Πικάσο - Απολλιναίρ: "Σαλτιμπάγκοι", μια αλληγορία της καλλιτεχνικής μοναξιάς...

 

Picasso: "La Famille des Saltimbanques"

Γκιγιόμ Απολλιναίρ

Ο Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και κριτικός τέχνης Γκιγιόμ Απολλιναίρ υπήρξε κεντρική μορφή του μοντερνισμού και βασικός δημιουργός της Σχολής του Παρισιού. Στενός φίλος του Πάμπλο Πικάσο και υποστηρικτής πολλών πρωτοποριακών καλλιτεχνών, προώθησε νέα ρεύματα στην τέχνη και τη λογοτεχνία. Ο Πικάσο τον απεικόνισε στον πίνακα του "Οικογένεια των Σαλτιμπάγκων" σαν γελωτοποιό, αναδεικνύοντας τη στενή τους φιλία και την αλληλεπίδραση της ποιητικής με τη ζωγραφική δημιουργία.
Ο Απολλιναίρ έφυγε σαν σήμερα, 9 Νοεμβρίου 1918, σε ηλικία 38 ετών, από επιπλοκές της Ισπανικής γρίπης που έπληξε την Ευρώπη στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αφήνοντας ανεξίτηλο στίγμα στην τέχνη.

Ο πίνακας "La Famille des Saltimbanques - Οικογένεια των Σαλτιμπάγκων" αποτελεί κορυφαίο έργο της ροζ περιόδου του Πικάσο και σηματοδοτεί τη μετάβασή του από τη γαλάζια περίοδο της θλίψης και της μοναξιάς σε μια πιο φωτεινή, αλλά εξίσου στοχαστική φάση. Στο έργο εικονίζονται έξι μορφές, άνδρες, γυναίκες και ένα παιδί, ντυμένοι με κοστούμια τσίρκου. Στο κέντρο δεσπόζει ο αρλεκίνος, πιθανή αυτοπροσωπογραφία του Πικάσο, δίπλα του -όπως αναφέρθηκε- ο γελωτοποιός με το καπέλο Απολλιναίρ, ενώ ο νεαρός ακροβάτης που κρατάει τύμπανο είναι ο ποιητής André Salmon. Το αγόρι στα δεξιά απεικονίζει πιθανότατα τον φίλο του Πικάσο, ζωγράφο και συγγραφέα, Mαξ Ζακόμπ, ενώ το κορίτσι με το καπέλο που κάθεται πρέπει να είναι η Φερνάντ Ολιβιέ, η αγαπημένη του Πικάσο εκείνη την εποχή.Οι θερμοί τόνοι του ροζ και της ώχρας, το απαλό φως και η ήρεμη στάση των σωμάτων δημιουργούν αίσθηση στοχασμού και πνευματικότητας. Οι σαλτιμπάγκοι δεν παρουσιάζονται ως διασκεδαστές, αλλά ως σύμβολα του καλλιτέχνη, μοναχικοί, περιπλανώμενοι δημιουργοί στο περιθώριο της κοινωνίας. Μέσα από αυτήν την αλληγορία, οι μορφές του πίνακα γίνονται καθρέφτες μιας γενιάς καλλιτεχνών που προχωρά στον νέο αιώνα με αβεβαιότητα, αλλά με πίστη στην τέχνη ως κοινή παρηγοριά και πηγή φωτός.

Η θεματική αυτή συνδέει τον Πικάσο με τον Γκιγιώμ Απολλιναίρ. Στο ποίημά του "Saltimbanques" από την περίφημη συλλογή "Alcools",  ο Απολλιναίρ υμνεί τους περιπλανώμενους καλλιτέχνες του δρόμου, τους ακροβάτες και τους κλόουν, βλέποντάς τους ως ποιητές της ζωής που ενώ προσφέρουν χαρά στους άλλους, κουβαλούν μέσα τους τη σιωπηλή τους ερημιά.
Έτσι, στον Πικάσο και τον Απολλιναίρ, οι σαλτιμπάγκοι δεν εμφανίζονται σαν απλές φιγούρες του τσίρκου. Είναι σύμβολα του ίδιου του καλλιτέχνη, ενός ανθρώπου που ζει στο περιθώριο, μακριά από την ασφάλεια της κοινωνίας, προσφέροντας όμως χαρά, συγκίνηση και αλήθεια μέσα από την τέχνη του.

