Paul Klee: "Φούγκα σε κόκκινο"...

 

Paul Klee: "Fuga in Red", 1921

Μια μέρα στο Dessau, κάποιος μαθητής του είδε τον Πάουλ Κλέε να στέκει ακίνητος στο πεζοδρόμιο, αφηρημένος, ενώ μια μπάντα περνούσε στον δρόμο. Δεν ζωγράφιζε, δεν σημείωνε, απλώς χτυπούσε ελαφρά το πόδι του στο έδαφος, σαν να μετρούσε κάτι αόρατο. Όταν τον ρώτησαν τι κάνει, απάντησε με απόλυτη σοβαρότητα πως μελετούσε τον συντονισμό, τη ρυθμική σχέση ανάμεσα στη μουσική που ακουγόταν και στο σκυρόδεμα κάτω από τα πόδια του. Ήταν μια στιγμή αποκαλυπτική. Για τον Κλέε, ο κόσμος δεν ήταν ποτέ σιωπηλός, ήταν πάντα ένα πεδίο ρυθμών.

Γεννημένος στις 18 Δεκεμβρίου 1879 στη Βέρνη, γιος μουσικών, ο Κλέε μεγάλωσε μέσα στον ήχο. Υπήρξε βιολιστής, σπούδασε φωνητική, πιάνο και ήδη από τα έντεκα του χρόνια συμμετείχε στο τμήμα βιολιού του Μουσικού Συλλόγου της Βέρνης. Όλα έδειχναν πως τον περίμενε μια μουσική σταδιοδρομία. Έγραφε ακόμη και ποιήματα, σαν να αναζητούσε μια μορφή έκφρασης που θα ένωνε τις τέχνες.Στην εφηβεία του πήρε την απόφαση να στραφεί στις εικαστικές τέχνες, πιστεύοντας ότι η σύγχρονη μουσική είχε εισέλθει σε μια περίοδο παρακμής, ανίκανη να φτάσει το απόλυτο μεγαλείο των συνθετών προηγούμενων εποχών. Κι ενώ θα περίμενε κανείς ότι ένας καλλιτέχνης πρωτοπόρος και σύγχρονος, όπως ο Κλέε, θα αναζητούσε έμπνευση και συσχετισμούς στους μουσικούς της εποχής του, όπως οι εκπρόσωποι της δωδεκάφθογγης τεχνικής, εκείνος τους απέρριψε. Ναι, απέρριψε τη μουσική των Σαίνμπεργκ, Μπεργκ και Βέμπερν, ακόμη και τη συμφωνική μεγαλοπρέπεια των Βάγκνερ, Μπρούκνερ και Μάλερ. Δεν ήταν από άγνοια, αλλά επειδή θεωρούσε ότι είχε χαθεί η καθολική γλώσσα που μπορεί να αγγίξει εξίσου τον ειδικό και τον απλό ακροατή.

 Για τον Κλέε, ο Μπαχ και ο Μότσαρτ κατείχαν το κλειδί των μυστικών της δημιουργίας, τάξη χωρίς ακαμψία, νόμος χωρίς καταπίεση, ελευθερία εντός μορφής.

Αυτό που δεν μπορούσε πια να βρει στη μουσική, το αναζήτησε και το δημιούργησε στη ζωγραφική. Το έργο του Κλέε λειτουργεί όπως η μουσική, ως ένας παράλληλος και αυτόνομος κόσμος που, με μυστηριώδη τρόπο, ακουμπά τον πραγματικό. Δεν απεικονίζει, συντονίζεται. Ο Kλέε δεν μιλά στις αισθήσεις με εικόνες, αλλά με ρυθμούς, παύσεις, επαναλήψεις, μια γλώσσα που ξεπερνά τη γραμμική αφήγηση και αγγίζει άμεσα τον ψυχισμό του θεατή. Γι’ αυτό και συχνά χαρακτηρίζεται ως η "μουσική δωματίου των σύγχρονων εικαστικών", εσωτερική, λεπτοδουλεμένη, απαιτητική αλλά ταυτόχρονα βαθιά ανθρώπινη.
Μέσα απ' αυτή τη σύνθεση, οραματίστηκε μια τέχνη του μέλλοντος όπου τα μουσικά επιτεύγματα των αγαπημένων του, Μπαχ και Μότσαρτ, θα μπορούσαν να μεταφραστούν σε οπτικούς όρους, μεταφέροντας τη ρυθμική, πολυφωνική και αντιστικτική τους ουσία σε ένα νέο μέσο έκφρασης.

Η στροφή του στη φόρμα της φούγκας συνδέεται άμεσα με τον συνθέτη που, κατά τον Kλέε, ενσάρκωνε το απόλυτο μέτρο ανάμεσα στην πνευματικότητα και την καθολική τάξητον αγαπημένο του, Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ.
Στην ακουαρέλα "Φούγκα σε κόκκινο", έργο του 1921 επιχειρεί μια καθαρά εικαστική μετάφραση της Μπαχικής σκέψης. Οι αιωρούμενες, επικαλυπτόμενες μορφές λειτουργούν ως οπτικές "φωνές", που συνυπάρχουν σε αντίστιξη και ακολουθούν έναν κοινό νόμο, όπως οι φωνές μιας φούγκας, χωρίς καμία να υπερισχύει.
Η μουσική διάσταση ενισχύεται από τη χρωματική εξέλιξη, από βαθιές, σκοτεινές αποχρώσεις του κόκκινου σε φωτεινότερα και διαφανή πεδία, αποδίδοντας οπτικά την έννοια του χρόνου.
Παρά την αυστηρή δομή, ο πίνακας αναδύει μια κοσμική αρμονία, όπου η πολυφωνία οδηγεί σε πνευματική ενότητα. Ο Kλέε δεν εικονογραφεί τη μουσική του Μπαχ. Τη σκέφτεται ζωγραφικά, δημιουργώντας μια οπτική παρτιτούρα που ενσαρκώνει την πίστη του στην αρμονία, την αυτονομία και την καθολικότητα της τέχνης, μια ζωγραφική φούγκα που αντηχεί την τάξη του κόσμου, όπως την οραματίστηκε ο Γ.Σ.Μπαχ μέσα από τον ήχο...

Παρατηρώντας το εικαστικό του Κλεε, το μυαλό μας οδηγείται αμέσως στο μνημειώδες έργο, στον "κολοσσό" του Μπαχ, επιστέγασμα όλης του της δημιουργίας του: "Η Τέχνη της Φούγκας".
Πρόκειται για μια συλλογή από φούγκες και κανόνες που συνέθεσε ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ τη δεκαετία του 1740, με στόχο να αναδείξει μια πληθώρα αντιστικτικών τεχνικών πάνω στο ίδιο μουσικό θέμα. Τα επιμέρους έργα οργανώνονται σε διαφορετικές ομάδες, και η πολυπλοκότητά τους αυξάνεται βαθμιαία, παρουσιάζοντας το θέμα σε απλές, διπλές και τριπλές φούγκες. Η τελευταία φούγκα έμεινε ημιτελής, αλλά εικάζεται ότι θα είχε τη μορφή τετραπλής φούγκας.
Όπως ο Klee στην "Φούγκα σε κόκκινο", έτσι και ο Μπαχ μετατρέπει την αυστηρή δομή σε πνευματική και αισθητική εμπειρία, δημιουργώντας μια αίσθηση απόλυτης τάξης και αρμονίας που αγγίζει τον ακροατή...

J.S.Bach: "The Art of the Fugue, BWV 1080", Glenn Gould

Παλαιότερα κείμενα για τον Κλέε μπορείτε να διαβάσετε εδώ και εδώ.