Στο Άουσβιτς - Μπίρκεναου: στιγμιότυπα με την ορχήστρα...

 

Η γυναικεία ορχήστρα στο Auschwitz-Birkenau
(πηγή: forbiddenmusic)

"Δεν μπορώ να ξεχάσω! Έλα...Κοίτα αυτόν τον καπνό, που βρωμάει ψημένο πτώμα, ξέρεις τι είναι για μένα;
Με ξεφορτώσανε εδώ μαζί με τον πατέρα μου, τη μητέρα μου, ολόκληρη την οικογένειά μου: εικοσιένα άτομα. Μας άρπαξαν όλους. Δεν ήξερα που τους πήγαν, όταν τούς είδα ν'ανεβαίνουν στα καμιόνια δεν κατάλαβα. Τόσο, που φτάνοντας ζήτησα πληροφορίες, τόλμησα. Τότε, η μπλόκοβα μού έσφιξε το μπράτσο, με τράβηξε στην πόρτα και μου είπε με τα βρωμογερμανικά της, δείχνοντάς μου τα φουγάρα με το βρώμικο δάχτυλό της:
"Βλέπεις τον καπνό; Είναι ο πατέρας σου που βγαίνει απ 'το δεξί φουγάρο και η μάνα σου απ' το αριστερό".
Ούρλιαξα απεγνωσμένα..."

(Φάνια Φενελόν: "Αναβολή για την ορχήστρα", εκδ. Τερζόπουλος, μτφ.Μπουζάλη Ειρ., σελ.139-140)

Φάνια Φενελόν (forbiddenmusic)

Η ρωσοεβραία γεννημένη στο Παρίσι, Φάνια Φενελόν, ήταν υψίφωνος και πιανίστρια, με πολλές βραβεύσεις. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου εντάχθηκε στην γαλλική Αντίσταση.
Το '43 συνελήφθη από τους Γερμανούς και στάλθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς - Μπίρκεναου. Εκεί, λόγω των υψηλών μουσικών της προσόντων έγινε μέλος της ορχήστρας του στρατοπέδου, που λειτουργούσε αποκλειστικά από γυναίκες, μια ιδέα του Γερμανού διοικητή.
Την ευθύνη καθώς και τη διεύθυνση της ορχήστρας είχε  η ανιψιά του Γκούσταβ Μάλερ, Άλμα Ρόζε, κόρη της Justine, μικρότερης αδερφής του συνθέτη, που είχε πάρει το όνομα της θείας της και συζύγου του Μάλρ, Άλμας Σίντλερ. Η Άλμα Ρόζε ήταν που πέρασε από οντισιόν τη Φενελόν, ερμηνεύοντας μια άρια από την "Madame Butterfly" του Πουτσίνι.

Oι γυναίκες μουσικοί ήταν υποχρεωμένες να εκτελούν τα καθήκοντά τους ακόμα και με βροχή ή σφοδρή κακοκαιρία. Καθώς το ρεπερτόριό τους δεν ήταν μεγάλο αναγκάζονταν  καθόσο περνούσαν οι σειρές των γυναικών κρατουμένων ή όταν ερμήνευαν για τους αρρώστους στο αναρρωτήριο να επαναλαμβάνουν τις ίδιες συνθέσεις.

forbiddenmusic

Όπως και άλλα μέλη της γυναικείας ορχήστρας, η Φενελόν απολάμβανε μια σειρά από "προνόμια", που την ξεχώριζαν από τους απλούς κρατούμενους.
Η Άλμα Ρόζε είχε καταφέρει ο κοιτώνας των μουσικών να έχει τη δική του τουαλέτα, θερμάστρα και αίθουσες εξάσκησης με ξύλινο πάτωμα για την προστασία των οργάνων από το κρύο και την υγρασία.
Ωστόσο, ήταν "προνόμια", που πληρώνονταν με βαρύ τίμημα: τον πόνο, την οδύνη και -γιατί όχι- τη ντροπή να χρησιμοποιείται η τέχνη τους για να ψυχαγωγούνται οι βασανιστές τους...

