"Koleda": Το τραγούδι του φωτός από τις σλαβικές παραδόσεις στη λόγια μουσική...

"Koleda", Konstantin Trutovsky

Οι ημέρες των Χριστουγέννων αποτελούν μια ιδιαίτερη εορταστική περίοδο, γεμάτη τελετουργίες που σηματοδοτούν το πέρασμα από το σκοτάδι στο φως και από το παλιό στο νέο. Σε αυτό το μεταίχμιο του χρόνου εντάσσεται η "Κολέντα", έθιμο των σλαβικών φύλων, που δεν είναι απλώς χριστουγεννιάτικη συνήθεια, αλλά ο παλαιός χρόνος που συνεχίζει να αναπνέει μέσα στον σύγχρονο κόσμο. Η ονομασία της περιγράφει μια ιερής διάρκειας εποχή, από τη γέννηση του φωτός στα Χριστούγεννα έως τη φανέρωσή του στα Θεοφάνεια, ανάμεσα στο χειμερινό ηλιοστάσιο και την αναγέννηση του ήλιου, τότε που το σκοτάδι υποχωρεί και η ζωή ξαναγεννιέται.

Στις σλαβικές κοινότητες, ομάδες παιδιών και εφήβων περιδιάβαιναν τα χωριά και τις πόλεις, περνώντας τα κατώφλια των σπιτιών με τραγούδια και ευχές. Σκόρπιζαν σιτηρά -σύμβολα αφθονίας και τύχης- ενώ η ανταπόδοση -γλυκά, καρποί, κέρματα- δεν ήταν φιλοδώρημα αλλά μέρος μιας άγραφης συμφωνίας με τον χρόνο. 

Το όνομα φέρει μακρά διαδρομή, από τις ρωμαϊκές Καλένδες, γιορτές νέας αρχής γεμάτες ευχές και δώρα, ταξίδεψε στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη, μεταμορφώθηκε σε kolenda, koleda, koliada και ρίζωσε σε τοπικά έθιμα που ήδη τιμούσαν τον κύκλο του ήλιου. Από την ίδια ρίζα γεννήθηκε και η ελληνική λέξη "κάλαντα".

"Koleda", Μ. Γκερμάσεφ

Όταν ο Χριστιανισμός ενσωμάτωσε αυτά τα παλιά στρώματα πίστης, η αναγέννηση του Ήλιου έγινε Γέννηση του Χριστού, το φως ταυτίστηκε με τη θεία παρουσία, και οι ευχές για σοδειά μετατράπηκαν σε ευλογίες για το σπίτι και την οικογένεια. Παρά τις αλλαγές, η μνήμη της αρχαίας τελετουργίας παραμένει ζωντανή στον ρυθμό των τραγουδιών και στην περιήγηση από πόρτα σε πόρτα.

Η Κολέντα στέκει σαν γέφυρα ανάμεσα σε κόσμους...στις ρωμαϊκές Καλένδες και τα ελληνικά κάλαντα, στη λατρεία του ήλιου και στη χριστιανική γιορτή, στον αγροτικό χρόνο και τη σύγχρονη παράδοση. Είναι υπενθύμιση ότι οι άνθρωποι, όσο κι αν αλλάζουν θεούς και λέξεις, συνεχίζουν να τραγουδούν τον ίδιο βαθύ πόθο...να ξανάρθει το φως, να καρπίσει η ζωή, να ξεκινήσει ο χρόνος από την αρχή.

Από το πνεύμα της Κολέντα, του τελετουργικού με τα νυχτερινά τραγούδια ευλογίας που ψάλλονται τις μέρες των Χριστουγέννων, γεννήθηκε η ομώνυμη σύνθεση του Βούλγαρου Dimitar Nenov, "KOLEDA", γραμμένη το 1937.
Το έργο, που ακολουθεί τη δομή του ορατορίου για σολίστες, χορωδία και ορχήστρα, δεν αναπαριστά απλώς το έθιμο, αλλά το μετασχηματίζει σε βαθιά μνήμη και αρχέγονη εμπειρία, εκεί όπου ο άνθρωπος, μέσα στο σκοτάδι του χειμώνα, επικαλείται την επιστροφή του φωτός. Στο ορατοριακό αυτό πλαίσιο, ορχήστρα, σολίστες και χορωδία λειτουργούν ως ενιαία κοινότητα που τελεί μια ιερή πράξη, ο ήχος αποκτά μυσταγωγικό χαρακτήρα και ο χρόνος μοιάζει να αιωρείται ανάμεσα στο παλιό και το νέο.
Με μια γλώσσα μοντέρνα αλλά βαθιά ριζωμένη στη βουλγαρική παράδοση, ο Νένοφ μετασχηματίζει τα λαϊκά μοτίβα, χρησιμοποιώντας τροπικές μελωδίες, ασύμμετρους ρυθμούς και πυκνές αρμονίες, διαμορφώνοντας ένα σκοτεινό και εσωστρεφές ηχητικό τοπίο, μέσα στο οποίο το φως αναδύεται αργά, ως υπόσχεση.

"Koleda", Ivan Goryushkin

Στην σύνθεση του Νένοφ, το χριστουγεννιάτικο στοιχείο συνυπάρχει με τις προχριστιανικές του ρίζες, τη λατρεία του ήλιου, την αγωνία και την ελπίδα του χειμερινού ηλιοστασίου, την ανάγκη του ανθρώπου να ξορκίσει το σκοτάδι με το τραγούδι. Έτσι, το έργο γίνεται γέφυρα ανάμεσα στο αρχαίο και το σύγχρονο, στο λαϊκό τελετουργικό και τη λόγια μουσική του 20ού αιώνα.

Η "Koleda" του Dimitar Nenov είναι τελετουργική μουσική μνήμης. Δεν αναπαριστά το έθιμο, το ενσαρκώνει και καλεί τον ακροατή σε μια συλλογική εμπειρία, όπου το τραγούδι γίνεται ευχή και η ευχή ήχος, μια σιωπηλή, επίμονη επίκληση για την επιστροφή του φωτός.

Dimitar Nenov:  "Koleda"