Πούσκιν: Μότσαρτ και Σαλιέρι, διάνοια και κακουργία...

"Portrait of  Pushkin", Carl Peter Mazer

 

Ο Αλεξάντρ Πούσκιν γεννήθηκε σαν σήμερα, 26 Μαϊου του 1799. Μεγάλος ποιητής, λογοτέχνης και φιλέλληνας, το όνομά του συνδέεται με την αφετηρία της ακμής της ρωσικής λογοτεχνίας.
Αυτός ο μικρόσωμος άνδρας με τα σγουρά μαλλιά και το "μπρούτζινο δέρμα", (χαρακτηριστικά που οφείλονται στην καταγωγή του από έγχρωμο σκλάβο από την Αβησσυνία, που βρέθηκε στην υπηρεσία του Μεγάλου Πέτρου), υπήρξε σημείο αναφοράς για όλους τους μεγάλους συγγραφείς της Ρωσίας, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι...

 Ο μεγάλος ποιητής, δραματουργός και πεζογράφος της Ρωσίας, χαρακτηρίστηκε "αρχή κάθε αρχής" από τον ομόεθνό του, Μαξίμ Γκόρκι, ενώ ο Νικολάι Γκόγκολ έγραψε πως "ο Πούσκιν για τους ποιητές υπήρξε η εξ ουρανού πεσμένη ποιητική φλόγα που απ'αυτήν, σαν κεράκια, άναψαν άλλοι ποιητές".


Οι βιογράφοι του τον χαρακτήρισαν ανυπάκουο και απείθαρχο ως παιδί. Η συμπεριφορά της μητέρας του δεν υπήρξε αρκετά στοργική απέναντί του, με αποτέλεσμα να διαμορφώσει έναν εσωστρεφή χαρακτήρα. Στο σπίτι του -όπως συνηθιζόταν στους κύκλους ευγενών της εποχής- μιλούσαν μόνο γαλλικά. Τα ρωσικά τα έμαθε από τη γιαγιά του και τους υπηρέτες τους. Από την γκουβερνάντα του έμαθε ν' αγαπά τη λαϊκή ρωσική ποίηση, αλλά κι από το θείο του Βασίλι Πούσκιν, που ήταν ποιητής.

Το γραφείο του Πούσκιν

Δεύτερη από τις μικρές τραγωδίες του τιμώμενου σήμερα ποιητή, είναι η τιτλοφορούμενη: "Μότσαρτ και Σαλιέρι".

Πρωτοσυνέλαβε την ιδέα της γραφής της το 1826 αλλά την ολοκλήρωσε το 1830. Αναφέρεται φυσικά στη δολοφονία του Μότσαρτ από τον Σαλιέρι, εκδοχή που εκείνη την εποχή μετά το θάνατο το 1825 του Σαλιέρι, είχε πλατιά διάδοση.
Ο αρχικός τίτλος που ο Πούσκιν είχε δώσει στην τραγωδία του ήταν: "Φθόνος" και ανέβηκε στη σκηνή του Μπολσόι της Πετρούπολης το 1832. Είναι δε, το μοναδικό από τα έργα του Πούσκιν που παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Στο μικρής διάρκειας θεατρικό εμφανίζονται μόνο τρεις χαρακτήρες: ο Μότσαρτ, ο Σαλιέρι και ένας τυφλός γέρος βιολιστής.

Η αυλαία ανοίγει κι εμφανίζεται μονάχος ο Σαλιέρι να μονολογεί:

"Αλήθεια, δεν υπάρχει, λεν, στη γη

Μήτε και στα ουράνια υπάρχει αλήθεια...

Μ' έρωτα για την τέχνη ήρθα στον κόσμο

παιδί σαν ήμουνα και τ' αρμόνιο ηχούσε

από ψηλά μεσ' στην παλιά εκκλησία

τ' άκουγα αχόρταγα και γλυκά δάκρυα

από τα μάτια μου άθελα κυλάγαν.[..]

Τότε αποθάρρεψ' όλο γνώση να δοθώ

σ' όνειρα ηδονικά δημιουργίας

σ' έκστασιν έγραφα, κρυφά όμως, μουλωχτά

τη δόξα μη αποτολμώντας

[..]

Όχι δεν γνώρισα ποτέ το φθόνο!

