"Υψωθήτω ο Σταυρός": Κάθαρση και Λύτρωση στη μουσική του Κάρλο Τζεσουάλντο

Ρούμπενς: "Η Αγία Ελένη υψώνει τον Τίμιο Σταυρό"

Σήμερα, στην μεγάλη Γιορτή της "Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού", στεκόμαστε με ευλάβεια ενώπιον του πιο παράδοξου και μυστηριακού συμβόλου της πίστης μας, του Σταυρού, όπου το ανθρώπινο μαρτύριο συναντά το θείο έλεος, και η απόλυτη ταπείνωση μεταμορφώνεται σε αιώνια δόξα και λύτρωση.

Στη σιωπηλή μεγαλοπρέπεια αυτής της ημέρας, αναδύεται μέσα μου η φωνή ενός πονεμένου συνθέτη. Κάρλο Τζεσουάλντο, Πρίγκιπας της Βενόζα, ευγενής του 16ου αιώνα, μα και άνθρωπος βαθιά τραγικός.

Γνωστός όχι μόνο για την τολμηρή και αινιγματική μουσική του, αλλά και για το σκοτεινό του βίο. (Ο Τζεσουάλντο διέπραξε, σε στιγμή φρενήρους πάθους, τον φρικτό φόνο της συζύγου του και του εραστή της, όταν τους ανακάλυψε επ’ αυτοφώρω).
Ήταν η φρίκη αυτής της πράξης και η βαθειά θλίψη που την ακολούθησε, που φαίνεται να σμίλεψαν τις επόμενες συνθέσεις του. Μια μουσική μετανοίας, εξιλέωσης, και αγωνίας για σωτηρία.

Το έργο του "O Crux Benedicta - Ω Σταυρέ Ευλογημένε" αποτελεί μια από τις πιο σπαρακτικές και ιερές καταθέσεις της ψυχής του. 

Μέσα από τις δυστοπικές αρμονίες και τις δραματικές χρωματικές μεταπτώσεις, δεν ακούγεται απλώς μια μελωδία, αλλά ένας ψίθυρος μετανοίας, ένας θρήνος και συνάμα ένας ύμνος προς το Φως. Σαν ο ίδιος ο Σταυρός να ανασαίνει μέσα από τις νότες σιωπηλά, ευλογώντας τον άνθρωπο που έπεσε και ύστερα προσπάθησε να σηκωθεί.

Η μουσική του Τζεσουάλντο δεν χαϊδεύει. Αναταράσσει, αποκαλύπτει, μεταμορφώνει. Δεν προσφέρει εύκολη παρηγοριά, αλλά μας καλεί να σταθούμε γυμνοί μπροστά στην αλήθεια μας, όπως μπροστά στον Τίμιο Σταυρό.

Κι έτσι, σήμερα, με τον Σταυρό υψωμένο στις εκκλησιές και -πιο ουσιαστικά- μέσα μας, ας προσευχηθούμε να μας δοθεί η δύναμη να αντικρίζουμε τις πληγές μας με γενναιότητα, η ταπείνωση να ζητούμε έλεος και συγχώρεση και η πίστη ότι από κάθε προσωπικό μας σταυρό, θα ανατείλει κάποια στιγμή η Ανάσταση.

O crux benedicta,

o crux splendidior cunctis astris

portare talentum mundi

dulce lignum, dulces clavos

dulcia ferens pondera

salva præsentem catervam

in tuis laudibus congregatam.

Ευλογημένε Σταυρέ, που μόνο εσύ ήσουν

άξιος να κουβαλήσεις την αξία του κόσμου

γλυκό ξύλο, γλυκά καρφιά, γλυκύτερα

φέρουν βάρη. Πάνω απ' όλα τα ξύλα κέδρων

εσύ ξεχωρίζεις. Από σένα κρεμιόταν

η Σωτηρία του Κόσμου. Πάνω σε σένα

θριάμβευσε ο Χριστός και ο θάνατος

ξεπέρασε το θάνατο εις τον αιώνα.

Zεράρ Ντουφέ: Η Αγία Ελένη και ο Τιμιος Σταυρός"

Όταν το αυτί πλησιάζει τις πρώτες νότες του 5φωνου μοτέτου "O Crux Benedicta", δεν εισέρχεσαι απλώς σε έναν χώρο ηχητικό. Εισέρχεσαι σε ένα ιερό τοπίο εσωτερικού ρίγους. Η σύνθεση αναδύεται σαν ψαλμωδία από τα βάθη μιας ψυχής ταραγμένης, αλλά απεγνωσμένα στραμμένης προς το Φως.
Η φωνητική γραφή του Τζεσουάλντο, τόσο ευφυής, διασπά τα δεσμά της τυπικής πολυφωνίας της Αναγέννησης. Το μοτέτο αυτό αποτελεί ύστατο δείγμα της εποχής του, όπου η καθαρότητα της γραμμής και η λυρική λιτότητα συναντούν συγκλονιστικές αρμονίες και τολμηρές εναλλαγές ύφους. Το έργο διακρίνεται για τη βαθιά εσωτερική του ροή σαν να ξετυλίγεται σε έναν πνευματικό χωρόχρονο μετανοίας. Καθεμιά από τις φωνές συνδιαλέγεται με τις άλλες σε μια αργή, αναστενάζουσα πολυφωνική αφήγηση.

Στο "O Crux Benedicta", ο Σταυρός δεν είναι μόνο σύμβολο. Αποκτά ιερή οντότητα, μια ζώσα, μεταμορφωτική παρουσία.
Και η μουσική του Τζεσουάλντο, γεμάτη πάθος και σπαραγμό, είναι μια προσωπική, ειλικρινής προσευχή προς Εκείνον που υψώθηκε για να ανασύρει τον άνθρωπο από το σκοτάδι της αβύσσου.
Έναν σκοτεινό Άνθρωπο σαν κι εκείνον, ένοχο φόνου, βυθισμένο στη θλίψη και την ενοχή, που κουβάλησε τον δικό του Σταυρό μέσα στη μοναξιά της συνείδησης και που μέσα από την πίστη και την τέχνη, τον μετουσίωσε σε μετάνοια, κάθαρση και λύτρωση.

Χρόνια πολλά και ευλογημένα σε όσους φέρουν το όνομα του Ιερού Σταυρού,

και σε όλους εκείνους που σιωπηλά και καρτερικά σηκώνουν τον δικό τους σταυρό καθημερινότητας με πίστη, αξιοπρέπεια και ελπίδα.

Carlo Gesualdo: "O crux benedicta"