Ντοστογιέφσκυ-Γιάνατσεκ: "Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων"

 

Ένας ιδιοφυής άνθρωπος και ένας από τους σημαντικότερους ψυχογράφους, του οποίου το έργο αποτελεί ορόσημο στην παγκόσμια λογοτεχνία ειναι ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ. Απεβίωσε σε ηλικία 60 ετών, στις 9 Φεβρουαρίου 1881 μετά από χρόνιες επιληπτικές κρίσεις που τον ταλαιπωρούσαν. Τάφηκε στο μοναστήρι Alexander Nevsky στην Αγία Πετρούπολη και την νεκρική πομπή του ακολούθησαν 40.000 πολιτών αποτίοντας τιμή στον "εθνικό λογοτεχνικό ήρωα" ή "προφήτη της Ρωσίας", όπως αποκαλούσαν το ρώσο διανοούμενο. 

"Portrait of  Dostoyevsky", Vasily Perov - Tretyakov Gallery

Ο Ντοστογιέφσκυ έτρεφε μεγάλη αγάπη για τη μουσική παρότι δεν είχε ίχνος μουσικής εκπαίδευσης.  Στη νεότητά του ήρθε σε επαφή με την κλασική μουσική της Δύσης παρακολουθώντας συναυλίες στην Αγία Πετρούπολη. Παραβρέθηκε σε παραστάσεις του Φραντς Λιστ και του Εκτόρ Μπερλιόζ, λάτρευε τη μουσική του συμπατριώτη του Μιχαήλ Γκλίνκα, αλλά και  τις ιταλικές όπερες(τις οποίες γνώρισε από τους ιταλικούς θιάσους που έρχονταν στο Θέατρο Μαριίνσκυ).  Γι'αυτό αναφέρεται πως στη διάρκεια της μέρας άκουγαν τον Ντοστογιέφσκυ να σιγομουρμουρίζει άριες.
Βλέπουμε δε συχνά να χρησιμοποιεί "μουσικά στιγμιότυπα" στις νουβέλες και τα μυθιστορήματά του αξιοποιώντας στοιχεία και γνώσεις που αποκομίζει από τις παραστάσεις-ακροάσεις.

Όμως αρκετές είναι κι οι φορές που έργα του εμπνέουν μεγάλους συνθέτες, με τους ήρωες του Ντοστογιέφσκυ να ζωντανεύουν μουσικά...

Τέτοια περίπτωση αποτελεί το αυτοβιογραφικό έργο του "Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων" , όπου ο κορυφαίος λογοτέχνης ξεσκεπάζει αμείλικτα τα τσαρικά κάτεργα και συγχρόνως εκφράζει τη φλογερή αγάπη του για τους απλούς ανθρώπους και τη λαϊκή Ρωσία. Οι αναφορές του αποτελούν δριμύ κατηγορητήριο κατά της δουλοπαροικίας.

"Στις απόμακρες γωνιές της Σιβηρίας, ανάμεσα στις στέπες, τα βουνά ή τ’ αδιάβατα δάση, συναντάει κανείς πού και πού κάτι μικρές ασήμαντες πολιτείες...[…] 

Συνήθως είναι με το παραπάνω εφοδιασμένες με αρχιαστυνόμους, με παρέδρους κι όλους τους άλλους κατώτερους υπαλλήλους. Γενικά, αν και στη Σιβηρία κάνει κρύο, ο κάθε μικροζεστοθεσούλης το βρίσκει εξαιρετικά ευχάριστο να υπηρετεί εκεί πέρα. Γιατί εκεί ζούνε άνθρωποι απλοί, χωρίς φιλελεύθερες τάσεις. Oι συνήθειες είναι παλιές, γερές και οι αιώνες όχι μόνο δεν τις άλλαξαν, αλλά τις καθαγιάσανε κιόλας. 

[…]

Το κλίμα είναι υπέροχο. Υπάρχουν πολλοί αξιοπρόσεχτοι και φιλόξενοι μεγαλέμποροι, υπάρχουν πολλοί Ευρωπαίοι και αρκετοί πλούσιοι. Oι δεσποινίδες ανθίζουν σαν τα τριαντάφυλλα κι είναι ηθικές ως εκεί που δεν παίρνει. Το κυνήγι πετάει μέσα στους δρόμους και πέφτει μόνο του πάνω στον κυνηγό. Η κατανάλωση της σαμπάνιας φτάνει σε αμέτρητες ποσότητες. Το χαβιάρι είναι θαυμαστό.[...]

 

"Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων"
1η έκδοση, 1862

Ο πρώτος μήνας και γενικά η αρχή της ζωής μου στο κάτεργο μένει ζωηρή ακόμα στη θύμησή μου. 

Τα επόμενα χρόνια μόλις θαμποφέγγουν στο μυαλό μου… 

Με την πρώτη ματιά, το κάτεργο μού φάνηκε αποκρουστικό. Κι όμως –παράξενο πράγμα– είχα την εντύπωση πως θα μπορούσα να ζήσω εκεί μέσα πολύ ευκολότερα απ’ ό,τι φανταζόμουνα στο δρόμο. 

