Ο Θάνατος στην τέχνη του Καραβάτζιο και η μουσική ανάγνωση του Jordi Savall...

Ο Μικελάντζελο Μερίζι, γνωστός ως Καραβάτζιο υπήρξε μια από τις πιο ρηξικέλευθες και αντιφατικές μορφές της ιταλικής τέχνης. Γεννημένος στο Μιλάνο στις 29 Σεπτεμβρίου 1571, αλλά μεγαλωμένος στην πόλη Καραβάτζο, απ' όπου πήρε και το προσωνύμιό του, ανέτρεψε τα καλλιτεχνικά δεδομένα της εποχής του με μια ζωγραφική που έφερνε τον θεϊκό κόσμο στο επίπεδο του ανθρώπινου. Με δραματικές αντιθέσεις φωτός και σκιάς, απόλυτο ρεαλισμό και έντονο συναισθηματισμό, ο Καραβάτζιο εισήγαγε ένα νέο ύφος που επηρέασε βαθιά τη μπαρόκ τέχνη και καθόρισε την πορεία της ευρωπαϊκής ζωγραφικής.

"Ο Θάνατος και η Φύση συνωμότησαν σκληρά εναντίον σου, Καραβάτζιο.
Η Φύση φοβήθηκε μήπως την ξεπεράσουν οι εικόνες που δημιουργούσες…
Ο Θάνατος φλεγόταν από αγανάκτηση, επειδή εκείνους που θέριζε με το δρεπάνι του,
εσύ τούς επανέφερες στη ζωή"

Η παραπάνω φράση ανήκει στον ιταλό ποιητή, Τζιαμπατίστα Μαρίνο και αναφέρεται στον Καραβάτζιο. Φράση που λειτουργεί σαν αναγνώριση της δύναμης της τέχνης του ζωγράφου να υπερβαίνει τη φθορά.

Καραβάτζιο: 1. "Ενταφιασμός του Χριστού", 2. "Θάνατος της Παρθένου"

Ο θάνατος υπήρξε διαχρονικά ένα από τα πιο φορτισμένα θέματα της ανθρώπινης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Από την τραγωδία μέχρι την ποίηση και τη ζωγραφική, αποτελεί τόπο στοχασμού για το τέλος της ανθρώπινης ζωής, τη μετάβαση, την απώλεια, τη λύτρωση. 

Στη μπαρόκ ζωγραφική και ιδιαίτερα στο έργο του Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο, ο θάνατος δεν παρουσιάζεται ως αφηρημένη έννοια αλλά ως σωματική, δραματική εμπειρία...Ως μια στιγμή παγωμένη στο φως και το σκοτάδι.
Ο Καραβάτζιο προσέγγισε το θέμα του θανάτου με ασύγκριτη ωμότητα αλλά και ανθρωπιά. Οι μορφές του υποφέρουν, αποδέχονται, εκφράζουν τρόμο ή γαλήνη, πάντοτε με έντονη θεατρικότητα και ρεαλισμό. Το σκοτάδι και το φως, οι δύο κύριοι εκφραστικοί του άξονες, λειτουργούν ως μεταφυσικοί σχολιαστές πάνω στη φθορά του σώματος, το οποίο φωτίζεται για να αποκαλυφθεί η τραγική ομορφιά της ανθρώπινης φύσης.

Καραβάτζιο: 1. "Αποκεφαλισμός του Ιωάννη του Βαπτιστή", 2. "Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη¨"

Σε αυτό το πλαίσιο, επτά πίνακες του Καραβάτζιο ξεχωρίζουν για τη δύναμη με την οποία αποτυπώνουν το μυστήριο του θανάτου, τη σωματική του αλήθεια, την πνευματική του σιωπή. 

• Στον "Ενταφιασμό του Χριστού", η απώλεια αποτυπώνεται στο βάρος του νεκρού σώματος, στη θλίψη που συνδέει το ανθρώπινο με το θείο. 
  
  
• Στον "Θάνατο της Παρθένου", η Θεοτόκος εμφανίζεται νεκρή, χωρίς εξιδανίκευση, σε μια από τις πιο ανθρώπινες στιγμές της αγιογραφίας. Η νεκρή μορφή που φωτίζεται από το κόκκινο φόρεμα, ακροβατεί ανάμεσα στο θείο και την πρόκληση.
  
  
• Στον "Αποκεφαλισμό του Ιωάννη του Βαπτιστή"(το μοναδικό ενυπόγραφο έργο του Καραβάτζιο), ο θάνατος συντελείται μέσα στη σιωπή, χωρίς έξαρση, μόνο με το κενό που αφήνει πίσω του.
  