Η αφίσα της ταινίας:
"Playing For Time"

Η Φενελόν κατέγραψε την εμπειρία της παραμονής της στο στρατόπεδο, σε ένα σκληρό αλλά συγκινητικό βιβλίο με τίτλο: "Αναβολή για την ορχήστρα", που γυρίστηκε και ταινία με τίτλο: "Playing For Time" και την Βανέσσα Ρεντγκρέιβ στο ρόλο της Φενελόν.

Παρά  τις διαφωνίες που υπήρξαν,  τα απομνημονεύματα της Φενελόν παραμένουν ένα από τα πιο ισχυρά έγγραφα που προέκυψαν από τους μουσικούς των ναζιστικών στρατοπέδων.

"...όταν γελάνε, τα κορίτσια δεν θυμούνται την πείνα τους...[...]Διακινδυνεύοντας να χαλάσω την καλή διάθεση της αρχιμουσικού μας, Άλμας Ρόζε, τολμάω να της πω:

-Άλμα, θα μπορούσατε να ζητήσετε ένα συμπληρωματάκι για τα κορίτσια που πεινάνε;

Με το πρόσωπο σκοτεινό, τα χείλη σφιγμένα και λέξεις σφυριχτές μού αποκρίνεται:

- Όχι! Δεν θα ζητήσω τίποτε γι' αυτές. Κατέστρεψαν το κονσέρτο μου την περασμένη Κυριακή, θα ντρεπόμουν...Και μου γυρίζει την πλάτη.
Μέσα μου μονολογώ:"Θα ντρεπόμουν! Για ποιο πράγμα ανόητη, μωροφιλόδοξη; Το να βοηθήσεις συνανθρώπους σου να μην ψοφήσουν; Τέρας ασυνειδησίας; Είσαι καλλιεργημένη και φέρεσαι σα να μην βλέπεις τίποτα, σα να αγνοείς πού βρίσκεσαι. Η απουσία δέντρων, πουλιών, λουλουδιών δεν σου λείπει; Βρίσκεις φυσιολογικό το κοινό σου από μισοπεθαμένες και δήμιους με στολές;

Μισώ αυτή την Άλμα που βασιλεύει πάνω στο πόντιουμ. Δεν έχει σχέση με την άλλη Άλμα, εκείνη που βγάζει το βιολί της αυταρχικά, αλλά με τρυφερότητα το σαγόνι της να τεντώνεται, το μάγουλό της να γίνεται χαδιάρικο, να τρίβεται... Ηδονή ανακατεμένη με τρυφερότητα κι εμπιστοσύνη αυτό το μάγουλο που ακουμπάει, αυτός ο ώμος που ανασηκώνεται για να στηρίζει το βιολί. Τα ευκίνητα δάκτυλα γλιστράνε πάνω στο ξύλο σ' ένα κατακτητικό χάδι...Η Άλμα παίζει μεταμορφωμένη. Σκορπίζει γύρω της ένα σπάνιο αισθησιασμό. Η Άλμα ηδονίζεται. Σωπαίνουμε, την ακούμε και ξεχνάμε[...]
Μόνο που είναι σύντομο, πολύ σύντομο. Γρήγορα η Άλμα ξαναγίνεται απάνθρωπη, ουρλιάζει, σκαμπιλίζει, τιμωρεί...
Η φωνή της με βγάζει από τις ονειροπολήσεις μου:
-Φάνια, θα κάνουμε πρόβα το "Άιν πάαρ τρένεν (Λίγα δάκρυα)". Ελπίζω να είναι καλύτερο από την τελευταία φορά που έμαθες να προφέρεις σωστά το "λέχελν (χαμόγελο)"...
Φοβάμαι πως όχι...[...]
Μπροστά στα Ες-Ες δεν μπορώ να πω "χαμόγελο" και δεν θα το πω. Είναι άτοπο."