Σαλτιμπάγκοι

Ξεμακραίνει το μπουλούκι

Απ΄του κάμπου τα περβόλια

Απ΄τα γκρίζα πανδοχεία

Τ’ αλειτούργητα χωριά

Τα παιδιά πάνε μπροστά

Ξοπίσω σαλτιμπάγκοι αλλοπαρμένοι

Γνέφουν στα οπωροφόρα από μακριά

Κι εκείνα γέρνουνε καρτερικά

Σέρνουν μαζί τους σύνεργα κάθε λογής

Ταμπούρλα τσέρκια χρυσαφένια

Η αρκούδα κι η μαιμού ζώα σοφά

Απ΄τους περαστικούς πεντάρες ζητιανεύουν

(Guillaume Apollinaire, "Σαλτιμπάγκοι", μτφ. Χ. Λιοντάκης, εκδ. Γαβριηλίδης/poiein)

Ποίιημα και εικαστικό υμνούν την ευγένεια του ταπεινού καλλιτέχνη, που μετατρέπει τη φτώχεια σε φως. Στο ποίημα, η κίνηση των σαλτιμπάγκων προς τα μπρός είναι η πορεία της ζωής. Στον πίνακα, η στάση τους είναι η στιγμή της αυτογνωσίας.

• Το ποίημα του Απολλιναίρ έχει εμπνεύσει αρκετούς συνθέτες, όπως τους "Saltimbanques" του Arthur Honegger, ένα από τα έξι τραγούδια που απαρτίζουν το νεανικό κύκλο του συνθέτη "Six Poèmes d’Apollinaire". 

Εμφανείς οι επιρροές της πρώιμης μοντερνιστικής γαλλικής μελωδίας αλλά και προσωπικής έκφρασης του Ονεγκέρ, είναι τραγούδι σύντομο και συμπυκνωμένο, με έμφαση στη φωνητική γραμμή και στο χρώμα της συνοδείας του πιάνου.
Το "Saltimbanques" διακρίνεται για τους συγκοπτόμενους ρυθμούς και τα glissandi του-αναφορές στη νέγρικη μουσική. Όπως το ποίημα του Aπολλιναίρ αντλεί εικόνες του τσίρκου και της τέχνης που ζει στο περιθώριο, έτσι και ο Αρτύρ Ονεγκέρ με τη μουσική του, ενσωματώνει αυτή τη διάσταση: ηχητική τραχύτητα αλλά και λεπτότητα, μια μουσική απόδοση της αίσθησης της περιπλάνησης - ακροβασίας, που εμπνέει το ποίημα.

 Arthur Honegger: "Six Poèmes d’Apollinaire, N.4: Saltimbanques"

• Ο Mπόχουσλαβ Μαρτίνου στον κύκλο "Τρία τραγούδια σε ποιήματα του Απολλιναίρ" που συνέθεσε το 1930 μελοποιεί το "Saltimbanques", στο οποίο εμφανίζει επιρροές από το Παρίσι της δεκαετίας του ’20, υιοθετώντας στοιχεία νεοκλασικισμού, χορευτικής κίνησης και εσωτερικής μελαγχολίας.

Ως τραγούδι, το "Saltimbanques" αποδίδει σε μικρή φόρμα τη μετακίνηση, την αλλαγή, την προσωρινότητα, χαρακτηριστικά που ανταποκρίνονται στο ποιητικό θέμα. Το ύφος είναι λιτό αλλά ποιητικό, με τη φωνή να ακολουθεί τη μελωδική γραμμή συνοδευόμενη από πιάνο που αποδίδει ρυθμικά την κίνηση των σαλτιμπάγκων ή τη σκιά της απομάκρυνσης τους.

Bohuslav Martinu: "3 Songs After Poems by Apollinaire: No. 3, Saltimbanques":