"Μοντεζούμα": ο λιμπρετίστας Φρειδερίκος ο Μέγας

H ηγεμόνας των Αζτέκων Μοντεζούμα συναντά τον Κορτές

Φρειδερίκος ο Μέγας

Ένας από τους πρωταγωνιστές της 24ης Iανουαρίου είναι κι ο Φρειδερίκος ο Μέγας.
Σπουδαίο ιστορικό πρόσωπο, φωτισμένος ηγεμόνας, αλλά και χαρισματικός, αξιόλογος μουσικός.
Και μάλλον αποτελεί επιβεβαίωση του κανόνα που θέλει τη μουσική εκτός από το να αγαλλιάζει και ευφραίνει την ψυχή, να εμπνέει, διευρύνει, λειαίνει και οξύνει το πνεύμα των ανθρώπων. Ίσως λοιπόν η ενασχόληση του Φρειδερίκου από μικρός με τη μουσική, να τον βοήθησε στη διαμόρφωση του ευφυούς μυαλού του, στην ανάπτυξη των απαράμιλλων ικανοτήτων του στην διπλωματία αλλά και στο πεδίο της μάχης, δεξιότητες που, τού χάρισαν την προσωνυμία "Φρειδερίκος ο Μέγας".

Η αγάπη του για τη μουσική, όπως και για την φιλοσοφία, την ανάγνωση κλασικής ελληνικής-ρωμαϊκής ποίησης είχε καλλιεργηθεί από τον γάλλο δάσκαλό του. Ο ίδιος έγραφε ποιήματα, ήταν ένας δεξιοτέχνης φλαουτίστας και συνθέτης. 

Μεταξύ των πρώτων ενεργειών του Φρειδερίκου ως βασιλιά ήταν να αναθέσει στον αρχιτέκτονα της αυλής του να χτίσει ένα υπέροχο νέο θέατρο και να στείλει τον αρχιμουσικό του, Καρλ Χάινριχ Γκράουν, στην Ιταλία για να επιλέξει τους καλύτερους λυρικούς τραγουδιστές ώστε να στελεχωθεί η Όπερα του Βερολίνου.

Καρλ Χάινριχ Γκράουν

Επιτηρούσε τις πρόβες των μουσικών και τραγουδιστών, τα σκηνικά και τα κοστούμια, αλλά και το λιμπρέτο των μελοδραμάτων. Είχε το σοβαρό ρόλο του καλλιτεχνικού επόπτη κι όπως έχει γραφτεί: "Ο βασιλιάς στέκεται πάντα πίσω από τον μαέστρο, πάνω από την παρτιτούρα και ασκεί καθήκοντα γενικού επιβλέποντος, όπως κάνει ως στρατηγός στο στρατό του"...

Σε κάποιες των περιπτώσεων ο Φρειδερίκος ο Μέγας έγραψε ο ίδιος το λιμπρέτο των οπερών, αποδεικνύοντας το ταλέντο του στην συγγραφή, στο θεατρικό λόγο αλλά και το μέγεθος της καλλιτεχνικής φαντασίας του. Συνήθως ετοίμαζε το λιμπρέτο στη γαλλική γλώσσα, την οποία μετέφραζε στα ιταλικά ο ποιητής της Αυλής.

Επί εποχής Φρειδερίκου -όπως γράψαμε- αρχιμουσικός στην όπερα ήταν ο Καρλ Χάινριχ Γκράουν, ταλαντούχος Σάξονας από μουσική οικογένεια, που χαρακτηρίστηκε ως "το είδωλο της σχολής του Βερολίνου". Είχε το ιδιαίτερο χάρισμα να αντιλαμβάνεται με ακρίβεια τις δεξιότητες κάθε φωνής και να προσαρμόζει τη μελωδική γραμμή πάνω τους. Εξάλλου, και ο ίδιος -ως αγόρι- διέθετε πανέμορφη φωνή σοπράνο ...


Ο Γκράουν έγραψε συνολικά 27 όπερες για την αυλή του Βερολίνου για τον Φρειδερίκο Β', με πιο εντυπωσιακή την "Montezuma", που συνέθεσε το 1755 για το Καρναβάλι της χρονιάς.

Μοντεζούμα

Η όπερα αφηγείται την τραγική ιστορία του τελευταίου ηγεμόνα των Αζτέκων, ο οποίος έχασε τη δύναμή του και τελικά τη ζωή του από τους Ισπανούς κατακτητές.

Η επιλογή του λιμπρέτου έγινε με βάση τις ουμανιστικές πεποιθήσεις του Φρειδερίκου. Ήταν ο τρόπος να προβάλλει τις δικές του ιδέες, ειδικά για τη θρησκεία και την πολιτική εξουσία.
Έτσι το κείμενο γράφεται από τη σκοπιά του ινδιάνου Μοντεζούμα, που πίστεψε, καλή τη πίστει, στην ειρηνική πρόθεση που υπόσχονταν οι Ισπανοί για να γευτεί τελικά αυτός και ο λαός του τη σκληρότητα και την απληστία τους στην πιο βάρβαρη μορφή τους. Εξαιρετικά δεισιδαίμων ο ίδιος ακολουθώντας τις μυθικές προφητείες του λαού των Αζτέκων, ο Φερνάντο Κορτές ταυτίστηκε με την επιστροφή του θεού, Κετσαλκοάτλ, που γυρίζει για να τους τιμωρήσει. Ο Φρειδερίκος ήταν υπέρμαχος του Προτεσταντισμού με φιλελεύθερες απόψεις. Έτσι, το λιμπρέτο του δομείται με σαφείς συμβολισμούς. Σκιαγραφεί τον αρχηγό των ιθαγενών, όχι ως αγρίμι, αλλά ως φιλελεύθερο, ευρύ πνεύμα(σύμβολο του Διαφωτισμού). Αντίθετα, ο Κορτές και οι Ισπανοί, όντας καθολικοί, πλάθονται βάρβαροι, άπληστοι με στόχο την εκμετάλλευση της χώρας και των θησαυρών της.

