Φαέθων: Μεγάλη ήταν η πτώση σου, κι όμως μεγάλη η τόλμη σου...

 

"Φαέθων και το άρμα του Ήλιου", Antonio Tempesta

Στον αρχαιοελληνικό μύθο ο Φαέθων είναι γιος του Ήλιου, που πείθει τον πατέρα του να του επιτρέψει να οδηγήσει το άρμα του. Όμως, άπειρος καθώς ήταν, όταν κατά τη διαδρομή είδε τον ουρανό γεμάτο με παγίδες και τέρατα όπως ο Σκορπιός, φοβήθηκε τόσο που δεν μπόρεσε να ελέγξει τα ηνία του άρματος.
Αποτέλεσμα αυτού ήταν να αφηνιάσουν τα ατίθασα άλογα και ο Ήλιος να φτάσει τόσο κοντά στην Γη, που από την υπερβολική θερμότητα να ξεραίνονται τα πάντα.
Η επέμβαση του Δία ήταν άμεση!
Για να αποφευχθούν τα χειρότερα, έριξε κεραυνό και σκότωσε τον Φαέθοντα.
Ο Φαέθων, με τα μαλλιά του να καίγονται από την αστραπή, πήδησε στο κενό σαν άστρο που έπεφτε...Το νεκρό κορμί του έπεσε στον Ηριδανό ποταμό...
Οι Ηλιάδες θρήνησαν γοερά για το χαµό του αδερφού τους και οι θεοί τις µεταµόρφωσαν σε λεύκες γύρω από τον υγρό τάφο του Φαέθοντα, και τα δάκρυά τους σε κεχριμπάρι.
Η λεύκα θεωρούνταν ιερή για τον Ήλιο, λόγω της λαμπρότητας των φύλλων της.

"Phaeton", Gustave Moreau

"...Ότε απαίσιος δύναμις εμμανής,

φθονούσα τον Φαέθοντα, εκ κορυφής

τον κατεκρήμνισε των ουρανών,

αι αδελφαί του ήλθον μελανείμονες

εις το υγρόν του μνήμα, τον Ηριδανόν,

κ’ ημέραν, νύκτα έκλαιον αι τλήμονες

Κι εθρήνουν μετ’ αυτών όλ’ οι θνητοί

την ματαιότητα ονείρων υψηλών.

Ω τύχη άσπλαχνος, ω μοίρα μισητή,

έπεσε ο Φαέθων εκ των νεφελών!",

θα γράψει γι' αυτόν ο Καβάφης σε ένα από τα "Αποκηρυγμένα" του...

"Ο Φαέθων στο άρμα του ήλιου", Godfried Maes

Πάνω στον τάφο του Φαέθοντα γράφτηκε:

"Εδώ κείται ο Φαέθων, ο ηνίοχος του πατέρα του.

Μεγάλη ήταν η πτώση του, κι όμως μεγάλη η τόλμη του"

(Οβίδιος Μεταμορφώσεις)

Ο μύθος μπορεί να διαβαστεί ως μια αλληγορική απεικόνιση της τιμωρίας που περιμένει κάθε αλαζόνα και επηρμένο, αλλά κι ως αποτύπωση του χάους που θα επικρατήσει αν τα γκέμια της ζωής ανατεθούν σε ακατάλληλους.  

"Αχ, νιάτα, παράτολμα νιάτα!

Πως σας τραβάει το άγνωστο, το βάθος τ’ ουρανού, το φως του ήλιου!

Ω, πόσο είναι άδικο μια τέτοια τόλμη να χαθεί μέσα στον κατασκότεινο Άδη!"
("Μυθολογία των Ελλήνων", Καρλ Κερένυϊ, Εκδ. Εστία)

I. Παθιασμένος με την αρχαιότητα, το 1873 ο Σαιν Σανς συνέθεσε το συµφωνικό ποίηµα "Phaéton Op. 39" βασισµένο πάνω στον οµώνυµο ελληνικό µύθο για το γιο του Ήλιου και της Κλυµένης, ακολουθώντας πιστά καθένα από τα στοιχεία αυτού του μύθου.

Το συμφωνικό ποίημα ανοίγει με μια σύντομη εισαγωγή, όπου τα έγχορδα ξεκινούν ένα ρυθμικό μοτίβο που σχετίζεται σαφώς με τον καλπασμό των αλόγων.
Οι τρομπέτες ξεσπούν σε ένα μεγαλόπρεπο, γεμάτο λαμπρότητα, θέμα. Ακολουθούν τρομακτικοί, αγωνιώδεις ήχοι που πλάθουν μια ατμόσφαιρα ανησυχίας με το σύνολο των οργάνων να μετέχουν στη διαμόρφωση μιας σκηνής, που υποβάλλει τους ακροατές να αφεθούν στο θρήνο για την καταστροφή που πλησιάζει.
Ένα μικρής διάρκειας δεύτερο θέμα εμφανίζεται στα κόρνα ως ελπιδοφόρα νύξη στην ανεξέλεγκτη κατάσταση, γρήγορα όμως ανησυχία και ταραχή επανέρχονται, με κορύφωση τους οξείς συριγμούς στα φλάουτα που αποτυπώνουν τον κεραυνό του Δία.
Το μοιραίο πεπρωμένο του απερίσκεπτου, ορμητικού ήρωα της μυθολογίας αποτυπώνεται στις βαρύγδουπες, ογκώδεις συγχορδίες από τα χάλκινα.
Σταδιακά κατιόντα μοτίβα μεταφέρουν την άδοξη πτώση του Φαέθοντα, με την ορχήστρα να επιστρέφει στο δεύτερο θέμα οδηγώντας βαθμιαία στο θρήνο των Ηλειάδων Νυµφών.
Το συμφωνικό ποίημα ολοκληρώνεται με μια απογυμνωμένη από κάθε μέλισμα μεγαλοπρέπειας και ηρωισμού, παρουσίαση του αρχικού θέματος, μελαγχολικού και πένθιμου χαρακτήρα.

"H πτώση του Φαέθοντα", Ρούμπενς

"Άκουσε τώρα τη σιωπή
Την πιο μεγάλη σιωπή

Που στη σχισμή της παγωμένης στέρνας

Παρεισφρέει

Που ανοίγει την πύλη

Της αβύσσου

Το πέπλο αναμερίζοντας της αυταπάτης

Και πρόσεξε πιο πίσω σου

Το άρμα το περιφλεγές

Που καταπίνοντας θρυμματίζεται

Το άλογο το φτερωτό

Που έρχεται να σε πάρει"

("Φαέθων", Τ. Βαρβιτσιώτης)

Ο Σαιν Σανς αφιέρωσε το έργο του στον μαθητή του, Berthe Le Barbier de Tinan. Η πρεμιέρα έγινε το Δεκέμβριο του 1873 στο Théâtre du Châtelet της γαλλικής πρωτεύουσας, ενώ λίγους μήνες αργότερα ο συνθέτης ετοίμασε μια έκδοση του "Phaéton" για δύο πιάνα που παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία στη Salle Érard στο Παρίσι.

Saint-Saëns: "Phaeton Op.39"
Διευθύνει ο Charles Dutoit

ΙΙ. Δυο αιώνες νωρίτερα (1683) ο μύθος του Φαέθοντα είχε απασχολήσει και τον Ζαν Μπατίστ Λυλλί.
Πρώτη λυρική τραγωδία του ήταν η τιτλοφορούμενη "Phaëton" σε γαλλικό λιμπρέτο βασισμένο στην αντίστοιχη ιστορία από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου.

Η υποδοχή του κοινού στην πρεμιέρα στο Παλάτι των Βερσαλλιών υπήρξε  ενθουσιώδης, με τις παραστάσεις να συνεχίζονται για αρκετά χρόνια με μια μικρή διακοπή για τριάντα ημέρες πένθους μετά το θάνατο της βασίλισσας το 1683.

Καθώς οι όπερες του Λυλλί είχαν και πρόσθετα ονόματα (η όπερα "Atys" λεγόταν "όπερα του βασιλιά" λόγω της αδυναμίας που τής είχε ο Λουδοβίκος,...η "Isis" γνωστή και σαν "όπερα του μουσικού", ονομασίας που οφειλόταν στην περίτεχνη παρτιτούρα) έτσι και η όπερα "Φαέθων" είχε το προσωνύμιο "όπερα του λαού", λόγω της αγάπης και του μεγάλου ενθουσιασμού με τον οποίο αγκάλιασαν το έργο οι Γάλλοι όλων των κοινωνικών τάξεων.

Στην παρτιτούρα της λυρικής τραγωδίας του Λυλλί υπάρχει εγχάρακτη προμετωπίδα με τίτλο:

"Le trébuchement de Phaeton-Η πτώση του Φαέθοντα" του Jean le Pautre:

"Η πτώση του Φαέθοντα", Jean le Pautre

Στην πλοκή, ο Φαέθων, αλαζόνας και υπερβολικά φιλόδοξος εγκαταλείπει την αγαπημένη του Θεανώ, και ζητά από τον βασιλιά της Αιγύπτου το χέρι της κόρης του, Λιβύης. Η μητέρα του Κλυμένη, που γνωρίζει το χάος που θα οδηγήσει η απόφαση του γιου της, προσπαθεί μάταια να τού αλλάξει γνώμη.
Ο Φαέθων παρακινούμενος από τις κοροϊδίες του αντιπάλου του Έπαφου, που αμφισβητεί την ταυτότητα του πατέρα του παίρνει το άρμα του Ήλιου και διασχίζει απερίσκεπτα τον ουρανό.
Η άγρια ​​βόλτα του φέρνει τη συντριβή του.


Η λυρική τραγωδία αναπτύσσεται σε 5 πράξεις με πρόλογο. Αν και νεανικό έργο, εμφανίζει έναν Λυλλί ευρηματικότατο αρμονικά, πολυποίκιλο εκφραστικά, με μια ορχήστρα πλούσια σε ηχόχρωμα προκειμένου να αποδώσει τις γεμάτες ένταση, σκηνές.

Jean Baptiste Lully: "Phaëton, Ouverture":

ΙΙΙ. Ακριβώς πάνω στο ίδιο λιμπρέτο με την όπερα του Λυλλί, στηρίχτηκε και το τρίπρακτο μουσικό δράμα "Fetonte" του Niccolò Jommelli, που έκανε πρεμιέρα το 1768 στο Schlosstheater του Λούντβιχσμπουρκ της Γερμανίας.

"Πήδησε στο άρμα, άρπαξε τα γκέμια και μαστίγωσε τα άλογα. Ξαφνιασμένα ορθώθηκαν τα ζώα, έπειτα με ορμή χύθηκαν στον ουρανό σέρνοντας το άρμα πίσω τους. Γρήγορα όμως ένιωσαν πως το χέρι που τα βαστούσε δεν ήταν του Ήλιου το στιβαρό χέρι, και αγριεμένα τίναξαν τα κεφάλια τους χλιμιντρίζοντας δυνατά. Από τα ρουθούνια τους πετούσαν φλόγες και τα πέταλά τους έβγαζαν σπίθες.
Με το γόνατο στηριγμένο εμπρός του στο χρυσό τοίχωμα του άρματος, γύρευε ο Φαέθων να βαστάξει τ’ άλογα. Ο άνεμος σφύριζε στ’ αυτιά του, τα μαλλιά του τον έδερναν στο πρόσωπο, μα εκείνος με σφιγμένα τα δόντια τραβούσε τα γκέμια για να δαμάσει την ορμή των ζώων.
Ήταν άξιος γιος του Ήλιου..."
("Μύθοι και θρύλοι, Φαέθων", Αλεξ. Δέλτα-Παπαδοπούλου,  Εκδ. Ι. Σιδέρη,)

O Ιταλός συνθέτης, με μεγάλη συνεισφορά στον χώρο της όπερας, διακρίθηκε ως σημαίνων παράγοντας στη μεταρρύθμιση του λυρικού θεάτρου, που υπό την επιρροή του Γιόχαν Άντολφ Χάσσε, κάνει χρήση του "recitativo obbligato", με το οποίο προσδίδει μεγάλη ένταση στις συνθέσεις του και χρωματίζει τις δραματικές σκηνές.

Ο "Fetonte" του Τζομέλι, όπως και οι περισσότερες από τις εξήντα περίπου όπερές του διακρίνεται για την εστίαση στο περιεχόμενο, παρά στις τεχνικές δυνατότητες των τραγουδιστών, που χάριν εντυπωσιασμού κυριαρχούσαν στην ιταλική όπερα της εποχής. 

Niccolò Jommelli: "Fetonte":