Τρεις τσέχοι συνθέτες και ο θρύλος της πολεμάρχου Σάρκα...

"Šárka και Ctirad", Věnceslav Černý

Από τους βασικούς χαρακτήρες της τσέχικης μυθολογίας είναι η θηλυκή πολέμαρχος, Σάρκα. Αναφέρεται σαν η γενναιότερη στον ονομαζόμενο "Πόλεμο των Παρθένων", μια διαμάχη ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες για την επικράτησή τους. 

Ο ΘΡΥΛΟΣ

Με αφετηρία την μητριαρχία που αποτελεί την πρώτη μορφή κοινωνικής οργάνωσης με κυρίαρχα χαρακτηριστικά τη γυναικοκρατία και τη λατρεία γυναικείων θεοτήτων, αναφερόμαστε στη μακροχρόνια μητριαρχική κοινωνία των Τσέχων και την τελευταία περίοδο πριν τη μετάβαση στο πατριαρχικό σύστημα. Τελευταία γυναίκα αρχηγός των Tσέχων ήταν η Λιμπούσε, μικρότερη κόρη του μυθικού βασιλιά Κροκ, μα η πιο σοφή και σύμφωνα με το θρύλο εκείνη που ίδρυσε την πόλη της Πράγας.

Μετά το θάνατό της τα τσεχικά εδάφη πέρασαν στα χέρια των ανδρών και οργανώθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα του πατριαρχικού συστήματος. Προφανώς εξοργισμένες οι γυναίκες με την αλλαγή, διεκδικούν σθεναρά την πρότερη κατάσταση με αποτέλεσμα έναν μακροχρόνιο σκληρό, άγριο, ολέθριο πόλεμο με τους άνδρες. 

"Πόλεμος των Παρθένων", Άντολφ Λίμπσερ

Το γενικό πρόσταγμα στις γυναίκες είχε η Βλάστα. Όμως θρυλική παρέμεινε η πολεμίστριά της, Σάρκα, ατρόμητη, θαρραλέα, γενναία και ανηλεής φιγούρα στο στρατόπεδο των Τσέχων γυναικών, παρά το νεαρό της ηλικία της.
Ευφυής και διορατική αποφάσισε ότι καίριος τρόπος ώστε να προκαλέσει τη μεγαλύτερη απώλεια στους αντιπάλους της ήταν να παγιδεύσουν τον Κτιράντ, τον ισχυρότερο μαχητή τους.

"Šárka και Ctirad", Βίνσεγκραντ

Το σχέδιό της δόλιο. Η Σάρκα γίνεται το δόλωμα. Δένεται σε ένα δέντρο και περιμένει να σωθεί από τον ιππότη Κτιράντ, κάνοντάς τον να πιστέψει ότι κινείται ενάντια στις γυναίκες. Ο Κτιράντ την απελευθερώνει , όμως πολύ γρήγορα την ερωτεύεται, αφού η κοπέλα εφάρμοσε όλη τη γοητεία της ώστε να σαγηνεύσει τον ανυποψίαστο πολεμιστή...
Η Σάρκα τού βάζει να πιεί υδρόμελι, αγαπημένο ποτό των Σλάβων. Πίνουν πολύ και το ποτό τού φέρνει ύπνο. Έτσι γερνει στην αγκαλιά της. Εκείνη τη στιγμή η Σάρκα φυσά το κυνηγετικό κέρας της, όπως είχε συμφωνήσει, και δίνει το σύνθημα. Καταφθάνουν οι γυναίκες και σφάζουν τον Κτιράντ και τους συντρόφους του. Ο θάνατος του βασικού πολεμιστή των ανδρών ήταν μεγάλο πλήγμα για τους αντιπάλους και βοήθησε τις γυναίκες να συνεχίσουν τον αγώνα τους, έστω για λίγο ακόμη, γιατί τελικά εκείνες έχασαν τον πόλεμο και κυριάρχησε το ανδρικό φύλο με τον Πρέμσυλ.

Ο θρύλος λέει πως η Σάρκα προτίμησε το θάνατο από το να παραδοθεί στους εχθρούς-άντρες και πήδηξε από έναν ψηλό βράχο στην Divoká(Άγρια) κοιλάδα, τόπος που σήμερα, φέρει το όνομα της, Divoka Sarka.

Τρεις είναι οι Τσέχοι που ο θρύλος της πολεμάρχου Σάρκα δίνει έμπνευση σε μουσικά έργα τους, ενισχύοντας την αναγέννηση του πατριωτισμού των Τσέχων και την πρωτόφαντη περηφάνια τους για την εθνική τους ταυτότητα.

1. Γνωστότερο είναι το τρίτο συμφωνικό ποίημα του αριστουργηματικού κύκλου "Η Πατρίδα μου" του Μπέντριχ Σμέτανα. Του κύριου εκπροσώπου της Τσέχικης Εθνικής Σχολής.

Ένα μουσικό αριστούργημα, ένας ύμνος όπου συναντιέται η ιστορία, η φύση και οι Βοημικοί θρύλοι, που γοήτευσε το παγκόσμιο κοινό με τη διεγερτική φαντασία του.

Το έργο αυτό αποτελείται από έξι αυτόνομα μέρη, το καθένα από τα οποία περιγράφει τοποθεσίες ή μυθικά πρόσωπα της Τσεχίας.

•Βίνσεγκραντ( περιγραφή του θρυλικού κάστρου της Πράγας),
•Ταμπόρ (περιγραφή της βοημικής πόλης),
•Μπλάνικ (το τσέχικο βουνό, όπου κατέφυγε ο προστάτης της χώρας Αγ.Βίνσεσλας),
•Σάρκα (αφιερωμένο στην αρχηγό των παρθένων πολεμιστριών της τσέχικης μυθολογίας),
•Βοημική εξοχή και
•Μολδάβας (μουσικός ύμνος στον ομώνυμο ποταμό).

Η έναρξη του μέρους είναι γεμάτο ενέργεια. Ο Σμέτανα χρησιμοποιεί ολόκληρη την ορχήστρα για να μεταφέρει τις διάφορες πτυχές της ιστορίας. Στήνει έναν ευφυή μουσικό διάλογο μεταξύ εγχόρδων, πνευστών και χάλκινων για να απεικονίσει τη σκηνή της εξαπάτησης. Τα μοτίβα συναρπάζουν με τις απότομες και θυελλώδεις αλλαγές στον χαρακτήρα.
Ακολουθεί το "μοτίβο της αγάπης". Είναι σύντομο, αφού το συναίσθημα δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Το σολιστικό μέρος του κλαρινέτου μαρτυρά το βαθύ μεθύσι που προκαλεί το ποτό.. Ακολουθούν ιαχές από τα κόρνα, συνθηματικοί ήχοι-κάλεσμα των γυναικών. Το σύνολο της ορχήστρας αναλαμβάνει εκ νέου το ηχητικό επεισόδιο που περιγράφει με ταραχώδη και γρήγορα περάσματα την ένταση των συναισθημάτων και την αντίθεσή τους μεταξύ ηρωισμού-δράματος, αγάπης-θανάτου και εκδίκησης.
Το μέρος ολοκληρώνεται με ένα ξέσπασμα γρήγορων κινήσεων από τα έγχορδα που συνοδεύονται από μουσικούς φανφαρονισμούς από τις τρομπέτες. Είναι η στιγμή της δολοφονίας... Η ορχήστρα παραμένει συμπαγής και γεμάτη ένταση μέχρι την τελευταία στιγμή που η επική μάχη φτάνει στο τέλος.

Bedřich Smetana, Má vlast: Šárka / Karel Ančerl:

2. Η δημοφιλέστερη όπερα του Ζντενκ Φίμπιχ, του τσέχου συνθέτη που λάτρευε την παράδοση και τους θρύλους της Βοημίας στηρίζεται στην ιστορία της Σάρκα, γι' αυτό και το όνομα της πολεμάρχου δίνει τον τίτλο στη σύνθεση.

Γράφτηκε το 1897 σε λιμπρέτο της μαθήτριας και ερωμένης του συνθέτη,  Ανέτσκα Σκουλτσόβα.

Εντονης δραματικότητας δημιουργία με πολλές Βαγκνερικές επιρροές παρότι η τρίπρακτη όπερα γράφτηκε ως αντίδραση σ' αυτές τις κατηγορίες. Πάντως, ο Φίμπιχ κάνει χρήση των λάιτμοτιβς , με το ηχητικό αποτέλεσμα να αποτελεί κράμα Βάγκνερ και εγχώριων επιρροών, Ντβόρζακ και Σμέτανα.

Χαρακτηριστική είναι μια αλλαγή στο λιμπρέτο, που παρεκκλίνει του θρύλου, καθώς η Σάρκα ερωτεύεται και κείνη τον ιππότη Κτιράντ, δίνοντας τη δυνατότητα στον συνθέτη να προσεγγίσει το θέμα της αγάπης και της ετεροφυλοφιλίας, που αναπτύσσεται στη δεύτερη πράξη κι αποτυπώνεται σε ένα μακροσκελές, απαράμιλλης λυρικής ομορφιάς, ερωτικό ντουέτο. Η Σάρκα σώζει τον Κτιράντ, όμως με αυτόν τον τρόπο  προκαλεί τον θάνατο στις γυναίκες-συντρόφισσές της. Μη μπορώντας να αντέξει το βάρος της ενοχής, αυτοκτονεί.
Πολύχρωμη, ξεχωριστή η ενορχήστρωση, επιμελημένη και στην παραμικρή λεπτομέρειά της. 

Από την περίφημη όπερα θα ακούσουμε τη δραματική 2η Πράξη, όπου περιλαμβάνεται και το "Ντουέτο αγάπης"(15:36), με διακριτά σε ύφος τα στοιχεία από το αντίστοιχο Βαγκνερικό στον "Τριστάνο και Ιζόλδη".

