«Αισωπικοί Μύθοι μετά μουσικής» 3. ΜΥΡΜΗΞ και ΚΑΝΘΑΡΟΣ

«Το μυρμήγκι και ο τζίτζικας», Grandville

Συνεχίζουμε και σήμερα με τις αλληγορικές ιστορίες με τον ηθικοδιδακτικό χαρακτήρα, που επινόησε ο ευφυής Αίσωπος.

Μύθοι σύντομοι, περιεκτικοί, διδακτικοί και συχνά πνευματώδεις.
Δίκαια οι ειδικοί χαρακτηρίζουν τους μύθους του Αισώπου την «αρχέτυπη αγωγή του πολίτη», αφού διαμορφώνουν τη σκέψη του, κοινωνική και πολιτική. Εδώ θα πρέπει να επισημανθεί πως σε αντίθεση με τα κλασικά ευρωπαϊκά παραμύθια, οι Αισώπιοι μύθοι δεν περιέχουν τα στοιχεία του μεταφυσικού και του φόβου.

Η σημερινή ιστορία του αρχαίου μας πρόγονου υπογραμμίζει την προνοητικότητα και την ανάγκη να φροντίζουμε εγκαίρως για κάτι προτού συμβεί...

Θέρους ὥρᾳ μύρμηξ περιπατῶν κατὰ τὴν ἄρουραν πυροὺς καὶ κριθὰς συνέλεγεν, ἀποθησαυριζόμενος ἑαυτῷ τροφὴν εἰς τὸν χειμῶνα. Κάνθαρος δὲ τοῦτον θεασάμενος ἐθαύμασεν ὡς ἐπιπονώτατον, εἴγε παρ’ αὐτὸν τὸν καιρὸν μοχθεῖ παρ’ ὃν τὰ ἄλλα ζῷα πόνων ἀφειμένα ῥᾳστώνην ἄγει.
Ὁ δὲ τότε μὲν ἡσύχαζεν· ὕστερον δέ, ὅτε χειμὼν ἐνέστη, τῆς κόπρου ὑπὸ τοῦ ὄμβρου ἐκλυθείσης, ὁ κάνθαρος ἧκε πρὸς αὐτὸν λιμώττων καὶ τροφῆς μεταλαβεῖν δεόμενος.
Ὁ δὲ ἔφη πρὸς αὐτόν:
«Ὦ κάνθαρε, ἀλλ’ εἰ τότε ἐπόνεις, ὅτε ἐμόχθουν καὶ ἐμὲ ὠνείδιζες, οὐκ ἂν νῦν τροφῆς ἐπεδέου.»

Οὕτως οἱ παρὰ τὰς εὐθηνείας τοῦ μέλλοντος μὴ προνοούμενοι παρὰ τὰς τῶν καιρῶν μεταβολὰς τὰ μέγιστα δυστυχοῦσιν.

Στα Nέα Ελληνικά

Το μυρμήγκι όλο το καλοκαίρι αγωνιζόταν επίπονα μαζεύοντας και αποθηκεύοντας σπόρους και κάθε είδους τροφή. Το σκαθάρι, που τρεφόταν με κοπριά και την είχε μπόλικη, έβλεπε αυτήν τη συμπεριφορά πολύ εκκεντρική και κορόιδευε το μυρμήγκι.
Ύστερα, όταν ήρθε ο χειμώνας, δεν βρισκόταν για το σκαθάρι κοπριά να τρώει, ακόμη και εκεί όπου τα βόδια έβγαιναν στην εξοχή και κόπριζαν, οι βροχές και άνεμοι σκόρπιζαν την κοπριά, έτσι το σκαθάρι πεινούσε. Πήγε τότε στο μυρμήγκι και του ζήτησε λίγη τροφή:
«Εσύ έχεις αρκετή τροφή, αφού μάζευες όλο το καλοκαίρι. Δώσε λίγη τροφή και σε μένα, γιατί θα ψοφήσω από την πείνα.»
-«Αν ήθελες να μην πεινάσεις, έπρεπε και εσύ να μαζεύεις. Εγώ σου έδινα το καλό παράδειγμα, αλλά εσύ αντί να με μιμηθείς, με κορόιδευες»

Ο μύθος μάς διδάσκει την προνοητικότητα. Πρέπει να φροντίζουμε για το μέλλον, ιδιαίτερα αν γνωρίζουμε τις ανάγκες, που θα προκύψουν από πριν, καθώς όπως λέει και η παροιμία, μια άλλη μορφή έκφρασης της λαϊκής σοφίας: «Των φρονίμων τα παιδιά, πριν πεινάσουν μαγειρεύουν»...
Ο μεγάλος παραμυθάς πολύ διασκεδαστικά μάς υπενθυμίζει πως αν είμαστε προσεκτικοί και προνοητικοί, ελαχιστοποιούνται οι απρόβλεπτες καταστάσεις, καθώς και οι κίνδυνοι να βρεθούμε σε δύσκολη θέση.

