Στων Μανιταριών τα ίχνη: Από το δάσος στους θρύλους και στη μουσική...

Απεικόνιση Μανιταριών σε Μεσαιωνικό Χειρόγραφο

Κάθε χρόνο στις 15 Οκτωβρίου γιορτάζεται η "Παγκόσμια Ημέρα Μανιταριών". 

Έτσι, δίνεται μια ωραία αφορμή να αναγνωρίσουμε τη σημασία αυτών των μοναδικών οργανισμών στο οικοσύστημα, στη διατροφή, αλλά και στον πολιτισμό.

Τα μανιτάρια, πέρα από τη διατροφική και φαρμακευτική τους αξία, έχουν αποτελέσει εδώ και αιώνες πηγή έμπνευσης για μύθους, θρύλους και δοξασίες. Από τις αρχαίες τελετές μέχρι τη λαογραφία και τις ιστορίες μαγείας, τα μανιτάρια έχουν συνδεθεί με το μυστήριο, το θείο και το υπερφυσικό.

Σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, τα μανιτάρια θεωρούνταν ιερά και συχνά περιγράφονταν ως "δώρο των θεών". Στην Αρχαία Αίγυπτο θεωρούνταν δώρο από τον θεό Όσιρι. Μόνο οι ευγενείς επιτρεπόταν να τα τρώνε.
Οι Σουμέριοι, οι Μάγια και οι Αζτέκοι, απέδιδαν σε ορισμένα παραισθησιογόνα είδη μανιταριών ιδιότητες θεϊκής έμπνευσης ή επικοινωνίας με το υπερφυσικό. Ιδιαίτερα οι Αζτέκοι χρησιμοποιούσαν τα λεγόμενα "teonanácatl = σάρκα του θεού" σε τελετουργίες για να προσεγγίσουν πνεύματα, να δουν οράματα ή να προβλέψουν το μέλλον.

Αν και δεν υπάρχουν άμεσες αποδείξεις ότι οι αρχαίοι Έλληνες έκαναν χρήση παραισθησιογόνων μανιταριών, έχουν διατυπωθεί θεωρίες ότι τέτοιες ουσίες ίσως να χρησιμοποιούνταν στα Ελευσίνια Μυστήρια και σε άλλα μυστικιστικά δρώμενα, με σκοπό την επίτευξη ψυχικής κάθαρσης και πνευματικής ένωσης με το θείο.
Το "Αmanita caesarea - Mανιτάρι του Καίσαρα" πήρε το όνομά του επειδή ήταν δημοφιλές μεταξύ των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.

Beatrix Potter" "Mushrooms"

Κατά τον Μεσαίωνα στην Ευρώπη, τα μανιτάρια συνδέθηκαν στενά με τη μαγεία και τη δεισιδαιμονία. Θεωρούνταν συστατικά μαγικών φίλτρων, και υπήρχε η δοξασία πως ορισμένα είδη εμφανίζονταν εκεί όπου είχαν πέσει κεραυνοί. Σε πολλές λαϊκές παραδόσεις, όταν τα μανιτάρια εμφανίζονται σε κυκλική διάταξη στο έδαφος, δημιουργώντας τους λεγόμενους "νεραϊδόκυκλους", πιστεύεται πως εκεί χόρευαν νεράιδες, ξωτικά ή άλλα πνεύματα της φύσης κατά τη διάρκεια της νύχτας. Οι άνθρωποι αποφεύγουν να πατήσουν μέσα σε αυτούς τους κύκλους, θεωρώντας τους πύλες σε άλλους κόσμους ή επικίνδυνα ενεργειακά σημεία. Οι περιοχές όπου φύτρωναν ξαφνικά πολλά μανιτάρια θεωρούνταν φορτισμένες με μαγική ενέργεια ή ακόμα και απειλητικές.

"Νεαρή γυναίκα ετοιμάζει κανθαρέλες

(είδος άγριων μανιταριών) για φαγητό"
Peter Ilsted

Επιπλέον, λόγω της συχνά επικίνδυνης τοξικότητας ορισμένων ειδών, τα μανιτάρια απέκτησαν φήμη φονική και αποτέλεσαν το επίκεντρο διαφόρων σκοτεινών ιστοριών. Ένα χαρακτηριστικό ιστορικό παράδειγμα είναι ο θάνατος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κλαύδιου, ο οποίος λέγεται ότι δηλητηριάστηκε με μανιτάρια από τη σύζυγό του, Αγριππίνα, προκειμένου να εξασφαλίσει την άνοδο του γιου της, Νέρωνα, στον θρόνο.