Ποτέ! Μήτε και τότε που ο Πιτσίνι

τους άξεστους σαγήνευε τους Παριζιάνους[..]

Κανείς! Τώρα όμως -ο ίδιος θα το πω-

ζηλεύω. Είμαι ζηλόφθονος, βαθιά,

και βασανιστικά φθονώ. -Ουρανέ,

που' ναι το δίκιο σου αν το δώρο το ιερό

έρχεται τρελού κεφάλι να φωτίσει,

αργόσχολου γλεντζέ;...Ω, Μότσαρτ, Μότσαρτ"

Ανοίγω μια παρένθεση για να αναφέρω ότι στη μουσική, κυρίως στο χώρο της όπερας, η αναφορά στον Πούσκιν αποκτά ιδιαίτερο περιεχόμενο. Στο έργο του στηρίχτηκε το λιμπρέτο για πολλές σημαντικές όπερες, μερικές από τις οποίες παραθέτω με χρονολογική σειρά: Ευγένιος Ονιέγκιν, Μαζέπα, Ντάμα-Πίκα, Μπόρις Γκοντούνωφ, Ρουσλάνος και Λουντμίλα, Το Παραμύθι του Τσάρου Σαλτάν και άλλες...

Η προτίμηση των συνθετών στο έργο του Πούσκιν πέρα από το επίπεδο του μύθου οφείλεται σύμφωνα με τους ειδικούς στη μουσικότητα της ποιητικής του γλώσσας, που "παρομοιάζεται με τη μουσικότητα και τον πλούτο της αρχαίας ελληνικής".


Το λιμπρέτο της μονόπρακτης όπερας(σε δομή ζίνγκσπηλ) του Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακωφ: "Μότσαρτ και Σαλιέρι" στηρίζεται κατά λέξη πάνω στο μικρό θεατρικό του Αλεξάντρ Πούσκιν. Αναπτύσσεται σε δυο σκηνές, όπως και η μικρή τραγωδία του ρώσου δημιουργού και γράφτηκε το 1897.

Κεντρικό θέμα της όπως αναφέραμε, ο απόκρυφος μύθος ότι ο Σαλιέρι δηλητηρίασε τον Μότσαρτ από ζήλια για τη μουσική ιδιοφυία του δεύτερου.

Στη σκηνή εμφανίζεται ο Μότσαρτ:

"Ερχόμουνα σε σένα

φέρνοντας κάτι για να σου το δείξω

μα, όπως περνούσα από την ταβέρνα, ξάφνου

βιολί άκουσα να παίζει...ε, φίλε μου Σαλιέρι

Πιο αστείο δεν θ' άκουσες ποτέ σου...βιολιστής

τυφλός έπαιζε στην ταβέρνα

Δεν άντεξα κι έφερα δω το βιολιστή

πεσκέσι η τέχνη του από με για σένα!

(γυρνώντας στο γέρο):

Πέρασε μέσα! Παίξε κάτι από τον Μότσαρτ

(ο τυφλός γέρος μπαίνει και αρχίζει να εκτελεί μια άρια από τον Δον Ζουάν)

F. Shalyapin ως Σαλιέρι(δεξιά) και
V. Shkafer(αριστερά) ως Mότσαρτ στην πρεμιέρα

Η πρεμιέρα της όπερας του Κόρσακωφ έγινε στη Μόσχα το 1898 με τον Φιόντορ Σαλιάπιν να ερμηνεύει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Σαλιέρι.


Ο μεγάλος τραγουδιστής ισχυριζόταν πως δεν ανέλαβε το ρόλο του Μότσαρτ γιατί οι άριές του δεν ξεπερνούσαν τη νότα σολ, και έτσι δεν έδινε στον ερμηνευτή την ευκαιρία να αναδείξει τις φωνητικές του ικανότητες και το φωνητικό εύρος του.

Ο Ρίμσκι-Κόρσακοφ στη θαυμαστή παρτιτούρα του ενσωμάτωσε αποσπάσματα από το "Ρέκβιεμ" και τον "Ντον Τζιοβάννι" του Μότσαρτ.


Επιστρέφουμε στο θεατρικό του Πούσκιν.
Ο Μότσαρτ κάτι έχει φέρει για τον Σαλιέρι, είπε πριν...