(Φάνια Φενελόν: "Αναβολή για την ορχήστρα", εκδ. Τερζόπουλος, μτφ.Μπουζάλη Ειρ., σελ.142-143)

Στο παραπάνω απόσπασμα από το βιβλίο, η Άλμα Ρόζε αναφέρεται στο τραγούδι της σουηδής καλλιτέχνιδας, Zarah Leander που τη μεγαλύτερη επιτυχία της σημείωσε στη Γερμανία το διάστημα μεταξύ 1936 και 1943.
Παρότι ποτέ δεν είχε τοποθετηθεί πολιτικά, τα τραγούδια της θεωρήθηκαν ναζιστική προπαγάνδα, και παρέμεινε αμφιλεγόμενη φιγούρα για το υπόλοιπο της ζωής της...

Λέει στο ρεφραίν: 

"Ein paar Tränen werd' ich weinen um dich,

Aber du wirst es nicht seh'n,

Denn beim Abschied will ich lächeln...

Θα χύσω για σένα λίγα δάκρυα,

αλλά δεν θα με δεις,
γιατί όταν θα λέω αντίο θα χαμογελώ..."

Zarah Leander : "Ein paar Tränen":

Σε παρακάτω σελίδες στο κεφάλαιο του βιβλίου για την "Άλμα Ρόζε", η Φενελόν γράφει:

"ΠΑ-ΡΑ-ΠΑ-ΠΑΜ...Δεν είναι Λονδίνο. Είναι η ορχήστρα μας που κάνει πρόβες στο πρώτο μέρος της Πέμπτης Συμφωνίας του Μπετόβεν, που την έγραψα όλη από μνήμης. Αυτό το πα-ρα-πα-παμ με ευχαρίστησε πολύ. Κανονικά το μέρος αυτό το εκτελούν τα μπάσα, τα κλαρινέτα και τα έγχορδα. Για την ορχήστρα μας τα βόλεψα με τα μαντολίνα, που το βιμπράτο τους επιτρέπει έναν ήχο κρατημένο, έβαλα τις κιθάρες να δίνουν τον τόνο,  τα βιολιά να εξασφαλίζουν την επανάληψη της τέταρτης νότας.
Η Άλμα ήθελε Μπετόβεν, ισχυρίστηκα πως δεν θυμόμουν παρά το πρώτο μέρος της Πέμπτης και τής έδωσα την ιδέα να το περιλάβει το πρόγραμμά της. Σπάνια ευχαρίστηση για μένα. Δεν κατάλαβε την πονηριά μου, ούτε τα Ες-Ες. Δεν έκαναν κανένα συσχετισμό με το σήμα της "Ελεύθερης Γαλλίας" στο Μπι Μπι Σι. Γι'αυτούς είναι Μπετόβεν, ο θεϊκός, το μνημείο της γερμανικής μουσικής που ακούνε ευλαβικά...Τι έντονη χαρά, όταν η ορχήστρα μας παίζει αυτό το κομμάτι!"

(Φάνια Φενελόν: "Αναβολή για την ορχήστρα", εκδ. Τερζόπουλος, μτφ.Μπουζάλη Ειρ., σελ.146)

Να σημειώσουμε πως το πρώτο μέρος της 5ης Μπετοβενικής Συμφωνίας, γραμμένο σε κλασική φόρμα σονάτας, ανοίγει με το πασίγνωστο και ιδιαίτερης δραματικής έντασης μοτίβο τεσσάρων νοτών, τριών γρήγορων και μιας μακράς, που κατά τον ίδιο τον Μπετόβεν συμβόλιζε το "χτύπημα της Μοίρας στην πόρτα".
Το εμβληματικό μοτίβο κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε από το BBC ως σήμα στα δελτία ειδήσεων, με το σκεπτικό ότι ο ρυθμός του κατά τον κώδικα Μορς αντιστοιχεί στο λατινικό γράμμα V (∙ ∙ ∙ ─), που είναι το αρχικό της λέξης "victory=νίκη". 

Beethoven 5th Symphony, Mov. I / Haitink:

Σαν σήμερα, 27 Ιανουαρίου 1945 απελευθερώθηκε από τα σοβιετικά στρατεύματα το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης, Άουσβιτς-Μπιρκενάου, γι' αυτό και η επιλογή από τον ΟΗΕ αυτής της ημερομηνίας ως "Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος", που έδωσε και την αφορμή για το κείμενο.