"Ο Γενναιόδωρος Τούρκος": Η αρετή ως Μουσική...

Ο Γενναιόδωρος Τούρκος, παράσταση στο Burgtheater της Βιέννης
(πηγή:meisterdrucke)

[Η "GivingTuesday-Ημέρα Γενναιοδωρίας" γιορτάζεται κάθε Τρίτη μετά την Ημέρα των Ευχαριστιών]


Η γενναιοδωρία δεν θορυβεί, δεν κραυγάζει. Σαν κρυμμένο ποτάμι κυλά στις ζωές των ανθρώπων, αφήνοντας ίχνη που μόνο ο χρόνος μπορεί να φωτίσει. Το 2012, σε μια εποχή όπου η παγκοσμιοποίηση έμοιαζε να καταβροχθίζει τα πάντα, γεννήθηκε η GivingTuesday, μια παγκόσμια πρωτοβουλία που ξεκίνησε από την απλή ιδέα να υπάρχει μία μέρα όπου όλοι, σε κάθε γωνιά του πλανήτη, να θυμούνται τη δύναμη του καλού. Από τότε, εκατομμύρια άνθρωποι προσφέρουν, συνεργάζονται, στηρίζουν τις κοινότητές τους, χτίζοντας έναν κόσμο βασισμένο στην αξιοπρέπεια και την ισότητα.

Κάποιες φορές, η ιστορία ή η τέχνη, μας θυμίζουν ότι αυτή η δύναμη δεν είναι καινούργια.  Είναι βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη ψυχή. Όπως τότε...

[Ο Γενναιόδωρος Τούρκος - Μια ιστορία όπου η μουσική αγγίζει τα όρια του θρύλου]

Σήμερα η μουσική πρόταση έρχεται με τον "Γενναιόδωρο Τούρκο"… 

Τον συναντάμε στην υπέροχη παρτιτούρα του Ζαν Φιλίπ Ραμώ, "Les Indes Galantes", μια όπερα-μπαλέτο του 1735. Το έργο περιλαμβάνει πρόλογο και τέσσερα εισαγωγικά μέρη, το καθένα διαδραματιζόμενο σε έναν εξωτικό τόπο, ενωμένα όλα γύρω από το θέμα του έρωτα.

Μετά τον πρόλογο, τα φώτα χαμηλώνουν, η αυλαία ανοίγει, και η ανέμη ξετυλίγει το παραμύθι της: "Le Turc Généreux - Ο Γενναιόδωρος Τούρκος".

Η ιστορία βασίζεται σε αληθινά και μυθιστορηματικά γεγονότα που αφορούν τον Μεγάλο Βεζίρη Τοπάλ Οσμάν Πασά. Στη νεότητά του, έπειτα από μάχη, αιχμαλωτίστηκε και οδηγήθηκε σκλάβος στη Μάλτα. Εκεί, τον έσωσε από τη δουλεία ένας Γάλλος έμπορος…
Μα ο καιρός έχει γυρίσματα. Έτσι, μια φορά κι έναν καιρό…

Μακριά από τους περίτεχνους κήπους των Βερσαλλιών και τα εξωραϊσμένα, πορσελάνινα πρόσωπα της γαλλικής αριστοκρατίας, ο Ραμώ γύρευε πάντα το αλλόκοτο, το παράξενο, το εξωτικό. Δεν το αναζητούσε ως τρόπαιο, αλλά ως καθρέφτη για να δει αλλιώς τον ίδιο τον άνθρωπο.

Έτσι γεννήθηκε το "Les Indes Galantes", ένα αμάλγαμα ερωτικών ιστοριών με φόντο χώρες της Ανατολής. Στο πρώτο μέρος, "Entrée I - Le Turc Généreux", έχουμε την Ανατολή και τη Δύση, δυο κόσμους ξένους και ταυτόχρονα όμοιους, ενωμένους από μια πράξη ανθρώπινης αρετής.

Η σκηνή τοποθετείται στο πλουμιστό σεράι του πασά. Μια νεαρή Χριστιανή, η Εμιλί, έχει αιχμαλωτιστεί από Οθωμανούς και πουλήθηκε εδώ ως σκλάβα. Ο αγαπημένος της, ο Γάλλος αξιωματικός Βαλέρ, φτάνει για να την ελευθερώσει.
Ο Οσμάν Πασάς είναι ερωτευμένος μαζί της, αλλά η Εμιλί τον απορρίπτει, δηλώνοντας πως θα παραμείνει πιστή στον αρραβωνιαστικό της. Όταν ξεσπά καταιγίδα, η κοπέλα τη βιώνει ως σύμβολο της απελπισίας της. Ξαφνικά, αναγνωρίζει ανάμεσα στους ναυαγούς αιχμαλώτους τον Βαλέρ. Η μοίρα ξανασμίγει τους δυο ερωτευμένους.

Ο Οσμάν εξοργίζεται. Όμως, όταν βλέπει τον Βαλέρ, αναγνωρίζει στο πρόσωπό του τον άνθρωπο που πριν χρόνια τον είχε ελευθερώσει με μεγαλοψυχία.

Η αληθινή ιστορία λέει ότι ο Οσμάν Πασάς είχε κι εκείνος αιχμαλωτιστεί παλαιότερα. Σε μια επιδρομή στη Μεσόγειο, βρέθηκε αλυσοδεμένος στα υπόγεια της Μάλτας, όπως τόσοι άλλοι Οθωμανοί. Τότε, ένας έμπορος από τη Μασσαλία τον ελευθέρωσε. Χωρίς αντάλλαγμα. Απλώς, πράττοντας το ανθρώπινο.

Χρόνια αργότερα, όταν ο Οσμάν είχε ανελιχθεί σε Μεγάλο Βεζίρη, αναζήτησε τον ευεργέτη του. Τον τίμησε, τον προσκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη και τον γέμισε δώρα.

Και τώρα, στη σκηνή του Ραμώ, ο χαρακτήρας Οσμάν γίνεται η ανατροπή του στερεοτύπου. Ο Τούρκος που δεν εκδικείται, που ελευθερώνει, που ανταποδίδει μεγαλόψυχα, με γενναιόδωρη καρδιά.


Η μουσική του Ραμώ είναι λιτή, γεμάτη ευγένεια. Ξεκινά με μια πασακάλια, με ρυθμό που θυμίζει τελετουργικό βηματισμό. Ο Οσμάν δεν διεκδικεί, κινείται με μέτρο. Τα έγχορδα συνομιλούν με τα φλάουτα πάνω σε μια φωτεινή, καθαρή μελωδική γραμμή…

Ο Ραμώ δεν γράφει μια ανατολίτικη ιστορία. Γράφει για την εντιμότητα. Και επιλέγει τον εξωτικό Οθωμανό για να θυμίσει στο κοινό του πως ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου δεν καθορίζεται από τη φυλή, το θρήσκευμα ή την κοινωνική του θέση.

Ο Généreux Turc του Ραμώ είναι σύμβολο διαχρονικό. Βασίζεται μεν στον Τοπάλ Οσμάν Πασά και στον θρύλο του, χωρίς να γνωρίζουμε πού τελειώνει το ένα και πού αρχίζει το άλλο. Είναι η γενναιοδωρία του -είτε ως αληθινό περιστατικό είτε ως επινόηση- που συγκινεί, γιατί μιλά για τη σπάνια αρετή να ανταποδίδεις το καλό, χωρίς να ξεχνάς την ευεργεσία που κάποτε δέχτηκες, χωρίς να ζητάς αντάλλαγμα.

Ο Γενναιόδωρος Τούρκος του Ραμώ είναι σύμβολο. Όπως και η Giving Tuesday. Δεν ζητούν τίποτα. Μόνο να μας θυμίσουν ότι η δύναμη του καλού, της προσφοράς και της αλληλεγγύης υπάρχει. Είναι εκεί. Αρκεί να τη μοιραστούμε. Γιατί κάποιες πράξεις, όσο παλιές κι αν είναι, δεν γερνούν ποτέ.

Απολαμβάνουμε τη σκηνή όπου ο Οσμάν έχει ανακοινώσει πως θα απελευθερώσει το ζευγάρι, αφού αναγνώρισε στο πρόσωπο του Βαλέρ τον άνθρωπο που κάποτε του είχε φερθεί με μεγαλοψυχία. Ο Οσμάν φορτώνει τα πλοία με δώρα, ενώ το ζευγάρι υμνεί τη γενναιοδωρία του και καλεί τους ανέμους να τους οδηγήσουν με ασφάλεια πίσω στη Γαλλία..."Fuyez, fuyez, vents orageux !"

"Φύγετε, φύγετε, άνεμοι οργισμένοι

γλυκά ηρεμήστε, κύματα του πόθου.

Γέλια και χαρές, ξυπνήστε!

Τερπνή ηδονή, υφάδι της μοίρας μας γίνε

στο ταξίδι μας, όπως και στον ασφαλή γιαλό"

Rameau: Les Indes galantes, 1re Εntrée "Le Turc généreux": "Fuyez, fuyez, vents orageux ":