Στη ΜΟΥΣΙΚΗ:

• Ο Τζοακίνο Ροσίνι, ένας από τους πιο αγαπητούς και λαμπρούς συνθέτες της ιταλικής όπερας, δεν έκρυβε ποτέ την αδυναμία του στο καλό φαγητό. Είχε ιδιαίτερη αγάπη για τις εκλεκτές γεύσεις και κυρίως για τις τρούφες, ένα σπάνιο είδος μανιταριού, που γι'αυτό το λόγο ο συνθέτης αποκαλούσε με θαυμασμό "Μότσαρτ των μανιταριών".
  Η γαστρονομία για τον Ροσίνι δεν ήταν πάθος μόνο της κοιλιάς, αλλά και της ψυχής. "Ψάχνω για μουσικά μοτίβα, αλλά δεν μου έρχονται στο νου, παρά τρούφες", έλεγε αστειευόμενος, συνδέοντας τη γεύση με τη μουσική.

• Λάτρης των μανιταριών ήταν και ο πρωτοπόρος Αμερικανός συνθέτης, Τζον Κέιτζ, γνωστός για την ακραία του πειραματικότητα και την αγάπη του για τη φύση. O Κέιτζ περνούσε μεγάλο μέρος του χρόνου του συλλέγοντας άγρια βρώσιμα μανιτάρια και, μάλιστα, προμήθευε με αυτά γνωστά εστιατόρια της Νέας Υόρκης ως εναλλακτική πηγή εισοδήματος.
  Στη δεκαετία του 1950, αναβίωσε τη Μυκητολογική Εταιρεία της Νέας Υόρκης, η οποία είχε ατονήσει. Το πάθος του για τα μανιτάρια ήταν τόσο έντονο, που το μετέφερε και στη γραφή του. Μαζί με τον διακεκριμένο μυκητολόγο Alexander H. Smith, εξέδωσε ένα βιβλίο-λεύκωμα αφιερωμένο στα μανιτάρια, το οποίο περιλαμβάνει επιστημονικές πληροφορίες, ποιήματα, προσωπικά σχόλια και φιλοσοφικές στοχαστικές σημειώσεις.
  Ο Κέιτζ δεν αντιμετώπιζε τα μανιτάρια μόνο ως τροφή ή αντικείμενο μελέτης, αλλά και ως πηγή καλλιτεχνικής και πνευματικής έμπνευσης. Γνωστή είναι η απάντηση που έδωσε όταν ρωτήθηκε γιαποιο σκοπό γράφει μουσική: "Δεν ασχολούμαι με σκοπούς. Ασχολούμαι με ήχους. Και τους δημιουργώ εξίσου καλά κι όταν ψάχνω για μανιτάρια..."

"Gathering Mushrooms", Ivan Shishkin

• Τα μανιτάρια αποτέλεσαν μια ιδιαίτερη εξωμουσική πηγή έμπνευσης για τον Εσθονό συνθέτη, Lepo Sumera, έναν από τους πιο ταλαντούχους και πολυσχιδείς δημιουργούς της σύγχρονης κλασικής εσθονικής μουσικής σκηνής. Το έργο του περιλαμβάνει συμφωνίες, κοντσέρτα, μπαλέτα, μουσική για κινηματογράφο και -ίσως το πιο ιδιότυπο έργο του- τη διάσημη "Mushroom Cantata".

Το λιμπρέτο της καντάτας αποτελείται εξ ολοκλήρου από τις λατινικές επιστημονικές ονομασίες μανιταριών. Το έργο είναι αφιερωμένο, όπως σημειώνει ο ίδιος ο συνθέτης, "σε όσους αγαπούν τα μανιτάρια".