Κάποιοι, ανάμεσά τους και ο Ζαν Ζακ Ρουσώ θεώρησε διφορούμενο το μύθο και δύσκολο να ερμηνευθεί. Ο Λαφονταίν στη δική του επεξεργασία αναδεικνύει και τους δύο χαρακτήρες, αναφερόμενος από τη μια στο ατομιστικό και αστικό πνεύμα του μυρμηγκιού και απ' την άλλη στην καλλιτεχνική και μποέμ συμπεριφορά του τζίτζικα.



Μέχρι σήμερα οι Μύθοι του Αισώπου έχουν ταξιδέψει σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Έχουν επηρεάσει ανθρώπους του πνεύματος και της τέχνης.



Ο μύθος του τζίτζικα και του μέρμηγκα είναι δημοφιλέστατος γι' αυτό και αποτέλεσε τη βάση μουσικών δημιουργιών σε διάφορες περιόδους.

1. Σύγχρονος του Γ.Σ.Μπαχ, ο Louis-Nicolas Clérambault βασικός εκπρόσωπος του γαλλικού μπαρόκ διακρίθηκε για τις εμπνευσμένες από μύθους κοσμικές συνθέσεις του. Η μουσική συλλογή του «Fables-Μύθοι», περιλαμβάνει και τον μύθο του Αισώπου: «Το μυρμήγκι και ο τζίτζικας».
Eυρηματική συνθετική γραφή και μελωδική φυσικότητα...

Louis-Nicolas Clérambault: «Fables, La fourmi and la sauterelle»:

2. Ο γερμανικής καταγωγής, και λάτρης της μυθολογίας, Ζακ Όφενμπαχ στο ύφος των ανάλαφρων οπερετών του μάς δίνει τη δική του κομψή και εύθυμη εκδοχή της διδακτικής ιστορίας του Αισώπου, όπως μεταφέρθηκε με τον πνευματώδη τρόπο του Λαφονταίν.

Jacques Offenbach: «Six fables de la Fontaine: La cigale et la fourmi»:

3. Εκπρόσωπος του ύστερου ρομαντισμού είναι ο Μπενζαμέν Γκοντάρ ήταν 

Γάλλος βιολονίστας και συνθέτης, εξαιρετικά παραγωγικός ασχολήθηκε με πολλά μουσικά είδη (όπερες, μουσική δωματίου, ορχηστρικά, έργα για πιάνο, κλπ), ωστόσο διακρίθηκε σε έργα μικροτέρων διαστάσεων, ιδιαίτερα στα τραγούδια του. 

Στον κύκλο τραγουδιών του «Fables de La Fontaine» αφηγείται μουσικά έξι από τους μύθους με ύφος που πλησιάζει σε κείνο των Μέντελσον και Σούμαν ως προς την πιανιστική συνοδεία και με υψηλές εκφραστικές-μιμητικές απαιτήσεις από τον τραγουδιστή.

Benjamin Godard: «Fables de La Fontaine, La cigale et la fourmi»

4. Επανεπεξεργασία των Μύθων του Αισώπου κάνει ο Λαφονταίν το 1668 και ο μύθος για το τζιζίκι και το μυρμήγκι είναι ο πρώτος του 1ου Βιβλίου των γάλλου μυθογράφου.
Εκεί τον διάβασε ο Σαρλ Γκουνώ, συνθέτης που δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Μελετητής κάθε είδους μουσικής, η μουσική γλώσσα του αντικατόπτριζε το μέτρο, την αγνότητα έκφρασης με το ξεκάθαρο περίγραμμά της και την ευχάριστη μελωδικότητά της. Ίσως ξαφνιάζει κάποιους πως ασχολήθηκε με τη μυθολογία ο συνθέτης του εξαίσιου Αve Maria, του Φάουστ και του Ρωμαίου και Ιουλιέτας, που θεωρούνται αριστουργήματά του. Όμως η εργασία του Γκουνώ είναι ξεχωριστή, καθώς αναθέτει την αφήγηση των μύθων του Λαφονταίν σε χορωδία για τρεις φωνές. Ο Γκουνώ τονίζει το ιδιαίτερο ύφος του κειμένου με τη γραμμική απαλότητα της μελωδίας του, την οποία χαρακτηρίζει ποιητικότητα και συγκρατημένη έξαρση ευθυμίας.  Aριστοτεχνική και ευφάνταστη παρτιτούρα, δικαιολογεί πλήρως τη φήμη του δημιουργού της ως σημαντική προσωπικότητα στη γαλλική μουσική του 19ου αιώνα.

Charles Gounod: «La cigale et la fourmi»

5. Διάδοχος του Ζακ Όφενμπαχ θεωρείται ο ταλαντούχος, Charles Lecocq, αφού απέκτησε δημοφιλία με τις οπερέτες και κωμικές του όπερες. Μάλιστα σε διαγωνισμό οπερέτας που διοργανώθηκε από τον πατέρα του είδους, Όφενμπαχ μοιράστηκε το πρώτο βραβείο με τον συμμαθητή του, Ζωρζ Μπιζέ.
Οι κριτικοί συχνά αναφέρονταν στην κομψότητα της συνθετικής γραφής του και τον επαινούσαν για «το ελαφρύ άγγιγμα της μουσικής του, το λυρισμό και τη φινέτσα της».

