Μότσαρτ: "Οι τελευταίες ώρες του ...

 

"Οι τελευταίες ώρες του Μότσαρτ", Hermann von Kaulbach

Κομμάτι του μύθου που έχει δημιουργηθεί γύρω από τον Μότσαρτ αποτελούν και τα τελευταία του λόγια:
"Μείνε μαζί μου απόψε. Πρέπει να με δεις να πεθαίνω. Έχω εδώ και καιρό τη γεύση του θανάτου στη γλώσσα μου, μυρίζω τον θάνατο, και ποιος θα σταθεί δίπλα στην Κωνστάντζα μου, αν εσύ δεν μείνεις;"

Τα τελευταία λόγια του συνθέτη φαίνεται ότι απευθύνονται σε κάποιον που ήταν παρών στο πλευρό του τις τελευταίες του στιγμές, πιθανότατα σε φίλο, βοηθό ή κάποιον κοντινό του άνθρωπο που θα μπορούσε να σταθεί δίπλα του και να υποστηρίξει τη σύζυγο του. (Πολλοί υποστηρίζουν πως αυτο το πρόσωπο ήταν η κουνιάδα του, Σόφι Βέμπερ).
Παρά το γεγονός ότι δεν αποτελεί ιστορικά τεκμηριωμένο απόσπασμα, αυτά τα λόγια αποτυπώνουν την εικόνα ενός ανθρώπου που αντιμετωπίζει τον θάνατο με πλήρη συνείδηση, συναισθηματική διαύγεια και έντονη ανησυχία για τους αγαπημένους του. Η έκκληση "Πρέπει να με δεις να πεθαίνω" δείχνει την ανάγκη του για παρουσία και μαρτυρία στις τελευταίες του στιγμές, ενώ η φράση "Έχω τη γεύση του θανάτου στη γλώσσα μου" εκφράζει την αίσθηση της παρακμής και την προαίσθηση του τέλους με έναν μεταφορικό, σχεδόν αισθησιακό τρόπο.

Σύμφωνα με μαρτυρίες, στις τελευταίες στιγμές του ο Μότσαρτ ζήτησε να ακούσει το Ρέκβιεμ, λέγοντας ότι είχε την προαίσθηση πως το έγραφε για τον δικό του θάνατο. Στρέφοντας το βλέμμα στον γιατρό του, ο οποίος έγνεψε καταφατικά, ο αγαπημένος του μαθητής Συσμάγιερ κάθισε στο πιάνο, ο Σακ τραγούδησε το μέρος της σοπράνο, ο Χόφερ του τενόρου, ο Γκορλ του μπάσου και ο ετοιμοθάνατος Μότσαρτ ανέλαβε το μέρος της άλτο.

Η αναφορά στην Κωνστάντζα υπογραμμίζει την τρυφερότητα και την ευθύνη που ένιωθε για τη γυναίκα του, θέτοντάς την σε πρώτο πλάνο ακόμα και όταν ο ίδιος αντιμετώπιζε το τέλος της ζωής του. Μέσα απ' αυτές τις λέξεις αναδεικνύεται ένας Μότσαρτ ανθρώπινος, ευαίσθητος, συνειδητοποιημένος και δραματικός, που δεν παραδίδεται απλώς στον θάνατο αλλά τον βιώνει με στοχαστική και βαθιά συναισθηματική προσέγγιση.

Αν και οι φράσεις αυτές πιθανότατα διαμορφώθηκαν εκ των υστέρων από μεταγενέστερες αφηγήσεις και βιογραφίες, αντικατοπτρίζουν με ακρίβεια την εικόνα ενός καλλιτέχνη που αισθάνεται και στοχάζεται μέχρι την τελευταία στιγμή, συνδυάζοντας την ανθρώπινη ευαλωτότητα με την αγάπη για τους οικείους του και την εσωτερική συνειδητότητα του θανάτου.

