Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας: Τα εικαστικά για την παράσταση του Στραβίνσκυ

 

(από: Μουσείο Μπενάκη)

[Με αφορμή τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον μεγάλο μας εικαστικό, μαθητή του Παρθένη, που γεννήθηκε σαν σήμερα, 26 Φεβρουαρίου 1906]

"Το πρώτο πρωινό του κόσμου", Ν.Χατζηκυριάκος Γκίκας
(από: benaki.org)

Για 30 χρόνια, από το 1937 έως το 1967 ο Γκίκας σχεδίασε πλήθος σκηνικών και κοστουμιών για θεατρικές παραστάσεις, μελοδράματα και χοροδράματα εντός και εκτός Ελλάδος.
Το 1961 για την παράσταση της "Περσεφόνης" του Ιγκόρ Στραβίνσκυ, που θα παρουσιαζόταν στο Κόβεν Γκάρντεν του Λονδίνου, συνεργάστηκε με τον σπουδαίο χορογράφο, σερ Φρέντερικ Άστον.

Το λιμπρέτο ήταν του νομπελίστα συγγραφέα Αντρέ Ζιντ.
Ο Γκίκας για τη δουλειά του αυτή επαινέθηκε από κριτικούς, συναδέλφους του και κοινό. Σχεδίασε περίπου 40 κοστούμια για τον πολυπληθή θίασο και τρία σκηνικά, ένα για κάθε μια πράξη του χοροδράματος του Στραβίνσκι.

Το μελόδραμα αφηγείται την ιστορία της ελληνικής θεάς Περσεφόνης, σε τρία μέρη:

Ι: Η απαγωγή της Περσεφόνης

ΙΙ: Η Περσεφόνη στον Κάτω Κόσμο

ΙΙΙ: Η αναγέννηση της Περσεφόνης

"Ο Κάτω Κόσμος", Ν.Χατζηκυριάκος Γκίκας
(από: benaki.org)

Στο "Πρώτο πρωινό του κόσμου", ο ζωγράφος μας με φωτεινά, εκθαμβωτικά χρώματα δημιουργεί επηρεασμενος από το Υδραίικο τοπίο. Πέρα από την απεραντοσύνη του ορίζοντα με τον ουρανό, όπου συνυπάρχουν ήλιος και φεγγάρι της χαραυγής, κυριαρχούν οι βράχοι και η χαμηλή βλάστηση.
Ο Γκίκας είχε σπίτι στο νησί της Ύδρας και το σχέδιο θυμίζει την αυλή του με την πέτρινη μάντρα και τα φυτά της...

Ο "Κάτω Κόσμος" απεικονίζεται αντίθετα με το λαμπρό σκηνικό  της 1ης Πράξης. Εδώ υπερτερούν οι σκούρες αποχρώσεις για τα βράχια, τα νερά που κυλούν και τα γυμνωμένα δέντρα. Στη θέα τους, σχεδόν "πνίγεται" ο θεατής με μόνη ανάσα το πολύχρωμο ουράνιο τόξο που προβάλλει στο βάθος.

Ο εικαστικός καλλιτέχνης κινείται σ'ένα κόσμο χρωματικών αντιθέσεων, όπου κυριαρχεί η έννοια του φωτός, καθώς όπως έλεγε:
"Το φως πλάθει και ανιχνεύει τα αντικείμενα. Χαράσσει στο έδαφος τα ακριβή όρια ανάμεσα στο φωτεινό και το σκοτεινό. Ανάβει αιφνιδιαστικές πυρκαγιές χρωμάτων ή, αντίθετα, καταβροχθίζει κάθε υπερβολικό χρώμα μέσα από πολύ έντονες αντιθέσεις".

Να θυμίσουμε πως τo έργο του Στραβίνσκυ: "Perséphone" είναι για αφηγητή, χορευτές, σολίστες τραγουδιστές, χορωδία και ορχήστρα κι έκανε πρεμιέρα στην Όπερα του Παρισιού το 1934 με την  Ίντα Ρουμπινστάιν στον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Ο Γάλλος συγγραφέας Aντρέ Ζιντ έγραψε το λιμπρέτο αναδιατυπώνοντας τον αρχαιοελληνικό μύθο για τη θεά της γεωργίας, Δήμητρα και την κόρη της, Περσεφόνη, που επιλέγει μυρίζοντας σκόπιμα έναν μαγικό νάρκισσο να μεταφερθεί στον Κάτω Κόσμο, καθώς συμπάσχει με όλους εκείνους που' ναι καταδικασμένοι να κατοικούν εκεί "χωρίς ελπίδα, χλωμοί, σιωπηλοί και λυπημένοι".

Για τον ένθερμο προτεστάντη Zιντ, η Περσεφόνη έγινε μια πρωτοχριστιανική φιγούρα, φύση γεμάτη γενναιοδωρία και φιλανθρωπία, μια σωτήρας πρόθυμη να θυσιαστεί για όσους υποφέρουν γι' αυτό και τελειώνει το κείμενο επικαλούμενος τα λόγια του Ιησού από το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο(12:24): 

"ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν καρπὸν φέρει"

δηλαδή:

"άν ο κόκκος του σιταριού δεν πέσει στο χώμα και δεν αποθάνει, αυτός μένει μόνος. Εάν όμως σπαρεί και ταφεί εις την γην, τότε βλαστάνει και φέρει πολύν καρπόν". 

 Κοστούμια για τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη
(από: benaki και benaki)

Και για τον Στραβίνσκυ , η "Perséphone" αποτέλεσε μια επιστροφή στο θέμα της θυσίας για χάρη της ανανέωσης, όπως είχε γίνει και με την "Ιεροτελεστία της Άνοιξης".

Πρόκειται για ένα αριστούργημα, ένα εμβληματικό έργο, που ιχνογραφεί τον κύκλο των εποχών ζωή, θάνατος, αναγέννηση, με τον Έλληνα εικαστικό Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα να μεγαλουργεί με τα σκηνικά και τα κοστούμια του βασιζόμενος σε αυτό το τρίπτυχο.

Η μοντερνιστική μουσική του Στραβίνσκυ εντυπωσιάζει για την ηχοχρωματική ποικιλία, και την μελωδία που κυλά αβίαστα με μια ροή εκλεκτική, που δεν βρίσκουμε συχνά στον ρώσο συνθέτη.

 Προτείνω να ακούσουμε τη χαρακτηριστική χορωδιακή έναρξη "Reste avec nous, princesse Perséphone -Μείνετε μαζί μας", όπου οι γυναικείες φωνές ως Νύμφες της Ελευσίνας να καλούν την Περσεφόνη, με γαλλική εσάνς μεταφέρουν τη σαγηνευτική αίσθηση της ανοιξιάτικης φύσης. 

Stravinsky: "Perséphone-Reste avec nous, princesse Perséphone" 

Και όλο το μελόδραμα: