Γκαίτε - "Egmont": Μπετόβεν και Λιστ

 

Σαν σήμερα, 22 Μαρτίου 1832 ένας από τους γίγαντες του  παγκόσμιου πνεύματος, ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, πέρασε στην αιωνιότητα.

Διακρίθηκε ως ποιητής, συγγραφέας, δραματουργός, ζωγράφος, μουσικοκριτικός  και πολιτικός. Υπήρξε επίσης φιλόσοφος, ενώ έγραψε και για τη θεολογία και τον ανθρωπισμό. H μητέρα του Γκαίτε ήταν πιανίστα, είχε ωραία φωνή κι ο πατέρας του έπαιζε φλάουτο.Έτσι, ο Γκαίτε μεγάλωσε σ' ένα σπίτι όπου κυριαρχούσε η απόλαυση της μουσικής ακρόασης και εκτέλεσης.Ως παιδί διέκρινε και αναπαρήγαγε τους ρυθμούς, όπως επίσης απομνημόνευε τις μελωδίες με ευκολία.

Ξεκίνησε νωρίς μαθήματα τσέλου, πιάνου και τραγουδιού, μελετώντας άριες από ιταλικές και γαλλικές όπερες.
Προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι παρόλες τις μουσικές σπουδές του, η μουσική αρχικά δεν ενδιέφερε συστηματικά τον Γκαίτε. Την αντιμετώπιζε κυρίως ως επιστήμη..."επιστήμη των ήχων", όπως έλεγε...

Θαύμαζε τη μουσική ιδιοφυία του Μπετόβεν παρόλες τις πολιτικές αντιπαραθέσεις τους, όπως είχε εντυπωσιαστεί με τη δεινότητα του Φέλιξ και της Φάννυ Μέντελσον...

Στο θεατρικό του έργο, '"Έγκμοντ", ο Γκαίτε αναφέρεται στον Κόμη Έγκμοντ, περίφημο πολεμιστή της Φλάνδρας, που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τα ιδανικά του, φυλακίστηκε και παρά τις προσπάθειες της αγαπημένης του, Κλαίρχεν καταδικάστηκε σε θάνατο και κείνη έπειτα απεγνωσμένη, αυτοκτονεί.

Οι αναλυτές του έργου του έχουν ομόφωνα αποφανθεί πως η φράση "Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrubt"  από το τραγούδι της Klarchen στην III πράξη, αναφέρεται από ευρωπαίους διανοούμενους ως "η χαρακτηριστικότερη του ρομαντικού ψυχισμού":

Freudvoll und leidvoll, gedankenvoll sein;

Langen und bangen in schwebender Pein;

Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt;

Glücklich allein ist die Seele, die liebt.

Παρακάτω το σχετικό απόσπασμα σε ελληνική μετάφραση του θεατρικού, από τον Ι. Οικονομίδη, των εκδ. Δωδώνη, σελ.96:

ΜΕΡΟΣ 3ο
[Στο σπίτι της Κλαίρχεν. Η Κλαίρχεν και η μητέρα της]

Η ΜΗΤΕΡΑ: Σαν την αγάπη του Μπράκεμπουργκ δεν είχα ξαναδεί. Νόμιζα πως μόνο στα παλιά τα παραμύθια τη βρίσκει κανείς.
ΚΛΑΙΡΧΕΝ:(περπατά πάνω-κάτω στην κάμαρη μουρμουρίζοντας ένα τραγούδι):
"Ευτυχισμένη
ω ψυχή, που αγαπάς"
Η ΜΗΤΕΡΑ: Υποπτεύεται τη σχέση σου με τον Έγκμοντ, και θαρρώ πως αν ήσουν λίγο καλή μαζί του, πως αν ήθελες, μ' όλα ταύτα θα σε παντρευόταν.
ΚΛΑΙΡΧΕΝ:: (τραγουδάει)
"Δάκρυα και γέλια,
βαριοί λογισμοί.
Χάρες, λαχτάρες
και μαύροι καημοί.
Όνειρο ουράνιο,
θανάτου βραχνάς -
ευτυχισμένε,
ω ψυχή, που αγαπάς" (*)

* γράφει ο μεταφραστής σε παραπομπή: "Η μετάφραση έγινε με τέτοιο τρόπο για να τραγουδιέται με τη μουσική του Μπετόβεν".

Ο Μπετόβεν συνέθεσε τη μουσική για την τραγωδία του Γκαίτε το 1810.

Λέγεται πως ο συνθέτης είδε στην ηρωική μορφή του Έγκμοντ, τον εαυτό του.
Σκιαγραφώντας τον πολεμιστή για την ελευθερία της πατρίδας του, εκφράζει τον πολεμιστή στον τομέα της τέχνης, αυτόν που παλεύει για την ανύψωση της ανθρωπότητας.

Σήμερα, προτείνω να μη σταθούμε στο σύνολο της μεγαλειώδους Εισαγωγής, αλλά στο σχετικό μέρος της σύνθεσης με το παραπάνω απόσπασμα από το "Τραγούδι της Κλαίρχεν", χαρακτηριστικό του ρομαντικού ψυχισμού, κατά τους διανοούμενους.

Beethoven-Goethe: "Egmont", Op. 84 

"Freudvoll und leidvoll-Δάκρυα και γέλια"/ Birgit Nilsson:

Tρεις δεκαετίες αργότερα ο Φραντς Λιστ δίνει τις δικές του εκδοχές πάνω στο τραγούδι της Κλαίρχεν, που εκφράζει την ταραχώδη, αντιφατική κατάσταση του έρωτα.
Είναι η εποχή που έχει χωρίσει από την ερωμένη του και μητέρα των 3 παιδιών του, Μαρία ντ'Ανκού και  ταυτίζεται με τα μεγάλα λόγια του Γκαίτε για την αγάπη ως  μέγιστη ευτυχία, ακόμα κι όταν αυτή έχει θλιβερή κατάληξη.


Ο Λιστ έγραψε 3 εκδοχές. Παρατηρείστε πώς αποτυπώνει μουσικά το παράδοξο του τίτλου του ποιήματος, "Δάκρυα και γέλια"   κινούμενος σε δυο κλίμακες παντελώς απομακρυσμένες μεταξύ τους (Λα υφ. και Σι, με 4 υφέσεις η πρώτη και 5 διέσεις η δεύτερη στον οπλισμό τους) τονίζοντας τη μετάβαση των αντιθέτων συναισθημάτων: από τη χαρά στη θλίψη κι από τη λαχτάρα στο φόβο.

1. Quasi allegretto  σε 6/8,
2.Αllegro agitato σε 2/4 και
3. Αndantino σε 4/4

Ακούμε 2 από την Diana Damrau:

1.Freudvoll und leidvoll, Franz Liszt-version 1:

2.Freudvoll und leidvoll, Franz Liszt-version 2: