Marcel Ducham: Σονάτα, τυχαιότητα και ο ήχος του λάθους...

Marcel Duchamp: "Sonata", Philadelphia Museum of Art 

Ήταν 2 Οκτωβρίου 1968, όταν ο Marcel Duchamp πέθανε ξαφνικά σε ηλικία 81 χρονών από καρδιακή ανακοπή. Μέχρι τότε ζούσε σχετικά ήσυχα και μακριά από τη δημόσια καλλιτεχνική σκηνή, παρότι εξακολουθούσε να επηρεάζει τη σύγχρονη τέχνη. 

Ο Γάλλος καλλιτέχνης υπήρξε πρωτοπόρος του μοντερνισμού, ήταν γνωστός για την επιρροή του στον κυβισμό, το ντανταϊσμό και την εννοιολογική τέχνη. Ξεκίνησε ως ζωγράφος, αλλά σύντομα στράφηκε σε ριζοσπαστικές ιδέες που αμφισβητούσαν την παραδοσιακή τέχνη, επηρεάζοντας βαθιά την καλλιτεχνική σκέψη του 20ού αιώνα και ανατρέποντας τα όρια ανάμεσα στην τέχνη και τη ζωή.

Πέρα από τη ζωγραφική, ασχολήθηκε με το θέατρο, τη γλυπτική, τη φωτογραφία, αλλά και τη μουσική με μια προσέγγιση άκρως πειραματική.


Μπορούμε να πούμε ότι ως παιδί είχε κάποια επαφή με τη μουσική, αν και δεν έκανε ποτέ συστηματικές σπουδές. Μεγάλωσε σε ένα καλλιτεχνικά ευαισθητοποιημένο περιβάλλον όπου η μουσική ήταν σημαντικό μέρος της οικογενειακής ζωής. Η μητέρα του έπαιζε πιάνο, ενώ οι δύο αδελφές του, η Yvonne και η Magdeleine, ασχολήθηκαν σοβαρά με τη μουσική, ως πιανίστα και ως βιολονίστα, αντίστοιχα. Ο ίδιος, έλαβε βασικά μαθήματα πιάνου χωρίς όμως να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Η έστω και ελλιπής ενασχόλησή του με τη μουσική είναι εμφανής σε ορισμένα πρώιμα έργα του, όπως η ελαιογραφία που φιλοτέχνησε το 1911 με τίτλο "Sonata" και απεικονίζει μια σκηνή μουσικής εκτέλεσης με μέλη της οικογένειάς του.
Η αδελφή του Yβόν παίζει πιάνο, η Mαντλέν βιολί και η Συζάν σε πρώτο πλάνο ίσως τραγουδά, ενώ η μητέρα τους παρακολουθεί στο βάθος.

Η σύνθεση χαρακτηρίζεται από γεωμετρική ισορροπία και πρώιμες κυβιστικές επιρροές, χωρίς όμως την πλήρη αποδόμηση που θα χαρακτηρίσει τα μεταγενέστερα έργα του Ντυσάν. Κυριαρχούν θερμά χρώματα, σε απόχρώσεις της ώχρας.

Το έργο αποκαλύπτει την ικανότητα του δημιουργού να κινείται με άνεση εντός των καλλιτεχνικών ρευμάτων της εποχής του, προτού εγκαταλείψει τη ζωγραφική υπέρ της εννοιολογικής τέχνης. Η εικαστική "Sonata" του Μαρσέλ Ντυσάν συνδυάζει προσωπική έκφραση με πειραματισμό στη φόρμα και αποτελεί μεταβατικό σημείο ανάμεσα στην παραδοσιακή εικαστική αναπαράσταση και την ανατροπή της.

Αξίζει να αναφερθεί πως παρά την -έστω και περιορισμένη- μουσική του καλλιέργεια, ο Ντυσάν δήλωνε πως η μουσική δεν τον συγκινούσε. Τη θεωρούσε υπερβολικά συναισθηματική και προσκολλημένη σε παρωχημένα αισθητικά πρότυπα. Η στάση του προς τη μουσική, όπως και προς την τέχνη γενικότερα, ήταν αποστασιοποιημένη, ειρωνική και εννοιολογική. Η μουσική δεν τον ενδιέφερε ως έκφραση συναισθήματος, αλλά ως πεδίο πειραματισμού, ανατροπής και ιδεών.

Παρόλες τις απόψεις του, η μουσική τον σημάδεψε και τον ενέπνευσε να την προσεγγίσει μέσα από το πρίσμα της εννοιολογικής τέχνης, συμβάλλοντας -έστω και έμμεσα- στην εξέλιξη της πειραματικής μουσικής και της ηχητικής τέχνης του 20ού αιώνα.



Το 1913, ο Mαρσέλ Ντυσάν δημιούργησε το "Erratum Musical", ένα από τα πρώτα του πειραματικά έργα που εξερεύνησαν τη μουσική μέσω των αρχών του τυχαίου, πολύ πριν αυτές καθιερωθούν από μεταγενέστερους συνθέτες όπως ο John Cage.

πηγή: openculture

Το έργο είναι γραμμένο για τρεις φωνές(του ίδιου και των δύο αδελφών του, Yβόν και Μαντλέν) και δεν ακολουθεί καμία παραδοσιακή μουσική δομή. Η μέθοδος σύνθεσης βασίζεται σε μια αυστηρά τυχαία διαδικασία: ο Ντυσάν έγραψε 25 νότες σε χαρτάκια, τα τοποθέτησε σε ένα καπέλο και τα τράβηξε ένα προς ένα, καταγράφοντας τη σειρά με την οποία εμφανίστηκαν. Αυτή η αλληλουχία, χωρίς μελωδική πρόθεση ή αρμονικό σχεδιασμό, αποτέλεσε τη βάση για την εκτέλεση του έργου.

Με το "Erratum Musical", ο Ντυσάν δεν ενδιαφέρεται για την αισθητική του ήχου, αλλά για την έννοια του "λάθους", της τυχαιότητας και της απουσίας ελέγχου.
Το κείμενο που συνοδεύει το έργο είναι ένας λεξικογραφικός ορισμός της γαλλικής λέξης imprimer (εκτυπώνω, αποτυπώνω, χαράσσω). Με το έργο αυτό, ο Ντυσάν δεν αναδεικνύεται ως μουσικός, αλλά ως καλλιτέχνης της ιδέας, που μεταφέρει την εννοιολογική σκέψη στον χώρο της μουσικής.

Ο τίτλος "Erratum Musical" σημαίνει κυριολεκτικά "μουσικό σφάλμα ή τυπογραφικό λάθος" και αποτελεί λογοπαίγνιο με την τυπογραφία, τη διαδικασία της εκτύπωσης και την εγγραφή ήχου, συνδέοντας έτσι την έννοια του λάθους με τη δημιουργικότητα.
Το έργο συνοψίζει την πρόθεση του Ντυσάν να υπονομεύσει τα καθιερωμένα αισθητικά και δομικά πρότυπα και να προτείνει νέους τρόπους ακρόασης και κατανόησης της μουσικής. Αποτελεί, δε, ένα από τα πρώτα πειραματικά έργα στον χώρο της αλεατορικής μουσικής.

Το "Erratum Musical" είναι σημαντικό γιατί προηγήθηκε έργων όπως το "Music of Changes" του John Cage, που χρησιμοποίησαν την "τύχη" ως βασικό εργαλείο της δημιουργίας. Εντάσσεται στην avant-garde που πειραματίζεται με τα όρια της μουσικής και της τέχνης, εισάγοντας την τυχαιότητα και την αφαίρεση ως βασικά στοιχεία της δημιουργικής διαδικασίας.

Marcel Ducham: "Erratum Musical":