Ο Μπετόβεν, η ντο ελάσσονα και ο Τόμας Μαν...

Ο Μπετόβεν την εποχή σύνθεσης της Σονάτας 32 σε ντο ελ.

Κατά την Κλασική εποχή, η ντο ελάσσονα ήταν μια σπάνια επιλογή, προορισμένη κυρίως για έργα με έντονο, ταραχώδη χαρακτήρα. Ο Μότσαρτ, για παράδειγμα, χρησιμοποίησε αυτήν την τονικότητα σε ελάχιστα έργα του, τα οποία όμως ξεχωρίζουν για τη δραματική ένταση και τη συγκινησιακή τους πυκνότητα. Για τον Μπετόβεν ωστόσο, η ντο ελάσσονα δεν αποτελεί απλώς μια σπάνια αναλαμπή, αντιθέτως, γίνεται ένα σταθερό πεδίο πειραματισμού και εκφραστικής εμβάθυνσης. Σε σονάτες, τρίο και άλλα είδη, όπου η μουσική συνήθως διακρίνεται για την κομψότητα και την ευχάριστη απλότητά της, εκείνος εισάγει το "δύσκολο", απορρίπτοντας την επιφανειακή ευχαρίστηση υπέρ της βαθιάς, δραματικής έντασης. Η ντο ελάσσονα μετατρέπεται για τον Μπετόβεν σε κλίμακα του πάθους, της πάλης και της ανάγκης για εκφραστική αλήθεια.

Η κλίμακα αυτή έχει χαρακτηριστεί ως "θυελλώδης, ηρωική τονικότητα", ένας τόπος όπου η μουσική φτάνει σε ασυνήθιστη ένταση και συγκλονιστική δραματικότητα. Οι μουσικολόγοι επισημαίνουν ότι μέσα απ' αυτήν την κλίμακα ο Μπετόβεν δεν εμφανίζεται αφηρημένος ή λογοτεχνικός ήρωας, αλλά ως ο ίδιος ο συνθέτης στην πιο εξωστρεφή μορφή του, αδιαπραγμάτευτος και αναγκασμένος να αντιμετωπίσει τη μουσική ως μάχη και υπέρβαση. Τα έργα σε ντο ελάσσονα ξεχωρίζουν για την ομορφιά και τη σημασία τους, αντανακλώντας την εκτίμηση της ρομαντικής εποχής προς τη συναισθηματική δύναμη της μουσικής του Μπετόβεν.

Στα πολυμερή έργα του Μπετόβεν σε ντο ελάσσονα, το αργό τμήμα συχνά αντιπαραβάλλεται με στιγμές έντονης φωτεινότητας, συνήθως μέσω της σχετικής Μι♭ μείζονας ή της ομώνυμης Ντο μείζονας, προσφέροντας αίσθηση ελπίδας και προοπτικής υπέρβασης. Η συνεχής μετάβαση από τη σκοτεινή ντο μινόρε στη λαμπερή Ντο μαντζόρε δημιουργεί δραματικές κορυφώσεις και θριαμβευτικά φινάλε, θέτοντας πρότυπα που επηρέασαν βαθύτατα μεταγενέστερους συνθέτες, όπως ο Μπραμς, ο Γκριγκ και ο Ραχμάνινοφ.

Για τον Μπετόβεν, η ντο ελάσσονα δεν είναι απλώς μια τονική επιλογή. Αποτελεί φιλοσοφική στάση, μια διαρκή σύγκρουση μεταξύ φωτός και σκότους, πάθους και θριάμβου, περιορισμού και ελευθερίας. 

Πρότυπο του Beethoven's C mood αποτελεί η Πέμπτη Συμφωνία. Σήμερα, όμως, θα επικεντρωθούμε σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του συνθέτη σε αυτήν την τονικότητα, τη Σονάτα για Πιάνο αρ. 32, Op. 111.

Η σονάτα γράφτηκε μεταξύ 1821 και 1822 και αφιερώθηκε στον φίλο και προστάτη του, Αρχιδούκα Ροδόλφο. Πρόκειται για έργο με στοιχεία φούγκας και έντονο φιλοσοφικό, δομικά πρωτοποριακό χαρακτήρα.

Η σονάτα αναπτύσσεται σε δύο αντιθετικές κινήσεις:

Το πρώτο μέρος, "Maestoso και Allegro con brio ed appassionato", είναι θυελλώδες και παθιασμένο, εκφράζοντας τη δραματική ένταση της ντο ελάσσονας, με μια αίσθηση πάλης και υπέρβασης.

Το δεύτερο μέρος, "Arietta: Adagio molto semplice e cantabile" συγκροτείται από πέντε παραλλαγές σε Ντο μείζονα, με τεχνικά και ρυθμικά καινοτόμα στοιχεία. Όπως η τρίτη παραλλαγή -ξεχωριστή για τον χορευτικό χαρακτήρα της- που έχει παραλληλιστεί με σύγχρονα boogie-woogie και ραγκτάιμ μοτίβα, προαναγγέλλοντας μουσικά ρεύματα των επόμενων δεκαετιών.

Η σονάτα άσκησε σημαντική επίδραση σε μεταγενέστερους συνθέτες, όπως ο Σοπέν, ο Προκόφιεφ και ο Σιμανόφσκι.

Το έργο θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά του τιτάνα με έντονη δραματική και υπαρξιακή διάσταση. Το πρώτο μέρος απαιτεί σωματική και τεχνική υπεράσπιση από τον πιανίστα, ενώ το δεύτερο φέρει μυστικιστική, στοχαστική ποιότητα, προσφέροντας εμπειρία εσωτερικής υπέρβασης.
Ο ίδιος ο Μπετόβεν φέρεται να απέκλεισε την ανάγκη για τρίτη κίνηση, δημιουργώντας ένα απόλυτο δίπολο Allegro-Adagio, όπου η αντίθεση γίνεται το ίδιο το μήνυμα της μορφής.

Μάλιστα, πάνω σε αυτή τη διάσταση βασίστηκε ο Τόμας Μαν. Στο κεφάλαιο 8 του μυθιστορήματός του "Δόκτωρ Φάουστους", παρουσιάζει τη Σονάτα αρ. 32 ως σύμβολο ολοκλήρωσης και αποχαιρετισμού της παραδοσιακής μορφής της σονάτας:


"Ο Wendell Kretschmar, οργανίστας της πόλης και καθηγητής μουσικής, δίνει μια διάλεξη για τη σονάτα, παίζοντας το κομμάτι σε ένα παλιό πιάνο ενώ τα λόγια του αντηχούν πάνω από τη μουσική.
Κάθισε στο περιστρεφόμενο σκαμπό του και, με λίγα λόγια, ολοκλήρωσε τη διάλεξή του για το γιατί ο Μπετόβεν δεν έγραψε τρίτη κίνηση στο έργο 111.
"Δεν χρειαζόμασταν τίποτα περισσότερο", είπε. "Μια τρίτη κίνηση; Μια νέα προσέγγιση; Μια επιστροφή μετά από αυτήν την αποχώρηση;... αδύνατο!"
Η σονάτα, στο δεύτερο τεράστιο μέρος της, έφτανε ήδη σε ένα τέλος χωρίς επιστροφή. Και όταν μιλούσε για "τη σονάτα", δεν εννοούσε μόνο αυτή σε ντο ελάσσονα, αλλά τη σονάτα ως μορφή, ως παραδοσιακή τέχνη. Εδώ, η σονάτα είχε ολοκληρωθεί, είχε εκπληρώσει το πεπρωμένο της, είχε επιλύσει τον εαυτό της, και τώρα αποχωρούσε..."

Η μουσική του Μπετόβεν, όπως την αντιλαμβάνεται ο Μαν, αντιπροσωπεύει τη γενναιότητα του πνεύματος, μια πράξη θάρρους και δημιουργικότητας που μετατρέπει την ανθρώπινη εμπειρία σε υψηλή τέχνη. Ο συνθέτης εμφανίζεται ως συνθέτης-ήρωας, που μέσα από τον ήχο αντιμετωπίζει τις αντιφάσεις, τις δυσκολίες και τα πάθη της ύπαρξης, καθιστώντας τη μουσική του καλλιτεχνική, αλλά και υπαρξιακά σημαντική...

Beethoven: "Piano Sonata no.32 in C minor Op.111"
Στο πιάνο ο András Schiff