτιμο λείψανο μιας χαμένης, προσωπικής ανάμνησης...

Από τα πλέον αγαπημένα τραγούδια της τιμώμενης Κλάρας Βικ-Σούμαν ήταν το "Die stille Lotosblume - Το Σιωπηλό Νούφαρο", σε στίχους του γερμανού ποιητή, Emanuel Geibel:

"Το Σιωπηλό Νούφαρο

αναδύεται από τη γαλάζια λίμνη

Τα φύλλα του τρεμοπαίζουν και λαμπυρίζουν

Και λευκά σαν το χιόνι είναι τα πέταλά του

Και τότε το φεγγάρι από τον ουρανό

χύνει όλο το χρυσαφένιο του φως,

Ρίχνει όλες τις ακτίνες του

Στην αγκαλιά της.

Στο νερό γύρω απ’ το λουλούδι

Γυροφέρνει ένας λευκός κύκνος,

Τραγουδά τόσο γλυκά, τόσο απαλά

Και κοιτάζει το λουλούδι.

Τραγουδά τόσο γλυκά, τόσο απαλά

επιθυμεί να πεθάνει τραγουδώντας.

Ω λουλούδι, άσπρο λουλούδι,

Μπορείς να καταλάβεις το τραγούδι;"

***

"Ω λουλούδι, άσπρο λουλούδι, μπορείς να καταλάβεις το τραγουδι;..."

Ο ποιητής, που από την αρχαιότητα συχνά παρομοιάζεται με κύκνο, γυρίζει γύρω από το πανέμορφο άνθος του λωτού και του τραγουδά, αναρωτώμενος αν το λουλούδι μπορεί να νιώσει ή να καταλάβει το τραγούδι του.Η αιθέρια μουσική της Κλάρας Σούμαν, με τα ψιθυριστά μοτίβα και τις απαλές αρμονίες, μας βοηθά να σταθούμε πάνω σε αυτό το ερώτημα και να το αισθανθούμε με διάφορους τρόπους.
Ίσως πρόκειται για έναν ρομαντικό ποιητή που απευθύνεται σε κάτι μακρινό και άπιαστο ενώ ανάμεσά τους υπάρχει ένα πιθανό χάσμα στην κατανόηση. Ίσως όμως το ποίημα να μιλά για το βαθύ μυστήριο του Έρωτα και της Τέχνης, μια φωνή που ακούγεται, αλλά δεν ξέρουμε ποτέ αν αληθινά φτάνει στον προορισμό της...

Clara Schumann: "Die stille Lotosblume":

[Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή τη γενέθλια επέτειο της Κλάρας Βικ-Σούμαν. Γεννήθηκε στη Λειψία, στις 13 Σεπτεμβρίου του 1819]