Οι "Άγγελοι του Μπερνίνι": Γλυπτική και Μουσική σε διάλογο...

Bernini: "Άγγελος που κρατά την Επιγραφή "INΒI"
Harvard Art Museums

Ο Τζιαν Λορέντσο Μπερνίνι, γεννημένος στη Νάπολη στις 7 Δεκεμβρίου 1598, υπήρξε ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της μπαρόκ γλυπτικής και ένας από τους πιο επιδραστικούς καλλιτέχνες της ευρωπαϊκής τέχνης. Γλύπτης, αρχιτέκτονας και ζωγράφος, συνδύασε με μοναδική δεξιοτεχνία το δράμα, την κίνηση και τη θεατρικότητα, μεταμορφώνοντας τη γλυπτική του 17ου αιώνα σε μια τέχνη έντονου συναισθήματος και ζωντανής αφήγησης. Στα έργα του, η πέτρα, το μάρμαρο και ο μπρούτζος "αναπνέουν": οι μορφές κινούνται, τα ενδύματα κυματίζουν και οι εκφράσεις αποδίδουν με οξύτητα το πνευματικό και ανθρώπινο βάθος του θέματος. Η συμβολή του στην τέχνη είναι καθοριστική, αφήνοντας πίσω του ένα έργο που εξακολουθεί να εμπνέει και να συγκινεί μέχρι σήμερα.

Bernini, Selfportrait

Κατά την περίοδο του Πάπα Κλήμη Θ’, ο Μπερνίνι δημιούργησε για την Γέφυρα Sant’Angelo της Ρώμης ένα ενιαίο καλλιτεχνικό σύνολο αφιερωμένο στα Πάθη του Χριστού, όπου οι Άγγελοι εμφανίζονται να κρατούν τα όργανα του Πάθους. Τα αγάλματα φιλοτεχνήθηκαν είτε από τον ίδιο είτε από μαθητές του, οι οποίοι ακολούθησαν τα σχέδιά του, όλα φέρουν τη χαρακτηριστική σφραγίδα της δυναμικής μπαρόκ αισθητικής του.


1. Ο Άγγελος που κρατά τη Μάστιγα αποδίδει με εντυπωσιακή ένταση τη στιγμή που προαναγγέλλει το μαστίγωμα του Χριστού. Το σώμα βρίσκεται σε κίνηση και οι πτυχώσεις του ενδύματος αποτυπώνουν τη ρευστή ενέργεια που χαρακτηρίζει το ύφος του Μπερνίνι.

2. Αντίστοιχα, ο Άγγελος που κρατά το Ακάνθινο Στεφάνι εκφράζει μια μελαγχολική ευλάβεια, σαν να στοχάζεται το βάθος του πόνου που συμβολίζει το στεφάνι. Το μπαρόκ στοιχείο αποτυπώνεται στη λεπτομέρεια των εκφράσεων και στη δραματική πτύχωση του μανδύα, που μεταδίδει έντονη εσωτερική συγκίνηση.

3. Στο ίδιο πνεύμα, ο Άγγελος που κρατά την Επιγραφή "INΒI" παρουσιάζεται με έντονη κίνηση και θεατρικότητα, καθώς υψώνει την επιγραφή που τοποθετήθηκε επάνω στον Σταυρό του Χριστού. Η στάση του σώματος και το κυματιστό ένδυμα ενισχύουν το πνευματικό δράμα της σκηνής.

Συνολικά, οι Άγγελοι της γέφυρας συνθέτουν ένα ενιαίο θεολογικό και καλλιτεχνικό αφήγημα, οδηγώντας τον προσκυνητή μέσα από τις εικόνες του Πάθους προς το Castel Sant’Angelo και δημιουργώντας μια πορεία βαθιάς συναισθηματικής και πνευματικής ανύψωσης.

Bernini: "Άγγελος που κρατά Ακάνθινο Στεφάνι"
Harvard Art Museum

Ο Μπερνίνι συνήθιζε να δημιουργεί μικρά προπαρασκευαστικά μοντέλα από τερακότα, τα οποία λειτουργούσαν ως σπουδές και δοκιμές πριν φτάσει στο τελικό, μνημειακό έργο. Αυτά τα πήλινα πρόπλασματα δεν ήταν πρόχειρα σχέδια, αλλά ουσιαστικά εργαλεία δημιουργίας. Πάνω σ' αυτά ο Μπερνίνι επεξεργαζόταν τις στάσεις των μορφών, την κίνηση, τις εκφράσεις του προσώπου, καθώς και τις πτυχές των ενδυμάτων. Με τον πηλό μπορούσε να "συζητήσει" άμεσα με τη μορφή, να αλλάξει τις αναλογίες και τον ρυθμό της κίνησης, να αναζητήσει τη σωστή ένταση του δράματος πριν δώσει τελικές οδηγίες για τα μαρμάρινα ή μπρούτζινα έργα του. Τα μοντέλα αυτά αποτελούν, επομένως, σπάνια αλλά εξαιρετικά πολύτιμη ματιά στη δημιουργική διαδικασία του μεγάλου καλλιτέχνη και στο πρώιμο στάδιο των συνθέσεών του.

Η συλλογή του Harvard Art Museum φιλοξενεί μια εντυπωσιακή σειρά τέτοιων πήλινων μοντέλων, που θεωρείται μάλιστα η μεγαλύτερη δημόσια συλλογή του είδους παγκοσμίως.
Σ' αυτά τα μικρά γλυπτά παραμένουν ορατά τα αποτυπώματα από τα δάχτυλα του Μπερνίνι, οι γραμμές από τα εργαλεία του,  οι μικρές ατέλειες που καταγράφουν την αυθόρμητη, ζωντανή στιγμή της σύλληψης της μορφής. 

Ανάμεσα στα μοντέλα της συλλογής περιλαμβάνονται και σπουδές για τους περίφημους "Αγγέλους του Ponte Sant’Angelo", οι οποίες αποκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο ο Μπερνίνι αναζητούσε το σωστό ύφος ευλάβειας, τη δραματική κίνηση των σωμάτων και την πνευματική ένταση που θα χαρακτήριζαν στη συνέχεια τα μαρμάρινα έργα που φιλοτέχνησε.

Bernini: "Άγγελος που κρατά τη Μάστιγα"
Harvard Art Museum

Από τα τρία αυτά προπαρασκευαστικά πήλινα μοντέλα αγγέλων, ο αμερικανός συνθέτης, Carson Cooman εμπνεύστηκε το 2002 το έργο του για δύο πιάνα "Bernini's Angels", το οποίο αφιερώθηκε στα Μουσεία Τέχνης του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.
Το μουσικό έργο αναπτύσσεται σε τρία μέρη, καθένα εμπνευσμένο από έναν διαφορετικό άγγελο, ενώ μεταξύ τους συνδέονται μέσω επαναλαμβανόμενων μουσικών μοτίβων.

• Η πρώτη κίνηση, "Άγγελος που Κρατάει το Μαστίγιο", χαρακτηρίζεται από τολμηρή δυναμική και έντονο δραματικό αντίκτυπο. Μετά τη σύντομη εισαγωγή, το δεύτερο πιάνο εισάγει το θεμελιώδες μοτίβο, πάνω στο οποίο δομείται ολόκληρη η κίνηση, ενώ η χρήση αντιθετικών ρυθμικών στοιχείων και ξαφνικών δυναμικών μεταβολών υπογραμμίζει την ένταση και την αποφασιστικότητα του αγγέλου.
  
  
• Η δεύτερη κίνηση, "Άγγελος κρατώντας το Ακάνθινο Στεφάνι", είναι αργή και αιθέρια. Τα αρχικά και τελικά τμήματα χαρακτηρίζονται από πλατιές συγχορδίες, που δημιουργούν μια αίσθηση στατικότητας και στοχασμού. Στο κέντρο της κίνησης αναπτύσσεται ένα μοτίβο πάνω από ένα οστινάτο, που δίνει την εντύπωση αιθέριας πλεύσης. Η κίνηση κορυφώνεται σε ένα τμήμα "λύτρωσης", όπου η αρμονική εξέλιξη και η ρυθμική απλότητα δημιουργούν αίσθηση ανακούφισης και πνευματικής ανύψωσης.
  
  
• Η τρίτη και τελευταία κίνηση, "Άγγελος που κρατά την Επιγραφή", είναι εκρηκτική και γεμάτη αντιθέσεις. Η σύνθεση χρησιμοποιεί εναλλαγές μεταξύ εκστατικών, φλογερών μοτίβων και πιο ήρεμων, αιθέριας υφής τμημάτων, δημιουργώντας έντονη δραματικότητα. Οι ξαφνικές μεταβολές στη δυναμική, οι σύνθετες συγχορδίες και η εναλλαγή των τονικών κέντρων αποδίδουν μουσικά τη δραματική κίνηση και την πνευματική ένταση των γλυπτών του Μπερνίνι, μεταφέροντας τον ακροατή σε ένα ζωντανό, πολυδιάστατο μουσικό αφήγημα...

Carson Cooman: "Bernini’s Angels for two pianos":