ΣΑΛΙΕΡΙ: Τι μου'χεις φέρει;

ΜΟΤΣΑΡΤ: Μπα, κάτι τιποτένιο

μια απ' αυτές τις νύχτες 

με τυραννούσε η αϋπνία, ξέρεις

κι ήρθαν στο νου μου δυο τρεις σκέψεις

σήμερα στο χαρτί τις είχα ρίξει κι είπα

τη γνώμη σου ν' ακούσω, αλλ' όμως τώρα

δεν έχεις διάθεση.

ΣΑΛΙΕΡΙ:

Αχ, Μότσαρτ, Μότσαρτ!

Πότε δεν έχω διάθεση για σένα;

Κάθισε.Ακούω..

ΜΟΤΣΑΡΤ(στο πιάνο)

Φαντάσου κάποιον.

ερωτευμένο με κάποιαν ομορφούλα

είμαι χαρούμενος... και ξάφνου, νεκρικό

ένα όραμα αιφνίδιο, σκότος, κάτι τέτοιο...

Άκουσε!(παίζει)

ΣΑΛΙΕΡΙ:

Με τέτοιο "κάτι" ερχόσουν

και μπόρεσες να σταματήσεις σε ταβέρνα

ν'ακούσεις τον τυφλό ζητιάνο; Ω, Θεέ μου!

[..]

Τι βάθος!

Τι τόλμη αλήθεια, τι αρμονία! Μότσαρτ,

είσαι Θεός, κι ο ίδιος δεν το ξέρεις

εγώ όμως, το ξέρω, εγώ!"

Ακούμε τη θαυμαστή σύντομη εισαγωγή και την πρώτη σκηνή με τον αρχικό διάλογο ανάμεσα σε Σαλιέρι και Μότσαρτ, που διαβάσαμε παραπάνω. Στο 9:08 μπαίνει ο τυφλός βιολιστής και εκτελεί το μοτίβο από τον Ντον Τζιοβάννι.

Στο 12:32 ο Μότσαρτ παίζει στο πιάνο την ανάλαφρη μελωδία του έρωτα, που μεταλλάσσεται ξάφνου(13:17) για να αποδώσει το απόκοσμο και σκοτεινό για το οποίο κάνει λόγο λίγο νωρίτερα...

Mozart and Salieri, Op. 48, Scene 1:

"Recht, sagt ein Wort, gibt es auf Erden nicht-Αλήθεια, δεν υπάρχει, λεν, στη γη"

ΣΑΛΙΕΡΙ

Μα όχι, δεν δύναμαι ν' αντισταθώ στη μοίρα!

στο ριζικό μου: μου' λαχεν ο κλήρος

να τόνε σταματήσω -αλλιώς χαθήκαμε όλοι-

εμείς οι μύστες, οι ιερείς της μουσικής

Να το φαρμάκι

[..]

Ήρθεν η ώρα!

Σήμερα στάξε στης φιλίας την κούπα!"

Με αυτά τα λόγια κλείνει η πρώτη από τις δυο σκηνές της τραγωδίας του Πούσκιν με τον Σαλιέρι να παίρνει την απόφαση να δηλητηριάσει τον μεγάλο του αντίπαλο.
Έχει προηγηθεί ο διάλογος πάνω στο Ρέκβιεμ, που παρήγγειλε στον Μότσαρτ ένας μαυροντυμένος άγνωστος και του έχει δημιουργήσει δυσάρεστο προαίσθημα...

Στην επόμενη σκηνή, ο Σαλτσβουργιανός που έχει γεννήσει τα φθονερά αισθήματα στην ψυχή του Σαλιέρι, μόλις έχει πιει από το κρασί με το δηλητήριο, ευχόμενος:

ΜΟΤΣΑΡΤ:

Πίνω για σένα φίλε,

για την ειλικρινή τη συμμαχία

το Μότσαρτ που ένωσε με το Σαλιέρι,

της αρμονίας δυο γιους.

Έτσι δεν είναι;

[..]

Άκουσε το Ρέκβιεμ μου..."(7:23)

Mozart and Salieri, Op. 48, Scene 2:

Ο Μότσαρτ ενθυμούμενος τη συνεργασία του Σαλιέρι με τον Μπωμαρσαί στο παρελθόν,  τον ρωτά:

ΜΟΤΣΑΡΤ:

"Ο Μπωμαρσαί ήτανε κοντινός σου φίλος!