Στον τραγουδιστικό κύκλο «Fables-Μύθοι» για υψηλή ανδρική φωνή και πιάνο, οι αναλυτές υπογραμμίζουν την ευρηματικότητα ως προς τη συντομία των μελωδιών του Lecocq, που ταιριάζουν απόλυτα με το ύφος των εύστοχων κειμένων.

Charles Lecocq: «Fables de La Fontaine, La cigale et la fourmi»

6. Mάλλον ο «Τζίτζικας και το Μυρμήγκι» ανήκει στα πρωτόλεια έργα του Σαιν Σανς, σίγουρα όμως ταιριάζει στο ύφος και την προσωπικότητα του συνθέτη. 

Υπάρχουν πολλές ευχάριστες λεπτομέρειες στη μελωδική γραμμή:

το μοτίβο που τρέχει ζωηρά πάνω στο πληκτρολόγιο θυμίζει το εργατικό μυρμήγκι, που αντικατοπτρίζει τον οργανωτικό και συνετό πάντα συνθέτη, ... για το τζιτζίκι ο Σαιν Σανς επινοεί ένα σύντομο μελαγχολικό  μοτίβο... και για τη διδακτική φύση του τέλους ένα έντονου σαρκασμού σχήμα.  

Saint-Saëns:  «La cigale et la fourmi»

7. Το 1886 παρουσιάζεται στο Παρίσι η τρίπρακτη κωμική όπερα: «La cigale et la fourmi» σε μουσική του Edmond Audran.
Βασισμένη χαλαρά στην εκδοχή των Αισώπου - Λαφονταίν, η όπερα εστιάζει στις ζωές δύο νεαρών γυναικών. Η μία μοιάζει στο μυρμήγκι, είναι συνετή και προνοητική, αντίθετα με την άλλη που σαν τον τζίτζικα είναι απερίσκεπτη, επιπόλαιη και πράττει χωρίς να σκέπτεται τις επιπτώσεις των ενεργειών της.

Η διαφορά του λιμπρέτου από τον κλασικό μύθο είναι το αίσιο τέλος. Σε αντίθεση με τον μύθο του Αισώπου, το «μυρμήγκι» φροντίζει το άπορο «τζιτζίκι», χωρίς όμως να δείχνει αν τελιά άλλαξε τακτική και έβαλε μυαλό...

Edmond Audran: «La cigale et la fourmi» :

Ακούμε την 1η Πράξη:

8. Kαι τελειώνουμε με ένα μπαλέτο. Ναι, καλά ακούσατε! Οι Μύθοι του Αισώπου-Λαφονταίν ενέπνευσαν το διάστημα 1940-1942 στον ευρηματικό Φρανσίς Πουλένκ το μπαλέτο: «Les Animaux modèles». Τη χορογραφία έκανε ο Serge Lifar, ο οποίος κράτησε και τον πρωταγωνιστικό ρόλο ως χορευτής στην πρεμιέρα στην Όπερα του Παρισιού.

Ο Πουλένκ συνθέτει σε διάφορα μουσικά στυλ δίνοντας ένα απολαυστικό ηχητικό αποτέλεσμα.
Επίσης είναι αξιοσημείωτο πως ο ίδιος ο συνθέτης προσαρμόζει το σενάριο δίνοντας μια πιο ανθρώπινη μορφή στα διάφορα ζώα...Ο ίδιος είπε για τον συγκεκριμένο μύθο:
«Το τζιτζίκι παρουσιάζεται σαν γερασμένη μπαλαρίνα και το μυρμήγκι σαν γριά επαρχιώτισσα».

Francis Poulenc: «Les Animaux modèles, La cigale et la fourmi»:

9. Eκτός κλασικής μουσικής έχουμε και μια έμπνευση από τον Charles Trenet.

Δημιουργός ονείρων με τις αθάνατες μελωδίες του, ο γάλλος δημιουργός ύμνησε τον έρωτα, τη θάλασσα, το αγαπημένο του Παρίσι...
«Μάγος των λέξεων, ποιητής και εφευρέτης ρυθμών», όπως τον χαρακτήριζαν, εδώ τον συνοδεύει ο Τζάνγκο Ράινχαρντ για να μας αφηγηθεί τον Αισώπιο μύθο με το προσωπικό του νοσταλγικό στυλ.

Charles Trenet: «La cigale et la fourmi» :

Eπίσης η 1η Συμφωνία του Σοστακόβιτς συνδέεται έμμεσα με τον συγκεκριμένο μύθο του Αισώπου. Βασισμένος σε αυτόν, ο ρώσος συνθέτης -ως σπουδαστής ακόμη- είχε εμπνευστεί μοτίβα τα οποία αργότερα χρησιμοποίησε στη Συμφωνία.