Η όπερα διαδραματίζεται το 1520 στην πρωτεύουσα των Αζτέκων, Τενοτστιτλάν του Μεξικού. 

Ο αποκεφαλισμός του von Katte
Ο Φρειδερίκος συντετριμμένος στο παράθυρο

Ο Μοντεζούμα καλωσορίζει τον Κορτές με τιμές και δώρα, παρά τις ανησυχίες-προειδοποιήσεις της μνηστής και των συμβούλων του, που τελικά αποδεικνύονται βάσιμες, αφού οι Ισπανοί κονκισταδόρες προκειμένου να αρπάξουν τα Αζτεκικά πλούτη, τον συλλαμβάνουν και τον σκοτώνουν. Η αρραβωνιαστικιά Εουπαφορίκη προτιμά να αυτοκτονήσει παρά να γίνει τρόπαιο στα χέρια των Ευρωπαίων...

Αξιοσημείωτος είναι κι ένας άλλος συμβολισμός στο λιμπρέτο.
Ο Μοντεζούμα αντιμετωπίζει τον θάνατο με το ίδιο θάρρος και ηρεμία όπως ο υπολοχαγός Hans Hermann von Katte, o νεανικός φίλος του Φρειδερίκου, με τον οποίο σχεδίαζε να δραπετεύσει στη Βρετανία προκειμένου να γλυτώσει από την εξουσία του σκληρού πατέρα του. Όμως εκείνος τους ανακάλυψε. Διέταξε τον αποκεφαλισμό του αξιωματικού και μάλιστα απαίτησε να παρακολουθεί το φρικιαστικό έγκλημα και ο Φρειδερίκος από το παράθυρό του για παραδειγματισμό.
Ο τελικός μονόλογος της Eουπαφορίκης, πριν την αυτοκτονία, εκφράζει προς τον Κορτές το ίδιο μίσος που ένιωθε ο Φρειδερίκος προς τον πατέρα του...

Η μουσική του Γκράουν εκτός από βιρτουόζικη είναι και εξαιρετικά εκφραστική, με σκηνές γεμάτες ένταση και αγωνία, προοιωνίζουν το ύφος των οπερών των Γκλουκ και Μότσαρτ. 

Η σύλληψη του Μοντεζούμα
από τον Κορτές

Η τεράστια επιτυχία, που είχε η πρεμιέρα φαινόταν από τις πρόβες, που όλοι χαίρονταν την προετοιμασία. Περισσότερο δε, ο λιμπρετίστας βασιλιάς, που ένα μήνα πριν την παρουσίαση έγραφε σχετικά στη Βιλελμίνα, την αγαπημένη του αδερφή:
"Άκουσα τη γενική πρόβα... Κατηύθυνα τους ερμηνευτές ως προς την αίσθηση του δράματος. Ο Γκράουν έγραψε ένα αριστούργημα και πιστεύω ότι αυτή η όπερα θα αρέσει".

Ο βασιλιάς είχε δίκιο. Η υποδοχή της όπερας "Μοντεζούμα"  ήταν θερμότατη, καθώς χαιρετίστηκε με ξέφρενο ενθουσιασμό. Οι συντελεστές, μέρος των οποίων ήταν και ο Φρειδερίκος δημιούργησαν ένα μουσικό δράμα εντελώς διαφορετικό από όλα εκείνα που παίζονταν στις άλλες ευρωπαϊκές πόλεις εκείνη την εποχή.

Αναμφισβήτητα η όπερα "Montezuma" αντικατοπτρίζει έντονα την φιλελεύθερη προσωπικότητα και αισθητική του Φρειδερίκου. Εκφράζει τη μοναδικότητα των ιδεών και απόψεών του, το απαράμιλλο καλλιτεχνικό επίπεδο που καθιέρωσε στην πολιτιστική ζωή στο Βερολίνο.

Πριν την ακρόαση της όπερας θα ήθελα να επισημάνω πως δεν θα πρέπει να μάς ξαφνιάζουν: 

• αρχικά το ότι ο ρόλος του Μοντεζούμα ερμηνεύεται από γυναικεία φωνή μέτζο, καθότι γράφτηκε για καστράτο.
  
  
• Αλλά και το διφορούμενο φινάλε. Ο Κορτές έχει σφαγιάσει τον αρχηγό των Αζτέκων και η φυλή έχει πλέον κατακτηθεί. Η ζωηρού ύφους και εύθυμης αίσθησης χορωδιακή μελωδία έρχεται σε αντιπαράθεση με τα δυσάρεστα γεγονότα, που διαδραματίζονται. 
  Όμως, ας θυμηθούμε πως η όπερα γράφτηκε για τους εορτασμούς του Καρναβαλιού. Έτσι, Φρειδερίκος και Γκράουν υποχώρησαν στις αισθητικές προτιμήσεις της εποχής τους και προσαρμόστηκαν αναλόγως, αναγνωρίζοντας πρωτίστως τον διασκεδαστικό ρόλο της μουσικής.
  
  

Καλή  ακρόαση!

Carl Heinrich Graun: "Montezuma", λιμπρέτο: Frederick II, the Great

Παλαιότερο κείμενο για τον Φρειδερίκο μπορείτε να διαβάσετε εδώ.