  
•  Στην "Ιουδήθ που αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη", η πράξη του θανάτου αποδίδεται με ωμότητα και συνειδητότητα, ηθική αμφισημία και ανθρώπινη σκληρότητα. 
  
  
• Στο "Δαβίδ με την κεφαλή του Γολιάθ", ο νεαρός ήρωας κοιτά με οίκτο τον αποκεφαλισμένο εχθρό του, που φέρει τα χαρακτηριστικά του ίδιου του Καραβάτζιο. Ενας στοχασμός πάνω στην ενοχή και την αυτοτιμωρία. 
  
  
• Στον "Διαλογισμό του Αγίου Ιερώνυμου", ο θάνατος είναι παρών στη νεκροκεφαλή, αλλά και στην ατμόσφαιρα του στοχασμού, της πνευματικής προετοιμασίας. 
  
  
• Τέλος, στο "Διαλογισμό του Αγίου Φραγκίσκου", η μετάβαση δεν παρουσιάζεται σαν τρόμος αλλά ως βαθιά εσωτερική στροφή προς το θείο.

Τα παραπάνω ζωγραφικά έργα αποτέλεσαν την έμπνευση για το μουσικό έργο "Lachrimae Caravaggio-Τα δάκρυα του Καραβάτζιο" του Jordi Savall, ένα σύνολο επτά μουσικών "στροφών" που λειτουργούν ως ηχητικοί στοχασμοί πάνω στη ζωγραφική του τιμώμενου ιταλού ζωγράφου. Γράφτηκε για να συνοδεύσει επετειακή εικαστική έκθεση με έργα του Καραβάτζιο στη Βαρκελώνη. 

Καραβάτζιο: 1. "Δαυίδ με την κεφαλή του Γολιάθ", 2. "Διαλογισμός Αγ. Ιερώνυμου", 3. "Διαλογισμός Αγ, Φραγκίσκου"

Πρόκειται για σύνθεση που εστιάζει στον διάλογο ανάμεσα στις τέχνες και στον χρόνο. Η μουσική έχει γραφτεί από τον ίδιο τον Savall και περιλαμβάνει αυτοσχεδιασμούς -στο ύφος της πασακάλια ή επικήδειου εμβατηρίου- βασισμένους σε έργα των Τζεσουάλντο, Μοντεβέρντι και Τραμπάτσι. 

Το έργο συνιστά μια μοναδική συνάντηση ανάμεσα σ'έναν  συγγραφέα κι ένα μουσικό -τον Γάλλο λογοτέχνη Dominique Fernandez και το Jordi Savall-  οι οποίοι αντλούν έμπνευση από τη σπουδαία μορφή του Καραβάτζιο. Οι δύο δημιουργοί αποτίουν φόρο τιμής στον Ιταλό ζωγράφο, μέσα από τις δικές τους καλλιτεχνικές οπτικές -τη λογοτεχνία και τη μουσική. Αν και η οργανική δομή των συνθέσεων έχει τις ρίζες της στον 17ο αιώνα, η μουσική γλώσσα και έκφραση ενσωματώνουν νεωτερικά στοιχεία, παραπέμποντας στην αισθητική του Άρβο Περτ και ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τις σιωπές ως εκφραστικό μέσο.

Προτείνω να ακούσουμε το στοιχειωτικό "Cantus Caravaggio - Το τραγούδι του Καραβάτζιο", ένα κομμάτι που διατρέχει ολόκληρο το άλμπουμ. Λειτουργεί σαν εισαγωγική προσευχή, με το φλάουτο τραβέρσο να δημιουργεί μια ανατριχιαστική, σχεδόν υπερβατική ατμόσφαιρα. Η μουσική είναι βαθιά εσωτερική. Ο ήχος της βιόλα ντα γκάμπα τονίζει μια θρηνητική ηρεμία, χωρίς ίχνος μελοδραματισμού. Οι νότες αναπνέουν μέσα σε μεγάλες παύσεις, σαν να αιωρούνται στο σκοτάδι των πινάκων. Το Cantus Caravaggio δεν απεικονίζει, ούτε περιγράφει. Στοχάζεται. Μ' έναν στοχασμό στον οποίο δεν βρίσκουμε την απόγνωση, αλλά τη βαθιά συγκίνηση της μνήμης...

Jordi Savall: "Cantus Caravaggio"

Στο μπλογκ υπάρχουν και άλλα κείμενα για τον Καραβάτζιο. Περιηγηθείτε!