Zdenek Fibich: "Sarka, Act II ... Love Duet"

Η σιωπή βασιλεύει παντού...

Το ασημένιο φεγγάρι ανατέλλει

Αλίμονο! Βοήθησέ με!

Ναι, όντως, σε μισούσα!

Είσαι δικιά/ός μου, και κανείς δεν θα σε πάρει μακριά!(36:19)

Μου' δωσες ζωή με την αγάπη 

Πες μου, πως δεν είναι όνειρο!
Σ' αγαπώ σαν το λουλούδι 

που στο σκοτάδι του δάσους

περιμένει με λαχτάρα φως για να ανθίσει.

Άσε με να τελειώσω τη ζωή μου,

σ' ένα φιλί, στα τρυφερά σου χείλη! 

Ας διαλυθούμε στην ένωσή μας! 

Για πάντα, χωρίς ποτέ κανείς να μας χωρίσει!

3. H πρεμιέρα της ομώνυμης όπερας "Sarka" του τσέχου, Λέος Γιάνατσεκ έγινε σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την σύνθεσή της. Παρουσιάστηκε στο Εθνικό Θέατρο του Μπρνο προς τιμήν της 71ης γενέθλιας επετείου του συνθέτη. Είναι πρωτόλειο έργο του Γιάνατσεκ και το πρώτο του μελόδραμα. 

Το λιμπρέτο έγραψε ο Ιούλιος Ζέγερ και προοριζόταν αρχικά για τον Ντβόρζακ, ο οποίος δεν θέλησε όμως να το μελοποιήσει. Έτσι ο συγγραφέας το δημοσίευσε σε τοπικό περιοδικό. Εκεί το διάβασε και ενθουσιάστηκε ο νεαρός Γιάνατσεκ, που αμέσως άρχισε να εργάζεται την πρώτη του όπερα. Πήρε την πρωτοβουλία να συντομεύσει και τροποποιήσει ελαφρώς το κείμενο του Ζέγερ κι όταν ολοκλήρωσε τη σύνθεση έστειλε την παρτιτούρα στον Ντβόρζακ ζητώντας τη γνώμη του. Εκείνος εντυπωσιασμένος ενθάρρυνε τον φίλο του κι έτσι ο συνθέτης αποφάσισε να ζητήσει από τον Ζέγερ την άδεια μελοποίησης του κειμένου του, κάτι που ο συγγραφέας αρνήθηκε  γιατί εξοργίστηκε που ένας αρχάριος συνθέτης -και χωρίς συγκατάθεση- παραποίησε το κείμενό του.
Αφού οι δυο δημιουργοί δεν έφτασαν σε συμφωνία, η όπερα του Γιάνατσεκ μπήκε στο συρτάρι από το οποίο ανασύρθηκε τριάντα χρόνια αργότερα που είχε πεθάνει ο συγγραφέας του και την πολυπόθητη άδεια μελοποίησης έδωσε η Τσεχική Ακαδημία, και μάλιστα πρόθυμα στον ώριμο, σεβαστό και διάσημο -πλέον- συνθέτη. Η ενορχήστρωση στην τελευταία πράξη της όπερας έγινε από τον μαθητή του Γιάνατσεκ, Όζβαλντ Κλούμπνα.

Πρόκειται για μια επίσης Βαγκνερικού ύφους όπερα, που συνθετικά συνδυάζει το ρομαντισμό της νιότης του Γιάνατσεκ με την εκλεπτυσμένη πρωτοτυπία της ωριμότητάς του.

 

Στο λιμπρέτο τη όπερας η Σάρκα ερωτεύεται και εκείνη τον Κτιράντ. Όμως, καθώς κοιμούνται αγκαλιά συνειδητοποιεί πως ο έρωτας αυτός είναι καταδικασμένος. Οι ερινύες δεν αφήνουν την γυναίκα-πολεμίστρια να χαρεί την τρυφερότητα και τον έρωτα στον κόρφο του άνδρα που αγάπησε. Έτσι, αποφασίζει να καλέσει, συνθηματικά φυσώντας το κέρας, τις συντρόφισσές της. Εκείνες ακολουθώντας το αρχικό σχέδιο επιτίθενται, δέχονται όμως σφοδρή αντεπίθεση από τους άνδρες πολεμιστές και η συντριβή τους είναι ολοκληρωτική. Για την προδοσία, αποφασίζεται η θανάτωση του Κτιράντ σε πυρά. Η Σάρκα θλιμμένη, ρίχνεται και κείνη στην πυρά του, αυτομαχαιρώνεται και πεθαίνει στις φλόγες με την αγάπη να θριαμβεύει.
Ένα βαθιά θρηνητικό άσμα για τους ερωτευμένους και τη δύναμη της αγάπης κλείνει την όπερα... 

Leos Janacek: "Sarka, Act 3 - Leap up, flame, to the heavens" 

Το κείμενο δημοσιεύτηκε και στο Μουσικό Περιοδικό Τar.gr