Ο Sumera εξηγεί: "Ήταν το 1977, όταν συνειδητοποίησα με έκπληξη πως, όταν ακούει κανείς ένα φωνητικό έργο, σπάνια καταλαβαίνει το κείμενο αν δεν κοιτάξει το πρόγραμμα. Παρ’ όλα αυτά, κάθε γλώσσα μπορεί να αποδώσει ήχους με υποβλητική χροιά, που δίνουν στις λέξεις μια βαθύτερη σημασία. Γιατί, λοιπόν, όχι στα λατινικά; σκέφτηκα. Και αν στα λατινικά, τότε γιατί όχι με τα ονόματα μανιταριών;"

Η καντάτα χρησιμοποιεί αποκλειστικά λατινικές ονομασίες μανιταριών που φυτρώνουν στην Εσθονία, μια επιλογή που όπως λέει ο συνθέτης, είχε και "πατριωτικά" κίνητρα.

Το έργο ξεδιπλώνεται σε τέσσερις κινήσεις, καθεμία αφιερωμένη σε μια διαφορετική πτυχή του μυκητολογικού κόσμου: 

"Μανιτάρια" σε χειρόγραφο της Αναγέννησης
(ica.themorgan)

I. Carmen veris (Τραγούδι της Άνοιξης), για τις ανοιξιάτικες ποικιλίες,

II. Timor (Φόβος), για τα δηλητηριώδη είδη,

III. Carmen autumnus (Τραγούδι του Φθινοπώρου), για τα φθινοπωρινά μανιτάρια,

IV. Luxuria (Πολυτέλεια), για τις πιο γευστικές και πολυτελείς, σπάνιες ποικιλίες.

Η "Mushroom Cantata" του Lepo Sumera είναι ένα ξεχωριστό παράδειγμα σύγχρονης χορωδιακής μουσικής, που συνδυάζει χιούμορ και μυστήριο. Το έργο έχει γραφτεί για μικτή χορωδία, φλάουτο, πιάνο και κρουστά, ενώ εντυπωσιάζει το λιμπρέτο με τον εντελώς πρωτότυπο τρόπο να αποτελείται αποκλειστικά από λατινικές ονομασίες μανιταριών. Ο Sumera "παίζει" με τη γλώσσα και τους ήχους, δημιουργώντας ένα μουσικό περιβάλλον που άλλοτε ακούγεται αστείο, άλλοτε ποιητικό και άλλοτε αφηρημένο και ατμοσφαιρικό. Μέσα από αυτή την απρόσμενη θεματολογία, το έργο κρύβει μια ιδιαίτερη ευρηματικότητα και ευαισθησία, πολύ πέρα από αυτό που θα περίμενε κανείς από μια "Καντάτα για Μανιτάρια".

Aπολαύστε!

I. Carmen veris: 

Ξεκινά με ανάλαφρες, σχεδόν παιχνιδιάρικες υφές, που παραπέμπουν στην άνθιση της άνοιξης. Η χορωδία αναπτύσσει πολυφωνικές γραμμές, με συχνές εναλλαγές ρυθμού και τονισμών, δημιουργώντας μια αίσθηση φυσικής κίνησης και ροής.

ΙΙ. Timor:

Πιο σκοτεινό και τεταμένο ηχητικό τοπίο, αντανακλά τον φόβο για τα δηλητηριώδη μανιτάρια. Οι αρμονίες γίνονται πιο πυκνές και τα ηχοχρώματα πιο επιθετικά. Τα κρουστά παίζουν καθοριστικό ρόλο στη δραματική ατμόσφαιρα, ενώ η χορωδία χρησιμοποιεί τονισμό και εκφραστικότητα που παραπέμπουν σε κραυγή.

III. Carmen autumnus:

Μέρος με πιο στοχαστική διάθεση και χρωματικές εναλλαγές που αποδίδουν τη μελαγχολία και τον πλούτο του φθινοπώρου. Το πιάνο και το φλάουτο προσφέρουν διακριτικές συνοδείες, ενώ η χορωδία κινείται με ευγένεια και εσωτερικότητα.

IV. Luxuria:

Η τελευταία κίνηση αποπνέει χαρά, απόλαυση και μία σχεδόν μπαρόκ αίσθηση ευδαιμονίας. Χρησιμοποιούνται ρυθμικά μοτίβα και επαναλήψεις που ενισχύουν την αίσθηση της πληρότητας, με την αρμονία να γίνεται πλουσιότερη και πιο τονική σε σχέση με τις προηγούμενες κινήσεις.