Η ελαιογραφία του Χέρμαν φον Κάουλμπαχ αποτελεί ισχυρή ποιητικοδραματική εικαστική απεικόνιση των τελευταίων ωρών του Μότσαρτ. Ο πίνακας, ζωγραφισμένος το 1873, παρουσιάζει τον άρρωστο συνθέτη σε μια σχεδόν τελετουργική στιγμή.

Ο Βόλφγκαγκ εμφανίζεται εξασθενημένος, ξαπλωμένος στο κρεβάτι. Η στάση του μεταφέρει την αίσθηση της ματαίωσης, της εξάντλησης και του τέλους της ζωής. Δίπλα του βρίσκονται η γυναίκα του και η αδελφή της που τον περιβάλλουν με φροντίδα και αγωνία. Η παρουσία τους δηλώνει την ανθρώπινη θλίψη, την αγάπη, αλλά και την αδυναμία να αποτρέψουν το μοιραίο.

Στο έδαφος, δίπλα στο κρεβάτι του Μότσαρτ ο ζωγράφος σκιαγραφεί την παρτιτούρα του ανολοκλήρωτου Ρέκβιεμ,προσδίδοντας στην εικόνα μελαγχολική, μεταφυσική διάσταση. Το Ρέκβιεμ δεν είναι απλή μουσική σύνθεση, αλλά προφητικό κύκνειο άσμα.

Στο φόντο, πίσω από την κεντρική σύνθεση, εμφανίζονται άτομα που πρόκειται να ερμηνεύσουν το έργο, ενισχύοντας την ιδέα της συνέχειας και της ζωντανής μουσικής κληρονομιάς.

Ο πίνακας δεν επιδιώκει ρεαλιστική ιστορική πιστότητα. Πρόκειται για μια ρομαντικοποιημένη, λυρική και συναισθηματική αναπαράσταση. 

Τα χρώματα, η σύνθεση και η διαχείριση του φωτός τονίζουν την τραγικότητα και την αίσθηση του τέλους. Οι σκιές επικρατούν, αλλά ένα ιερό φως περιβάλλει τον ιδιοφυή μουσουργό, σαν να υπογραμμίζει τη "μετάβαση", την ψυχή του που ετοιμάζεται να πετάξει στα ουράνια...

Η επιλογή να τοποθετηθεί η παρτιτούρα του Ρέκβιεμ στο έδαφος και η προετοιμασία των υπολοιπων να το ερμηνεύσουν προσδίδουν στο έργο συμβολική, μεταφορική διάσταση. Δεν αναπαριστά απλώς την "τελευταία στιγμή" ενός θνητού, αλλά το πέρασμα ενός καλλιτέχνη που φεύγει αφήνοντας πίσω του ανεκπλήρωτες νότες...ενός δημιουργού που, ενώ πεθαίνει, αφήνει το έργο του να υπαρχει στην αιωνιότητα...



Aκούμε το "Introitus (Εισοδικόν -Ανάπαυσιν αιώνιον δος αυτοίς Κύριε)" από το Ρέκβιεμ:

"Αιώνια ανάπαυση, δώσε τους Κύριε

και είθε αέναο φως να τους φωτίζει.

Σε ύμνησαν, Θεέ στη Σιών

και τιμές θα Σου αποδώσουν στην Ιερουσαλήμ

Εισάκουσε την προσευχή μου,

καθώς κάθε θνητός, ενώπιόν Σου θα παρουσιαστεί.

Αιώνια ανάπαυση, δώσε τους Κύριε

και είθε αέναο φως να τους φωτίζει"

Το εμβληματικό Ρέκβιεμ αποτελεί ορόσημο στη θρησκευτική μουσική. Στη σύνθεσή του, ο Mότσαρτ ενσωματώνει στοιχεία της εκκλησιαστικής παράδοσης, όπως φούγκες, cantus firmus στο Introitus και σκοτεινά-μυστηριακά ηχοχρώματα στην ενορχήστρωση, δίνοντας στο έργο μια "αρχαϊκή" χροιά, χωρίς να εγκαταλείπει το ομοφωνικό ύφος ή τη μονωδική τεχνοτροπία του λυρικού θεάτρου  της εποχής του.

Mozart: "Requiem - 1. Introitus":