Oι κατάδικοι, αν κι αλυσοδεμένοι, μπορούσανε να περπατάνε λεύτερα στην αυλή, βρίζονταν, τραγουδούσαν. Και τις νύχτες μερικοί χαρτοπαίζανε. 

Κι η ίδια η αγγαρεία, για να λέμε την αλήθεια, μου φάνηκε πως δεν ήταν δα και τόσο δύσκολη, τόσο κατεργίτικη. Και μονάχα σαν πέρασε αρκετός καιρός κατάλαβα πως ήταν βαριά και δουλειά κατέργου, όχι γιατί ήταν δύσκολη κι αδιάκοπη, μα γιατί σ’ ανάγκαζαν, σε υποχρέωναν να την κάνεις και μάλιστα με τη βέργα. 

O μουζίκος, όταν είναι λεύτερος, δουλεύει ίσως πολύ περισσότερο.

Μα δουλεύει για δικό του όφελος, με λογικό σκοπό…

Σκέφτηκα κάποτε πως αν ήθελε κανείς να κουρελιάσει και ν’ αφανίσει έναν άνθρωπο, να τον τιμωρήσει με τον πιο βάρβαρο τρόπο, έτσι που κι ο τρομερότερος κακούργος να ’τρεμε και να φοβόταν αυτή την τιμωρία, τότε θα ’ταν αρκετό να τον εξαναγκάσει να κάνει μια αγγαρεία εντελώς ανώφελη και πέρα για πέρα παράλογη. […]

Φυσικά μια τέτοια τιμωρία θα ’ταν βασανιστήριο, εκδίκηση. 

Μα, επειδή ακριβώς η κάθε καταναγκαστική εργασία έχει μέσα της μια δόση βασανιστηρίου, παραλογισμού, εξευτελισμού και ντροπής, γι’ αυτό κι η αγγαρεία στο κάτεργο είναι η πιο τυραννική από κάθε λεύτερη δουλειά…"

(Φ. Ντοστογιέφσκυ: "Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων")

Στο παραπάνω απόσπασμα ο ρώσος λογοτέχνης περιγράφει τη ζωή σε μια φυλακή της Σιβηρίας.
Οι ουτοπικές αντιλήψεις, οι φιλελεύθερες πεποιθήσεις και οι δρυμείς διαμαρτυρίες του συγγραφέα τον είχαν φέρει κι αυτόν στη Σιβηρία.
Έτσι γνώριζε από πρώτο χέρι τις συνθήκες εγκλωβισμού στα τραχιά εδάφη της...

Απ'το μυθιστόρημα εμπνέεται ο Λέος Γιάνατσεκ την τελευταία του όπερα, που θεωρείται ένα από τα αριστουργήματά του.

Η βαθιά συμπάθεια του συνθέτη για τη ρωσική διανόηση και  πολιτισμό είναι αξιοπρόσεκτο στοιχείο της μουσικής του έμπνευσης.

Η όπερα απαιτεί μεγάλη ορχήστρα και είναι χαρακτηριστική η χρήση αλυσίδων ως κρουστικό όργανο, με το οποίο ο δημιουργός επιχειρεί να αποτυπώσει τον ήχο των αλυσοδεμένων κρατουμένων.
Η υπόθεση του βιβλίου φαίνεται να είχε αγγίξει πολύ τον Γιάνατσεκ καθώς κι αυτός για τις φιλελεύθερες αντιαυστριακές ιδέες του είχε κηρυχθεί παράνομος από την αστυνομία.

Σκληρό το θέμα του βιβλίου, έτσι ο Γιάνατσεκ για να μεταδώσει το κλίμα του κάνει χρήση σκληρών διαφωνιών, «βάναυσης» αρμονίας, ρυθμών όλο ένταση, χωρίς όμως να λείπουν και τα λυρικά μέρη, που όμως ακούγονται φευγαλέα.
Πρωτότυπη η μουσική αισθητική του, αποφασίζει για τις εκφραστικές ανάγκες, να παρουσιάσει μουσικούς αφηγηματικούς μονολόγους από τους διάφορους χαρακτήρες που περιγράφουν τα αδικήματα και τις ποινές τους.

Σημαντική  στην όπερα είναι η χορωδία, σε ρόλο σχολιαστή. Ο Γιάνατσεκ επιδέξια αναδεικνύει τις δυνατότητες ενός χορωδιακού σχήματος-έχοντας την εμπειρία- αφού για χρόνια στο Μπρνο διηύθυνε διάφορες ερασιτεχνικές χορωδίες της πόλης.
Άλλο ιδιαίτερο στοιχείο της όπερας είναι το ότι εκτός από μία πόρνη, δεν παρουσιάζεται κανένας άλλος γυναικείος χαρακτήρας.

Leos Janacek: "Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων-Overture" 

Στο μπλογκ υπάρχουν κι άλλα κείμενα που αφορούν τον Ντοστογιέφσκυ. Περιηγηθείτε!