Σαλιέρι, αλήθεια, ο Μπωμαρσαί δηλητηρίασε κάποιον;

Ήτανε διάνοια σαν εσέ και μένα

Μεγαλοφυία και κακουργία

δυο πράγματα ασυμβίβαστα δεν είναι;"

Ο Πούσκιν ευρηματικά συνδυάζει τα δυο περιστατικά-φήμες, προδιαθέτοντας τον θεατή για ό,τι θα επακολουθήσει.

ΜΟΤΣΑΡΤ:

Νοιώθω άσχημα όμως, βαριά. Θα πάω να κοιμηθώ

Αντίο, λοιπόν!

ΣΑΛΙΕΡΙ:

Αντίο.

Θα κοιμηθείς για πάντα, Μότσαρτ!

Όμως, να'χει δίκιο

και δεν είμαι καμμιά μεγαλοφυία;

Διάνοια και κακουργία

Δυο πράγματα ασυμβίβαστα;..."

Η όπερα τελειώνει με το Σαλιέρι να στοχάζεται και να αφήνει αναπάντητα τα ερωτηματικά για το τι ακριβώς έγινε εκείνο το βράδυ του θανάτου του Μότσαρτ...

ΣΑΛΙΕΡΙ:

"Κι ο Μπουαναρότι; Μα αν είναι παραμύθι

του ηλίθιου, χαζού όχλου και δεν ήταν

και του Βατικανού ο δημιουργός, φονιάς;"

(Αλεξάντρ Πούσκιν: "Μότσαρτ και Σαλιέρι", εκδ. Δωδώνη,μτφ.Πετ. Ανταίος, σελ.10-12, 14-16, 23)

"Portrait of  Pushkin", Konstantin Somov

Η κατακλείδα του Πούσκιν στηρίζεται στις φήμες για ένα τρομερό φόνο που αμαύρωσε το όνομα του μεγάλου αναγεννησιακού καλλιτέχνη, Michelangelo Buonarroti.
Είχε κυκλοφορήσει ότι μαχαίρωσε μέχρι θανάτου έναν νεαρό, το σώμα του οποίου χρησιμοποίησε για μελέτη ανατομίας στο εργαστήριό του. Ένα επεισόδιο που δεν είναι ιστορικά τεκμηριωμένο, δεν υπήρξε ποτέ καταγγελία ή δίκη, ούτε ποτέ διώχθηκε ο καλλιτέχνης.

Η ιδιοφυΐα του Μιχαήλ Άγγελου είχε σίγουρα γεννήσει, όπως και μετέπειτα ο Μότσαρτ, τον φθόνο στους λιγότερο επιφανείς συναδέλφους του και μάλλον κάποιος απ' αυτούς για να τον συκοφαντήσει κυκλοφόρησε τη φήμη...

Ο ευφυέστατος Πούσκιν δημιουργεί προβληματισμό για τη μοίρα των ιδιοφυών ανθρώπων. Δεν παίρνει όμως άμεσα θέση για το τί πιστεύει τί συνέβη και αφήνει τον αναγνώστη-θεατή του να αναρωτηθεί και να οδηγηθεί στα προσωπικά του συμπεράσματα. Μήπως ο Σαλιέρι υπήρξε μια παρεξηγημένη προσωπικότητα;...Ας θυμηθούμε ότι σαν συνθέτης τίμησε την τέχνη του, με καίρια  την παρουσία του στη μουσική ζωή της Ευρώπης. Βοήθησε δε, σημαντικά στην ανάπτυξη του μελοδράματος του 18ου αιώνα και κυριάρχησε στην ιταλόγλωσση όπερα στην Αυστρία...

Ανάμεσα στις δυο σκηνές της όπερας, "Μότσαρτ και Σαλιέρι", ο Ρίμσκι-Κόρσακωφ παρεμβάλλει ένα πολύ μικρής διάρκειας, αλλά εξαιρετικής ποιότητος ιντερμέδιο, αντιστικτικής φόρμας που μεταφέρει την εσωτερική ταραχή και αναστάτωση του Σαλιέρι σχετικά με την αποτρόπαια πράξη που σχεδιάζει. Σε μορφή φούγκας αναπτύσσονται μοτίβα από τα δυο Μοτσάρτια αριστουργήματα...

Mozart and Salieri, Op. 48: Intermezzo: