Παπαδιαμάντης: η μουσική στον Άγιο των Γραμμάτων...

 

[Για τη γενέθλια επέτειο του αγαπημένου κοσμοκαλόγερου, του  "Αγίου των ελληνικών γραμμάτων", την  "κορυφή των κορυφών", όπως αποκαλούσε ο Καβάφης τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη...Γεννήθηκε στη Σκιάθο, σαν σήμερα, 4 Μαρτίου 1851 κι είναι από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας]



"Από όλους τους καλλιτέχνες, τους μουσικούς αγαπώ περισσότερο!", έλεγε ο Σκιαθίτης λογοτέχνης μας, και το λόγο τον έκανε και πράξη, καθώς συχνά στα έργα του αναφέρεται στη μουσική και τους μουσικούς, όπως παρακάτω:

"Επειτα, ήσαν αι ημέραι της Απόκρεω, και ο κόσμος έξω διεσκέδαζε. Μόλις ενύκτωνε, και ο νέος, ο μονάζων εν τω δωματίω του, ήκουε φωνάς, άσματα, κιθαρισμούς, έξω της αυλής. Και αν [...]ετόλμα να εξέλθει έως τον εξώστην με την παλαιάν λιθίνην κλίμακα, τον ζευγνύοντα

Κανταδόροι στα Αναφιώτικα
mikros-romios

την οικίαν με τον τοίχον της αυλής [...] δια να κοιτάξει εις την οδόν, θα έβλεπε, κατά ζεύγη, κατά τετρακτύας, κατά εξάδας, ισταμένους τους κιθαρωδούς της νυκτός κάτωθεν της θυρίδος, επί του όχθου της ανωφερούς οδού, εξαγγέλοντας «εν χορδαίς και οργάνω» τα αιώνια παράπονά των κατά της σκληρότητος των δύο νεανίδων. 

Διότι όλοι οι νέοι της γειτονιάς, και όχι ολίγοι από άλλας συνοικίας ήσαν ερωτευμένοι με τας δύο αδελφάς. [...] Πολλοί αυτών ήσαν εκ των γνωρίμων της οικίας, αλλ' εάν  δεν υπήρχε δι' αυτούς χώρος εν τη συναναστροφή μιάς εσπέρας, έπαιρναν την κιθάραν των, τα μανδολίνα των, τες φυσαρμόνικες των, και με τους φθόγγους της μουσικής εζήτουν ν' αποκοιμίσωσι τον πόνον της καρδίας...[...]

Την τελευταίαν εσπέραν της Τυρινής...[..]Και η αυλή και η κλίμαξ εφεγγοβόλει, και από όλα τα παράθυρα εξήρχοντο ήχοι μουσικής, ως να ήτο η οικία όλη γιγαντιαίον κύμβαλον εναρμονίως ηχούν [...] Και όταν επί μίαν στιγμήν έπαυον τυχόν οι τόνοι της μουσικής, τότε, έξωθεν της αυλής ηκούετο μελαγχολική καντάδα των κιθαρωδών της γειτονιάς...."

(Απόσπασμα: "Αποκριάτικη νυχτιά", Αλ. Παπαδιαμάντης)

Το διήγημα  πρωτοδημοσιεύτηκε το 1892 στην εφημερίδα "Εφημερίς" των Αθηνών. Είναι έργο αθηναϊκό, ηθογραφικό, σατιρικό και αυτοψυχογραφικό, γιατί ο νεαρός σπουδαστής του διηγήματος είναι ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης, στα πρώτα του χρόνια στην Αθήνα.

***

Αγαπημένη και νοσταλγική  "καντάδα των κιθαρωδών της γειτονιάς" είναι και το τιτλοφορούμενο: "Λαλούν τ’ αηδόνια".

Η ποίηση είναι του ακαδημαϊκού Γ.Αθάνα, το έκτο ποίημα από τη συλλογή "Αγάπη στον Έπαχτο". 

Το μελοποιεί ο έξοχος κεφαλλονίτης, εκπρόσωπος της Εθνικής Μουσικής Σχολής, Διονύσιος Λαυράγκας  σε μορφή χορωδιακής καντάδας. 

Πολύ δροσερός ποιητικός λόγος, δοξαστικό ενός ερωτευμένου προς την αγαπημένη του και προς τη φύση...Το ακούμε από τη Χορωδία Κερκύρας.

Λαλούν τ’ αηδόνια και πλαντάζω,

ανθούν τα ρόδα και μεθώ,

το φεγγαράκι κουβεντιάζω

και μου ‘ρχεται να τρελαθώ.

Μια μαγεμένη ανατριχίλα

με περιμένει κάθε αυγή,

θαρρώ πως βγάζω ανθούς και φύλλα

κι απλώνω ρίζες μες στη γη.

Μα ποιο μεθύσι και ποια τρέλα 

και ποια ανοιξιάτικη χαρά

μοιάζει με αυτό που φέρνεις; έλα!
κι όλα τα νοιώθω μια φορά!

"Ἦτον Δερβίσης; Ἦτον βεκτασής, χόντζας, ἰμάμης; [...]Ὑψηλός, μελαψός, συμπαθής, γλυκύς, ἄγριος. Μὲ τὸ σαρίκι του, μὲ τὸν τσουμπέν του, μὲ τὸν δουλαμάν του.

[...]

 "Dervish playing ney", Yılmaz Aynalı
pinterest

Ἐκείνην τὴν βραδιὰν τὸν εἶχε προσκαλέσει μία παρέα.[...]
Ἀγαποῦσαν τὰ τραγούδια, τὰ ὄργανα. Ὁ Δερβίσης δὲν ἔπινε κρασί, ἔπινε μαστίχαν. Δερβισάδες ἦσαν κι αὐτοί. 
Τοῦ εἶπαν νὰ τραγουδήσῃ. Ἐτραγούδησε. Τοῦ εἶπαν νὰ παίξῃ τὸ νάϊ. Ἔπαιξε.
[...]Ἐκεῖ διενυκτέρευεν ἀπὸ ἡμερῶν. Ἄστεγος, ἀνέστιος, φερέοικος. Τὸ μικρὸν καφενεῖον εἶχε τὴν ἄδειαν νὰ μένῃ ἀνοικτὸν ὅλην τὴν νύκτα.
[...]Ὁ Δερβίσης ἔπαιζε κάποτε τὸ νάϊ. Ὁ κλήτωρ ὁ ἀστυνομικὸς διεσκέδαζεν. Ἀγαποῦσε ν' ἀκούῃ.[...]Παρῆλθεν ὥρα. Ὁ κλήτωρ, ὅστις ἐπεριπάτει ἐκεῖ τριγύρω, ἐσκέπτετο τί νὰ εἶχε γίνει ὁ Δερβίσης.

Ποῦ νὰ εἶναι;

Εἰς τὴν ἐρώτησιν αὐτὴν τὴν ἄφωνον ἀπήντησε φωνή, ἦχος, μέλος γλυκύ.

Ὁ ξένος μουσουλμάνος εἶχε παγώσει ἐκεῖ ὅπου ἐκαθῆτο κ' ἐνύσταζε. Διὰ νὰ ζεσταθῇ, ἔβγαλε τὸ νάϊ του καὶ ἤρχισε νὰ παίζῃ τὸν τυχόντα ἦχον, ὅστις τοῦ ἦλθε κατ' ἐπιφορὰν εἰς τὴν μνήμην.

Νάϊ, νάϊ, γλυκύ.
Νάζι − κατὰ ἓν ζῆτα ἐλαττοῦται.
Αὔρα, οὐρανός, ᾆσμα γλυκερόν, μελιχρόν, ἁβρόν, μεθυστικόν.
Νάϊ, νάϊ...

(Παπαδιαμάντης Αλέξανδρος: "Ο ξεπεσμένος δερβίσης")

Το "νέι ή νάι" είναι μακρόστενο αερόφωνο μουσικό όργανο που συναντάται στις Αραβικές χώρες. Το όνομα  "ney" προέρχεται από  αρχαία περσική λέξη που σημαίνει καλάμι και το όργανο αυτό είναι γνωστό από την αρχαιότητα στην Εγγύς Ανατολή.

Από τους σπουδαιότερους πρεσβευτές της ανατολίτικης μουσικής είναι ο Omar Faruk Tekbilek, με  έμπνευση από το μυστικισμό και την παράδοση. Ήρθε σε επαφή με τους Δερβίσηδες και από αυτούς διδάχτηκε και έγινε δεξιοτέχνης του ney.

Omar Faruk Tekbilek: "Whirling Dervish"

Η μεγάλη όμως αδυναμία του "Αγίου των γραμμάτων" ήταν η Βυζαντινή Μουσική...

Μην ξεχνάμε πως ο Παπαδιαμάντης ήταν γιος ιερέα, κι εξοικειώθηκε νωρίς με τα εκκλησιαστικά πράγματα, τη θρησκευτικότητα, στοιχεία που διαμόρφωσαν μια χριστιανική ιδιοσυγκρασία, που διατήρησε έως το τέλος της ζωής του.

"Ἀναξιφόρμιγγες ὕμνοι,
τίνα Θεόν, τίν᾿ ἥρωα,
τίν᾿ ἄνδρα κελαδήσομεν;"

pinterest

Τους ὕμνους, τους ἀνάσσοντας τῆς φόρμιγγος, ἐπικαλεῖται ὡς ἀνωτέρω ὁ ὑψιπέτης Πίνδαρος, προσωποποιῶν θεσπεσίως τούτους, καὶ ἐρωτῶν τίνα θεόν, ἥρωα ἢ ἄνδρα πρέπει ὁμοῦ νὰ ψάλωσι.

Ἴσως θὰ ἠδύνατό τις νὰ εἴπῃ ὅτι ο μέγιστος λυρικός τῆς ἀρχαιότητος, διὰ τῆς ἀνωτέρω ἐπικλήσεως, οἱονεὶ προφητεύει. Ἡ δὲ πρόρρησίς του πληροῦται εἰς τοὺς ὕμνους τῆς Ὀρθοδόξου ἡμῶν Ἐκκλησίας. Διότι τίς ἄλλος εἶναι ἀληθὴς Θεός, τὸν ὁποῖον ἔπρεπε νὰ κελαδῶσιν οἱ ὕμνοι, εἰμὴ ὁ Χριστός; Καὶ τίς ἥρως εἶναι μεγαλύτερος τοῦ Χριστοῦ, τοῦ πατάξαντος τον ἀρχέκακον ἐχθρόν, καὶ νικήσαντος διὰ τοῦ Σταυροῦ τον θάνατον;
Καὶ τίς εἶναι ἀνήρ, τίς ἄνθρωπος, ἀληθέστερος ἀπὸ τον Υἱόν τοῦ Ἀνθρώπου, "ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων... ἑαυτόν ἐκένωσε μορφήν δούλου λαβών, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος";

Διὰ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἄρα μουσικῆς, οἱ ὕμνοι, οἱ ἀναξιφόρμιγγες τοῦ Πινδάρου, ὑμνοῦσι τον ἀληθῆ Θεόν, ἥρωα καὶ ἄνδρα, τον Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν. Θεραπεύεται δὲ καὶ ἡ ἀμηχανία τοῦ Πινδάρου, ὡς καὶ παντός ψάλτου ἢ ποιητοῦ, εὑρίσκοντος, εἰς ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πρόσωπον, ἡνωμένας τας τρεῖς ἰδιότητας τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἥρωος καὶ τοῦ ἀνθρώπου. Τοιοῦτος Θεός, ἥρως καὶ ἄνθρωπος οὐδείς ἄλλος ὑπάρχει, εἰμὴ ὁ Ἰησοῦς Χριστός".

Το παραπάνω απόσπασμα, αγαπητοί φίλοι, είναι από τη "ΦΩΝΗ ΑΥΡΑΣ ΛΕΠΤΗΣ" του κοσμοκαλόγερου Σκιαθίτη, ένα μουσικολογικού ενδιαφέροντος κείμενο, στο οποίο ο Παπαδιαμάντης δηλώνει την αγάπη του για την εκκλησιαστική μουσική.

Πολλές φορές τα διηγήματά του είναι εμπλουτισμένα με τα θρησκευτικά του βιώματα.

Μην ξεχνάμε πως παρέμεινε στο Άγιο όρος αρκετό διάστημα ως δόκιμος μοναχός, και το ημερήσιο πρόγραμμά του περιελάμβανε πολύ πρωινό ξύπνημα, στη συνέχεια περίπατο στην ακροθαλασσιά και κατόπιν προσκύνημα στην εκκλησία.

Αρεσκόταν στην ψαλτική και την ακρόαση βυζαντινών ύμνων, τους οποίους συσχέτιζε πάντα με τους ύμνους της αρχαιότητος λέγοντας πως η "Βυζαντινή μουσική είναι η μόνη γνησία και η μόνη υπάρχουσα. Και δι᾿ ημάς, δεν είναι η μουσική των Ελλήνων, είναι η μουσική των Αγγέλων".

Αγαπημένο του εκκλησιαστικό τροπάριο ήταν το "Την χείρα σου την αψαμένην", το δίχορο δοξαστικό από τις 'Ωρες των Θεοφανείων σε Ήχο πλάγιο του Α΄, που αντιστοιχεί στον υποδώριο τρόπο των αρχαίων(αντιστοίχως στην λα ελάσσονα της ευρωπαϊκής μουσικής), χωρίς όμως να έχει το "πένθιμο" της ελάσσονας κλίμακας.

Ηχεί μεγαλοπρεπής, ήρεμος, αυστηρός, σεμνός, ικανός να εκφράσει υψηλές ηθικές αξίες: