Βαν Γκογκ, οι πίνακές του ζωντανεύουν μουσικά...

Αυτοπροσωπογραφία

 "Εδώ και κάμποσες εβδομάδες αυτή η κολασμένη ζέστη μάς διαλύει, τα στάχυα έχουν μείνει τόσα δα, η γη είναι κατάξερη, τα πουλιά άφαντα, η ύπαιθρος έχει ερημώσει...
[...] 
Το μπλοκ ζωγραφικής είναι ανοιχτό και ακουμπισμένο στα γόνατά μου, όμως με αυτή τη χαυνωτική ατμόσφαιρα δεν έχω καθόλου έμπνευση.

Βλέπω ξάφνου μια λαμπερή κουκκίδα να κινείται...Εκείνος είναι. Βαδίζει χωρίς βιασύνη και δεν δείχνει να ενοχλείται από τον καυτό ήλιο. Φοράει το μπλε σακάκι του, άσπρο πουκάμισο και μαύρο παντελόνι, το καπέλο του, που τού σκιάζει το πρόσωπο και στον ώμο έχει περασμένη μια υφασμάτινη τσάντα. Ατενίζει τον κάμπο,  ξεδιπλώνει το καβαλέτο του και το στήνει στην άκρη του χωραφιού.
Βγάζει από την τσάντα του μερικά πινέλα, μια παλέτα, σωληνάρια με χρώματα.
[...]
Μου κάνει εντύπωση πόσο απότομες είναι οι κινήσεις του.Δεν χρωματίζει με λεπτές, προσεκτικές κινήσεις, αλλά με βίαιο τρόπο σαν να κρατάει καμτσίκι στο χέρι και να μαστιγώνει τον καμβά με θυμό, με κοφτές, ακανόνιστες κινήσεις...
[...]
Βγάζει το καπέλο του, σκουπίζει το κούτελό του απ'τον ιδρώτα...Δεν θυμίζει ζωγράφο, αλλά αρπακτικό πουλί που αντικρίζει τη λεία του.

(Ζαν-Μισέλ Γκενασιά: "Το βαλς των δέντρων και του ουρανού", εκδ. Πόλις, μτφ: Ειρ, Αποστολάκη, σελ. 82, 83, 84)

"Oι πατατοφάγοι"

Το παραπάνω λογοτεχνικό απόσπασμα αναφέρεται στον γεννημένο σαν σήμερα 30 Μαρτίου 1853, Βίνσεντ βαν Γκογκ, που μπορεί να μη γνώρισε επιτυχία κατά τη διάρκεια της ζωής του, όμως η φήμη του εκτοξεύτηκε αμέσως μετά το θάνατό του και σήμερα αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους όλων των εποχών, με καταλυτική την επίδρασή του σε μεταγενέστερα καλλιτεχνικά κινήματα.

Έκανε χρήση τεχνικών των ιμπρεσιονιστών, διαμορφώνοντας όμως ένα προσωπικό ύφος με ιδιαίτερους "στροβιλισμούς", καθώς με το πινέλο του προσδίδει κίνηση στα έργα του. Στις εικαστικές συνθέσεις του κυριαρχούν τα χρώματα του κίτρινου, πράσινου και μπλε.

"Ηλιοτρόπια στο βάζο"

To ότι η μουσική και γενικά οι ήχοι έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στη ζωή του Βαν Γκογκ είναι γνωστό...Ο ζωγράφος συγκινείτο από τους ψαλμούς και τους θρησκευτικούς ύμνους ως τα απλά κελαηδίσματα πουλιών ή τον ήχο της βροχής, αλλά και τις όπερες του Βάγκνερ στις οποίες εντόπισε την απόλυτη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης.

Ο Βίνσεντ ήταν βαθιά πεπεισμένος πως "μιμούμενος" με τα πινέλα του τη μουσική,  θα μπορούσε μέσω της ζωγραφικής του να αρθρώσει βαθιές αλήθειες και να επιδράσει  συναισθηματικά στους φιλότεχνους θεατές.

Αυτή την ικανότητα της τέχνης της Μουσικής να εμπνέει συναίσθημα θαύμαζε ο ζωγράφος, που συχνά ενσωμάτωνε  μουσικά θέματα,  τεχνικές ή ορολογίες στο έργο του,  όπως τη σειρά με τα "Ηλιοτρόπια στο βάζο", την οποία περιέγραψε ως "Συμφωνία σε μπλε και κίτρινο"...

"Η γέφυρα Λανγκλουά στην Αρλ"

Ο Κουβανός συνθέτης, Άλντο Ραφαέλ Φόρτε, βασικός εκπρόσωπος της σύγχρονης κλασικής μουσικής, όπως φαίνεται από το πλήθος του έργου του, αρέσκεται στο να βρίσκει ερεθίσματα στις ζωγραφικές πινελιές!

Ετσι, σήμερα ακούμε μια σύνθεσή του, εμπνευσμένη από ζωγραφικά έργα του τιμώμενου Βαν Γκογκ.

Ο Βαν Γκογκ μαζί με τον Νταλί είναι από τους ζωγράφους που ο συνθέτης θαυμάζει περισσότερο.

Στον Βαν Γκογκ έχει αφιερώσει δυο κύκλους συνθέσεών του:

"Nανούρισμα ή Augustine Roulin"

1. "Πορτραίτα του Βαν Γκογκ"
και
2. Οι καμβάδες του Βίνσεντ"

Θα ακούσουμε το πρώτο που είναι και το δημοφιλέστερο.

Ο κουβανός δημιουργός έχει ως οπτικά ερεθίσματα 5 από τα εικαστικά του Ολλανδού μάστορα:

"Πατατοφάγοι",
"Νανούρισμα"(πορτρέτο της Augustine Roulin, λικνίζοντας βρεφική  κούνια),
"Καθισμένος Ζουάβος",
"Η γέφυρα Λανγκλουά στην Αρλ" και 
"Αυτοπροσωπογραφία".

"Kαθισμένος Ζουάβος"

"Αυτοπροσωπογραφία"

Πρόκειται για μουσική σύνθεση εντυπωσιακά πρωτότυπη, που ικανοποιεί την επιθυμία του συνθέτη να "αναπαραστήσει" την εικόνα, εμπνεόμενος απ' αυτή.

Eπίσης, θεωρώ την καλλιτεχνική ιδέα αξιοθαύμαστη σύλληψη όσον αφορά τη συνένωση-αλληλεπίδραση των τεχνών.

Τα μέρη συνδέονται με ένα μοτίβο που εκπροσωπεί τον Βαν Γκογκ και το οποίο υφίσταται μετασχηματισμούς -μελωδικούς και αρμονικούς- καθώς περνά σε καθεμιά από τις κινήσεις. 

Η δύναμη της τέχνης ως ενιαία έκφραση αποδεικνύεται για μια ακόμη φορά, υπογραμμίζοντας πως η  "αισθητική της μιας είναι ίδια με αυτήν της άλλης -τελικά- με το υλικό μόνο να διαφέρει", όπως σωστά είχε πει κι ο Σούμαν.
Το μουσικό έργο γίνεται αντιληπτό σαν "ζωντανός" πίνακας...

Αποτελεί θαύμα, τουλάχιστον για μένα, η ανακάλυψη αναλογιών και αντιστοιχιών ανάμεσα στα σύμβολα, την εκφραστική γλώσσα και τους κώδικες επικοινωνίας μεταξύ Μουσικής και Εικαστικής τέχνης.

Aldo Rafael Forte: "Van Gogh Portraits":

Μπελογιάννης: Μ' ένα γαρύφαλλο ξεκλείδωσε όλη την αθανασία...

Πάμπλο Πικάσο : "Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο"
(twitter)

"Σήμερα το στρατόπεδο σωπαίνει.

Σήμερα ο ήλιος τρέμει αγκιστρωμένος στη σιωπή

όπως τρέμει το σακάκι του σκοτωμένου

στο συρματόπλεγμα.

Σήμερα ο κόσμος είναι λυπημένος.

Ξεκρέμασαν μία μεγάλη καμπάνα

και την ακούμπησαν στη γη.

Μες στο χαλκό της καρδιοχτυπά η ειρήνη.

Σιωπή. Ακούστε τούτη την καμπάνα.

Σιωπή. Οι λαοί περνούν

σηκώνοντας στους ώμους τους

το μέγα φέρετρο του Μπελογιάννη"

[Γιάννης Ρίτσος: " Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο]

Είχε καταδικασθεί με την κατηγορία της κατασκοπίας. Παρά τις διεθνείς πιέσεις δεν του χορηγήθηκε χάρη.

Ο Νίκος Μπελογιάννης εκτελέστηκε στο Γουδί, ξημερώματα της 30ης Μαρτίου 1952.

"Ήταν πικρό το τσάι σήμερα. Αφουγκραζόμασταν

ένα μεγάλο αμάξι που σταμάτησε στο δρόμο -

ένας τροχός του χτύπησε στο βράχο

Μπορεί να 'ταν ο τροχός της ιστορίας.

Γιατί η γριούλα που βούρτσιζε στην μπαλκονόπορτα

το μαύρο κυριακάτικο φουστάνι της

πέτρωσε εκεί σα να κατάλαβε

τι μαύρο που 'ναι το μαύρο χρώμα

σα να 'δε ανεβασμένη μια μαύρη σημαία στο κατάρτι του χρόνου.

[...]

Νίκο, είχες μια καρδιά γεμάτη απ' το αίμα του ήλιου.

Όταν περπατούσες στα ερείπια του φθινοπώρου

είχες πάντα στη μέσα τσέπη του σακακιού σου το σχέδιο της καινούργιας πολιτείας μας,

γι' αυτό χαμογελούσε ο λαός μέσα στα μάτια σου.

Έφυγες τώρα Νίκο

ανάβοντας μ' ένα γαρύφαλλο από φλόγα το κουράγιο του κόσμου,

ανάβοντας την ελπίδα στην καρδιά των λαών,

ανάβοντας τους αστερισμούς της ειρήνης στο στερέωμα του κόσμου,

πάνω απ' τις πεδιάδες τις σπαρμένες με κόκαλα..."

Ο ποιητής μας Γιάννη Ρίτσος την περίοδο φυλάκισης του Μπελογιάννη βρισκόταν εξόριστος στο νησί του Αη-Στράτη. Έγραψε το παραπάνω ποίημα την ίδια μέρα της εκτέλεσης του συντρόφου-αγωνιστή.

Και συνεχίζει το ποίημα:

"Καλημέρα κόσμε.

Ο Μπελογιάννης μας έμαθε άλλη μια φορά

πώς να ζούμε και πώς να πεθαίνουμε.

Μ' ένα γαρύφαλλο ξεκλείδωσε όλη την αθανασία.

Μ' ένα χαμόγελο έλαμψε τον κόσμο για να μη νυχτώνει..."

"Η εκτέλεση του Μπελογιάννη", Peter de Francia
(pinterest)

Ο Τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ  έδωσε τη δική του ποιητική έμπνευση όταν πληροφορήθηκε την εκτέλεση του Μπελογιάννη από τις εφημερίδες, που μαζί με την είδηση δημοσιεύονταν και η φωτογραφία του αγωνιστή, που νηφάλιος και ήρεμος μειδίασε προς του φωτογράφους παρόλη την σκληρή ετυμηγορία.
Με ένα κόκκινο γαρύφαλλο στο χέρι και οπλισμένος με τη δύναμη και την αξιοπρέπεια του λαϊκού αγωνιστή, είχε αποφασίσει να βαδίσει αλύγιστος το δρόμο της υπέρτατης θυσίας...

"Έχω πάνω στο τραπέζι μου

τη φωτογραφία του ανθρώπου

με τ᾿ άσπρο γαρούφαλο

που τον τουφέκισαν

στο μισοσκόταδο

πριν την αυγή

κάτω απ᾿ το φως των προβολέων.

Στο δεξί του χέρι

κρατά ένα γαρούφαλο

πού ῾ναι σα μια φούχτα φως
από την ελληνική θάλασσα...
[...]

Τα δόντια του είναι κάτασπρα

ο Μπελογιάννης γελά

και το γαρούφαλο στο χέρι του

είναι σαν το λόγο που ῾πε στου ανθρώπους

τη μέρα της λεβεντιάς

τη μέρα της ντροπής.

Αυτή η φωτογραφία

βγήκε στο δικαστήριο

ύστερ᾿ απ᾿ τη θανατική καταδίκη."

"Σκέφτομαι πως αυτά τα τρία συστατικά πρέπει νά 'χει η ζωή:
το μεγάλο, το ωραίο και το συγκλονιστικό.

Το μεγάλο είναι να βρίσκεσαι μέσα στην πάλη για μια καλύτερη ζωή.
Όποιος δεν το κάνει αυτό, σέρνεται πίσω απ’ τη ζωή.

Το ωραίο είναι κάθε τι που στολίζει τη ζωή. Η μουσική, τα λουλούδια, η ποίηση.

Το συγκλονιστικό είναι η αγάπη…"

(Νίκος Μπελογιάννης)

Αμέσως μετά και με αφορμή την εκτέλεσή του, ο συνθέτης της Αντίστασης, Αλέκος Ξένος, γνωστός για τα δημοκρατικά του φρονήματα και την αντιστασιακή του δράση την περίοδο της Κατοχής, εμπνεύστηκε το συμφωνικό ποίημά του: "Ο Διγενής Δεν Πέθανε".
Σύνθεση εμβληματική με μοτίβα-ύμνους στα υψηλά ιδανικά και τα αυθεντικά πατριωτικά αισθήματα.
Ο Ξένος αφιέρωσε το έργο στον Νίκο Μπελογιάννη.

Ο ίδιος ο συνθέτης είπε: "μπορείς να σκοτώσεις τον άνθρωπο, αλλά να σκοτώσεις τις ιδέες δεν είναι δυνατόν...", ο Διγενής λοιπόν, ως μακραίωνο σύμβολο της αδάμαστης ελληνικής ψυχής, δεν μπορεί να καταβληθεί και να αφανισθεί, όσο σκληρές και αν είναι οι δοκιμασίες που συνοδεύουν τον διαρκή ηρωικό του αγώνα για την υπεράσπιση της προσφιλούς πατρίδος.
Έτσι, το έργο αυτό, παρ’ ότι γραμμένο στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν την Κατοχή και τον Εμφύλιο, αποπνέει μιαν αισιοδοξία για το μέλλον, την οποία μάλιστα ο ίδιος ο Ξένος χαρακτήριζε ως "προοδευτικά ρομαντική".

Η σύνθεση ξεκινά με μια ορμητική ορχηστρική χειρονομία. Ακολουθεί γρήγορα ένα πένθιμο εμβατήριο, ο ελεγειακός χαρακτήρας του οποίου μετατρέπεται σε ηρωικό.
Το κεντρικό τμήμα του έργου είναι στοχαστική μελωδία από τα ξύλινα πνευστά που οδηγεί σε μια θριαμβική αποθέωση, διακηρύττοντας με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο την ακράδαντη πίστη του συνθέτη στην αθανασία του Διγενή και του ελληνισμού. (users.uoa/foulias)

Το παραπάνω εικαστικό είναι του Πάμπλο Πικάσο και φέρει τον τίτλο: "Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο".
Ο ζωγράφος φιλοτέχνησε το σκίτσο του Μπελογιάννη αφήνοντας ανοιχτή τη μια άκρη του, εξηγώντας με ιδιόχειρο σημείωμα του στην πίσω πλευρά του σκίτσου πως "έναν τόσο μεγάλο άνθρωπο δεν μπορείς να τον κλείσεις σε ένα πορτρέτο"...

Να θυμίσουμε πως ο Πικάσο ήταν ανάμεσα στις διεθνείς προσωπικότητες(μαζί με Ελυάρ, Κοκτώ, Σαρτρ, Χικμέτ) που κινητοποιήθηκαν στέλνοντας τηλεγραφήματα στην κυβέρνηση, με τα οποία ζητούσαν να δοθεί χάρη στο Μπελογιάννη.

Αλέκος Ξένος: ''Ο Διγενής δεν πέθανε''

(το βίντεο είναι του Χ.Ζουλιάτη)

Κρητών λόγος: "Ερωτόκριτος", Κορνάρου

 

"Ερωτόκριτος και Αρετούσα", Θεόφιλος

"ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ είν' ο ποιητής και στη γενιά ΚΟΡΝΑΡΟΣ,

που να βρεθή ακριμάτιστος, σα θα τον πάρη ο Χάρος.

Στη Στείαν εγεννήθηκε, στη Στείαν ενεθράφη, 

εκεί 'καμε κ' εκόπιασεν ετούτα που σας γράφει

Στο Kάστρον επαντρεύθηκε, σαν αρμηνεύγει η Φύση,

        το τέλος του έχει να γενεί, όπου ο Θεός ορίσει.  "

Τα παραπάνω είναι οι τελευταίοι στίχοι του "Ερωτόκριτου", όπου με αυτούς μάς παρουσιάζεται ο δημιουργός του, Βιτσέντζος Κορνάρος, αναφέροντας το βαφτιστικό του όνομα, το όνομα της οικογένειάς του, τον τόπο που γεννήθηκε και κει όπου παντρεύτηκε.

Ο Κορνάρος γεννήθηκε σαν σήμερα 29 Μαρτίου 1553 και είναι ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της κρητικής λογοτεχνίας.
Η έμμετρη μυθιστορία "Ερωτόκριτος" του Κορνάρου σε ιαμβικό 15σύλλαβο, θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της ελληνικής λογοτεχνίας, στο οποίο η ορμή της νιότης και του ερωτικού πάθους συγκρούονται με τη φρόνηση. Υμνείται ο έρωτας δυο νέων, ο οποίος χρησιμεύει ως άξονας για να πλεχτούν εγκώμια στη φιλία, την ανδρεία, την τιμή και την αγάπη προς την πατρίδα...

Tου Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν,
και του Τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν
και του Καιρού τα πράματα, που αναπαημό δεν έχουν,
μα στο Kαλό κ' εις το Kακό περιπατούν και τρέχουν
και των Αρμάτω' οι ταραχές, όχθρητες, και τα βάρη,           
του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρη·
αυτάνα μ' εκινήσασι τη σήμερον ημέραν,
ν' αναθιβάλω και να πω τά κάμαν και τά φέραν
σ' μιά Κόρη κ' έναν ’γουρο, που μπερδευτήκα' ομάδι
σε μιά Φιλιάν αμάλαγη, με δίχως ασκημάδι.   
[...]
"Αφουκραστείτε, το λοιπόν, κι ας πιάνει οπού'χει γνώση,
για να κατέχει κι αλλουνού απόκριση να δώσει.
Στους περαζόμενους καιρούς, που οι Έλληνες ορίζαν,
κι οπού δεν είχε η Πίστη τως θεμελιωμένη ρίζαν,
τότες μιά Aγάπη μπιστική στον Kόσμο εφανερώθη,
κ' εγράφτη μέσα στην καρδιά, κι ουδεποτέ τση ελιώθη.
Kαι με Kαιρό σε δυό κορμιά ο Πόθος είχε μείνει,
και κάμωμα πολλά ακριβόν έτοιους καιρούς εγίνη..."


Ένα ρομάντζο αγνό πλάθει ο Κορνάρος, με περίσσεια ποιητικής πνοής, με  επική ζέση και λυρικό παλμό ως ένας ιπποτικός Όμηρος!

...το πρόσωπο εφανέρωσε, κ' ήλαμψε η ομορφιά του.

Kαι τ' όνομά του ως το'γραψε, στήν αγαπά ξανοίγει,        

        κ' εκείνη εγρίκα την καρδιάν, το πως πετά να φύγει.

Ήτρεμε αυτή στη μιά μερά, κ' εκείνος εις την άλλη,

        μα εχώνασι το κάρβουνο κ' οι δυό τως στην αθάλη.

[...]

Όση ώρα τον Pωτόκριτον εθώρει η Aρετούσα,

        τα σωθικά τση κ' η καρδιά το δρόσος εγρικούσα

Oρέγετο τα κάλλη του, παρηγοριά τσ' εδίδα',

        εχαίρετο, ελαφρώνετο στην πελελήν ολπίδα.

Mα σαν εμίσεψε από 'κεί, και πλιά δεν τον εθώρει,

        κιαμιάς λογής ανάπαψη δεν ηύρισκεν η Kόρη.

ΜΟΥΣΙΚΗ:

Τσέμπαλο, κοντραμπάσο, τσέλο, λαούτο και κρητική λύρα...
Πέντε όργανα από διαφορετικά μονοπάτια συγκλίνουν μουσικά, για να αποδώσουν αυτό το αριστούργημα σε μια μπαλάντα με έντονη θεατρικότητα, που εύκολα μεταλλάχθηκε αργότερα και σε όπερα και σε μπαλέτο.

Συνθέτης ο Νίκος Μαμαγκάκης, που μελοποιεί το έξοχο αφηγηματικό ποίημα με πρωταγωνιστές τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα.

Ο ίδιος ο συνθέτης αναφέρει σχετικά στο ένθετο:

"Η μουσική μου δεν βασίζεται στο επαναληπτικό μοτίβο των 5/8, που έχει γεννήσει η αέναη εκφορά του δεκαπεντασύλλαβου του Ερωτόκριτου και που παίζεται και τραγουδιέται από τους παραδοσιακούς μουσικούς της Κρήτης. 
Είναι αμιγώς παραδοσιακό και δεν ανήκει σε επώνυμο δημιουργό.
Εγώ δανείστηκα μόνο το άρωμά του, δεν το έχω μεταχειριστεί ούτε μια φορά αυτούσια, αντίθετα έχω επινοήσει ένα πλήθος από νέα μοντέλα (παραλλαγές) πάνω στους δεκαπεντασύλλαβους στίχους.
Σ’ αυτή την εκδοχή που την θεωρώ και την πιο επιτυχή το έργο έχει ανανεωθεί εκ βάθρων. 
Ο Γ. Σεφέρης στα "Ημερολόγια του ʽ64" ονομάζει "όαση" μια Τετάρτη που άκουσε τον Ερωτόκριτο, για τρεις φωνές και πέντε όργανα και σε ένα μπιλιέτο που μου ʽστειλε μου λέει:
"Μαμαγκάκη, το έργο σου είναι γραμμένο με γνώση και με τρόπο".

(Νίκος Μαμαγκάκης)

Νίκος Μαμαγκάκης : "ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ, σουίτα για 5 όργανα":

Ο σπουδαίος Ούγγρος ήρωας, Ferenc Rakoczi ...

"Δεν φοβάμαι καθόλου να δηλώσω ενώπιόν σου -ω, Αιώνια Αλήθεια, στην οποία έχω αφιερώσει αυτά τα Απομνημονεύματα- ότι σκοπός όλων των πράξεών μου ήταν μόνο η αγάπη για την ελευθερία και η επιθυμία να ελευθερώσω τη χώρα μου από τον ξένο ζυγό. Δεν ήταν επιθυμία εκδίκησης, δεν ήθελα να αποκτήσω στέμμα ή πριγκιπάτο, δεν είχα καμία επιθυμία να κυβερνήσω. Με οδηγούσε αποκλειστικά το καθήκον προς τη χώρα μου" (Ferenc Rákóczi: "Απομνημονεύματα") Eίναι ο σπουδαιότερος εθνικός ήρωας της Ουγγαρίας. Ο Ferenc Rakoczi γεννήθηκε σαν σήμερα, 27 Μαρτίου 1676, ήταν ευγενικής καταγωγής, πρίγκιπας της Τρανσυλβανίας και ηγήθηκε της εξέγερσης κατά των Αψβούργων το 1703 ως το 1711.

 "Ο Oύγγρος ήρωας, Ferenc Rakoczi, έφιππος"
μπροστά από το Κοινοβούλιο της Βουδαπέστης.

Το άγαλμά του που τον παριστά έφιππο, στην είσοδο του Ουγγρικού Κοινοβουλίου στη Βουδαπέστη, στέκει σε μαρμάρινη βάση πάνω στην οποία είναι χαραγμένη η λατινική φράση: "Cum Deo Pro Patria et Libertate - Με τον Θεό για την Πατρίδα και την Ελευθερία".

Ένας αληθινός πατριώτης ο Ρακότσι, υποκίνησε την εξέγερση χωρίς ίχνος προσωπικής φιλοδοξίας. Αν και το Ουγγρικό κοινοβούλιο τού πρόσφερε τιμητικά το βασιλικό στέμμα, εκείνος το αρνήθηκε, επιλέγοντας αντ' αυτού τον τίτλο του "Προσωρινού Κυβερνήτη Πρίγκηπα της Ουγγαρίας", τον οποίο κράτησε μόνο κατά τη διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας κατά των Αψβούργων αποδεικνύοντας πως στόχος του δεν ήταν ποτέ η απόκτηση δόξας, τίτλων και τιμών, αλλά η ελευθερία και αποτίναξη του Ουγγρικού λαού από τον Αυστριακό ζυγό.

"Ο Ρακότσι κατά τη διάρκεια της εξέγερσης"
έργο του Ούγγρου ζωγράφου, Greguss Imre(1900)

Ένα -αγνώστου δημιουργού- ουγγρικό τραγούδι, πατριωτικού χαρακτήρα, με αναφορές στην αγανάκτηση των Μαγυάρων για την καταπίεση που τούς ασκούσαν ο Αψβούργοι είναι το επονομαζόμενο "Ουγγρικό Εμβατήριο", στους στίχους του οποίου καλείται ο ήρωας Rakoczi προκειμένου με την ανδρεία του να υπερασπίσει τον ουγγρικό λαό και να τούς ξαλαφρώσει από το ζυγό.

Πρόκειται για δημοφιλέστατη μελωδία, που σήμερα εκτελείται συχνά σε δημόσιες εκδηλώσεις, στρατιωτικές παρελάσεις, γάμους και επίσημες τελετές.

Η πρώτη έκδοση αυτού του εμβατηρίου πιθανότατα δημιουργήθηκε γύρω στα 1730, παρ’ όλο που η παράδοση ισχυρίζεται ότι ήταν η αγαπημένη εκδοχή του ίδιου του ούγγρου ήρωα.
Oι Ούγγροι συνηθίζουν να λένε πως:
"το Rakοczy March είναι για κείνους, ότι η Ιλιάδα του Ομήρου για τους Έλληνες, το Ταλμούδ για το εβραϊκό έθνος, η Βίβλος για τους Χριστιανούς ή το Κοράνι για τους μουσουλμάνους".

1. Ο Φραντς Λιστ με βάση το κύριο μοτίβο του Ουγγρικού Εμβατηρίου συνθέτει μια σειρά έργων συμπεριλαμβανομένης και της "Ουγγρικής Ραψωδίας Ν.15".

Το χρονικό μάς γνωστοποιεί πως ο Λιστ φτάνει στη Βουδαπέστη μετά από 15 χρόνια απουσίας από την Ουγγαρία. Ήταν το Δεκέμβριο του 1839 και έτυχε εξαιρετικής υποδοχής.

 Ο Λιστ έφιππος με το ξίφος-πατριωτικό βραβείο
(καρικατούρα του  Τζόζεφ Λόρεντς)

Η επίσκεψή του περιλάμβανε πλήθος συναυλιών στις οποίες ερμήνευσε και αυτοσχέδιες παραλλαγές πάνω σε ουγγρικά θέματα. Ήταν σε μια από αυτές τις παραστάσεις του βιρτουόζου πιανίστα το Γενάρη του 1840, που έπαιξε το "Rákóczi March", το οποίο ενθουσίασε τους ακροατές που ξέσπασαν σε ξέφρενους πανηγυρισμούς. Στην τέλος της επόμενης συναυλίας του Λιστ, έξι Ούγγροι αριστοκράτες, με επικεφαλής τον κόμη Leó Festetics, ανέβηκαν στη σκηνή και πρόσφεραν στον Λιστ ένα σπαθί διακοσμημένο με πολύτιμους λίθους και στη λεπίδα του χαραγμένη τη φράση:
"Στον μεγάλο καλλιτέχνη, Ferecz Liszt, σε εκτίμηση της καλλιτεχνικής του αξίας και του ένθερμου πατριωτισμού του". 

Το γεγονός στάθηκε αφορμή για τον γνωστό καρικατουρίστα, Τζόζεφ Λόρεντς να απεικονίσει το συνθέτη έφιππο με το ξίφος να φιγουράρει στο πλάι.
Ο Λιστ θυμόταν πάντα το συμβάν ως μια ωραία ανάμνηση, που τού προκαλούσε απίστευτη συγκίνηση.
Πολλοί θεώρησαν την μεταγενέστερη εκδοχή του Εμβατηρίου και προσαρμογή της στον "Ουγγρικό χορό Ν.15" ως αντίδωρο στους έξι αριστοκράτες για το "πατριωτικό βραβείο" που  έδωσαν στο συνθέτη...

 

2. Ήταν το 1846, που ο Εκτόρ Μπερλιόζ έφτασε στη Βουδαπέστη για συναυλίες. Για την περίσταση και για να κερδίσει την εκτίμηση και αγάπη του κοινού, συνέθεσε -όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή- κάποια έργα βασισμένα σε ουγγρικές μελωδίες, ανάμεσά τους και το "Rákóczi March".

Ο ίδιος ο Μπερλιόζ καταγράφει στα Απομνημονεύματά του:
 "... όταν ακούστηκε το Εμβατήριο η αίθουσα σείστηκε από άνευ προηγουμένου φωνές και χτυπήματα ποδιών. (...) Το ακροατήριο ζητούσε επίμονα να επαναλάβουμε την εκτέλεση, όπως κι έγινε. Και τη δεύτερη φορά, το κοινό δεν μπορούσε να συγκρατηθεί...".

Την παραδοσιακή μελωδία πρωτοχρησιμοποίησε λίγο αργότερα στη δραματική του καντάτα: "Η Καταδίκη του Φάουστ".

3. Mε στοιχεία τόσο του Λίστ όσο και του Μπερλιόζ έδωσε μια θαυμάσια παραλλαγή ο Βλαντιμίρ Χόροβιτς.

4. Τη δική της χορογραφική εκδοχή έδωσε το 1902 η Ισιδώρα Ντάνκαν.
Παρακολουθούμε ένα απόσπασμα από την παράσταση με τίτλο "Εμβατήρια" από τον εορτασμό για τα 136α γενέθλια της Ντάνκαν από την εταιρεία χορού, που φέρει το όνομά της.
Μπορείτε να δείτε και να ακούσετε το "Rakoczy March" στο 1:59-250:

Επιβλητικό και μεγαλόπρεπο το μοτίβο της παραδοσιακής μελωδίας -πιστεύω θα συμφωνήσετε- πως ο κάθε συνθέτης που το μεταμόρφωσε, έδωσε το προσωπικό ύφος του με σεβασμό στην ηρωική προσωπικότητα που την ενέπνευσε και κάθε μουσικόφιλος απολαμβάνει το αποτέλεσμα...

Καραγκούνα, χορευτικά μοτίβα της Θεσσαλίας...

Καραγκούνες με την παραδοσιακή τους φορεσιά,
Π.  Παπαχαιτζιδάκης-Μουσείο Μπενάκη (pinterest)

Καραγκούνα πάει στη βρύση

το σταμνί της να γιομίσει.

Κάντε πέρα να περάσω

το χορό σας μη χαλάσω.

Καραγκούνα καραγκούνα

με σαγιά και με σιγκούνια.

Αμ' πως ’δα, αμ' τι ’δα,

στο παραθύρι σ' είδα.

Θα πουλήσω τα κατσίκια

να σου πάρω σκουλαρίκια.

Αμ' πως ’δα, αμ' τι ’δα,

σ’ αγάπησα σε πήρα.

Είναι χορός λεβέντικος, παρότι χορεύεται από γυναίκες!
Η "Καραγκούνα", χορεύεται στα χωριά του κάμπου της Θεσσαλίας από γυναίκες Καραγκούνες, ντυμένες την παραδοσιακή αρχοντική φορεσιά τους, στην οποία ξεχωρίζει η μαύρη γούνα, απ'όπου λέγεται πως οι καραγκούνηδες πήραν το όνομά τους.

 

"Κάρα- γκούνα" σημαίνει "μαύρη γούνα", που κατασκευάζονταν από  δέρμα προβάτου.
Υπάρχει, βέβαια κι  άλλη εκδοχή, πως το προσωνύμιο Καραγκούνηδες προήλθε από τη συνήθειά τους να κινούν το κεφάλι τους (κάρα-κούνα).

Η μελωδία και ο χορός της καραγκούνας είναι από τους δημοφιλέστερους.
Τα βήματα είναι βαριά και αργά, προσδίδοντας στις αγέρωχες καραγκούνες μεγαλοσύνη και  δωρικότητα. Σκοπός και βηματισμός αποδίδουν με λιτότητα και σεβασμό,  θαυμασμό στην μεγαλοπρέπεια της καραγκούνικης ενδυμασίας.

Οι γυναίκες, πιασμένες απ'τα χέρια, χορεύουν σε κύκλο ανοιχτό με μέτωπο προς το κέντρο, ακολουθώντας τρία χορευτικά μοτίβα, καθένα από τα οποία έχει διαφορετικό αριθμό βημάτων.



Μπορείτε να ακούσετε την παραδοσιακή Καραγκούνα εδώ.

• Η τέχνη και το ταλέντο του σπουδαίου Δημήτρη Φάμπα δεν αμφισβητούνται. Βαθιά γνώση για την κιθάρα και δεξιοτεχνική δεινότητα, αλλά και μουσικές συνθέσεις πλούσιες σε χρώματα, ενώ συχνά κάνει χρήση στοιχείων από την Ελληνική παράδοση.
  
  Όπως στις "Παραλλαγές πάνω στο θέμα της Καραγκούνας", που γράφει στην Ιταλία το 1959 και είναι το πρώτο έργο του που εκδόθηκε στο εξωτερικό.

Δ.Φάμπας: "Ελληνικός χορός Καραγκούνα" / ερμηνεύει ο Ευάγγ. Ασημακόπουλος:

• Ο John Duarte στην "Ελληνική Σουίτα" του, διασκευάζει παραδοσιακές μελωδίες και χορούς(Ζαγορίσιος, Τσιριγώτικος, Καλαματιανός). Ανάμεσά τους και την περίφημη "Καραγκούνα".

John Duarte: "Greek Suite, Op. 39: IV. Karagouna " / Athens Guitar Duo:

• Ο Μίμης Πλέσσας στο δίσκο του: "Greece Goes Modern", συγκεντρώνει συνθέσεις του-διασκευές δημοτικών τραγουδιών που έκανε για τις ανάγκες μιας ραδιοφωνικής εκπομπής.
  Στην "Καραγκούνα" του πλέκεται το παραδοσιακό με τζαζ στοιχεία:

Παύλος Καρρέρ: "Δέσπω"...αχός βαρύς ακούγεται...

"Σουλιώτισσες στη μάχη", Γ. Μηνιάτη(από: lifo)

Ο Ζακύνθιος, Παύλος Καρρέρ είναι από τους στυλοβάτες της επτανησιακής μουσικής, ουσιαστικά ο πρώτος Έλληνας μουσουργός ο οποίος καταθέτει μία ολοκληρωμένη συλλογή από φωνητικά έργα με εθνικά θέματα, ελληνόγλωσσα λιμπρέτα και στίχους, καθώς και μελωδίες εμπνευσμένες από τη δημοτική παράδοση.

Η μονόπρακτη όπερά του: "Δέσπω, η ηρωίς του Σουλίου", είναι  -όπως ο ίδιος ο συνθέτης τη χαρακτήρισε- "το πρώτο ελληνικό μελόδραμα" γιατί πλην της ελληνικής θεματολογίας του, τονίζεται κι η μελοποίηση του κειμένου ελληνιστί (στα δυο προηγούμενα μελοδράματά του  τα ελληνικά ήταν διασκευή της ιταλικής μετάφρασης). 

Αφορμή για τη σύνθεσή της το 1875 αποτέλεσε η έναρξη λειτουργίας του Ωδείου Αθηνών και με τη "Δέσπω" ήθελε να συνδράμει στην ανάπτυξη του νεοϊδρυθέντος ιδρύματος.

Ο Καρρέρ επιλέγει τη δραματική πράξη "Ο ηρωικός θάνατος της Δέσπως και των νυφάδων της εις τον πύργον του Δημουλά", σε λιμπρέτο από τον Κερκυραίο συλλέκτη δημοτικών τραγουδιών, πολυσχιδή λόγιο και καθηγητή  υποκριτικής του Ωδείου, Αντώνιο Μανούσο.

Η δραματική σκηνή εξελίσσεται σ' ένα χωριό της Ηπείρου, τη Ρινιάσα, όπου έχει καταφύγει ένα μικρό απόσπασμα Σουλιωτών μετά την παράδοση του Σουλίου.  Ύστερα από ξαφνική έφοδο Τουρκαλβανών, η Δέσπω Μπότσαρη, αφού μαθαίνει ότι ο σύζυγός της σκοτώθηκε στη μάχη, ορκίζεται εκδίκηση.
Μετά από σθεναρή αντίσταση  και μη θέλοντας να πέσουν στα χέρια των Τούρκων, κλείνεται με τις δέκα κόρες, νύφες και εγγονές της στον πύργο του Δημουλά  κι ανατινάζονται, προτιμώντας  το θάνατο από τη σκλαβιά.

"Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι;

Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, ουδέ σε χαροκόπι,

η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια.

Αρβανιτιά την πλάκωσε στου Δημουλά τον πύργο.

"Γιώργαινα, ρίξε τ' άρματα, δεν είν' εδώ το Σούλι.

Εδώ είσαι σκλάβα του πασά, σκλάβα των Αρβανίτων.

- Το Σούλι κι αν προσκύνησε, κι αν τούρκεψεν η Κιάφα,

η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκανε, δεν κάνει",

Δαυλί στο χέρι νάρπαξε, κόρες και νύφες κράζει:

"Σκλάβες Τούρκων μη ζήσομε, παιδιά μ', μαζί μου ελάτε".

Και τα φυσέκια ανάψανε κι όλοι φωτιά γενήκαν".

"Oι Σουλιώτισσες", Ary Scheffer

Ο Καρρέρ χρησιμοποιεί μοτίβα από δημοτικά τραγούδια τα οποία γνώριζε καθώς μελετούσε και ενδιαφερόταν για την ελληνική μουσική παράδοση. Ως προς την ενορχήστρωση οι δημοτικοφανείς μελωδίες συνδυάζονται με  ηχοχρώματα οργάνων της συμφωνικής ορχήστρας, που γειτνιάζουν στα λαϊκά όργανα, όπως κλαρινέτο, φλάουτο, όμποε σε  ηχοχρωματική μίξη με τα τοξοτά έγχορδα.

Η γενναία Σουλιώτισσα σφίγγει την καρδιά της στον πόνο από το χαμό του άντρα της, προσεύχεται για την ψυχή του, κι αφού εγκωμιάσει τον ηρωισμό του, ορκίζεται εκδίκηση:

"Γενναία ψυχή που χαίρεσαι το φως του παραδείσου

Την ορφανή πατρίδα σου κ’ εκεί ψηλά ενθυμήσου,

Στον Πλάστη που σ’ αγάπησε να δεηθείς γι’ αυτή.

Χρυσό στεφάνι, ω μάρτυρα, σου λάμπει στο κεφάλι!

Μοσχοβολίζει αστράφτοντας η αέρινη σου αγκάλη,

Αυτή που κατασπάραξε το τούρκικο σπαθί.

Μες στα σπλάχνα του Τούρκου, σπαθί μου

Αίμα πιε και ποτέ μη χορτάσεις,

Και συ χέρι, στο φόνο αν δειλιάσεις,

Μήτε ο τάφος να μη σε δεχθεί!

Στης πατρίδος μου το ένδοξο χώμα

Που το εμόλυνε η βάρβαρη Ασία,

Σταυρέ λάμψε, και συ λευθερία,

Μη δειλιάσεις, παλεύουν Γραικοί!

Είναι πραγματικά αξιοσημείωτη η έκφραση θρησκευτικών και πατριωτικών συναισθημάτων, που ενισχύεται με κυματοειδείς σχηματισμούς από τα ξύλινα πνευστά πάνω σε δημοτικοφανή μοτίβα.

Λίγο πριν ανατινάξουν τον πύργο του Δημουλά, οι ατρόμητες γυναίκες τραγουδούν όλες μαζί:
"Παρά σκλαβιά, τον θάνατο ο ήρως προτιμά" ...

Παύλου Καρρέρ: "Δέσπω, η ηρωίς του Σουλίου":

Πηγές: Α. Ξεπαπαδάκου: "Ο Παύλος Καρρέρ και το Μελοδραματικό του Έργο", Corfu Museum