"Το μεγαλείο πέφτει": Μουσικές προσεγγίσεις του Τέννυσον από κορυφαίους Βρετανούς συνθέτες...

Ο Άλφρεντ Τέννυσον θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Άγγλους ποιητές και βασικός εκπρόσωπος της βικτωριανής ποίησης. Το αναγνωστικό κοινό τον αγκάλιασε από την πρώτη επαφή με το έργο του, όπως και οι κριτικοί, αλλά και η ίδια η βασίλισσα Βικτωρία, η οποία, σε αναγνώριση του ταλέντου του, τού απένειμε τον τίτλο του "δαφνοστεφούς ποιητή" (Poet Laureate). Το 1884 του αποδόθηκε επίσης ο αριστοκρατικός τίτλος του λόρδου.

Η τρίτη έκδοση του πρώτου μακροσκελούς ποιήματός του, "The Princess - Η Πριγκίπισσα", περιλάμβανε και ποιήματα που αγαπήθηκαν ως ανεξάρτητα. 

Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το ποίημα που θα μας απασχολήσει σήμερα, με τίτλο: "The Splendour Falls - Το μεγαλείο πέφτει".

"The splendour falls on castle walls

And snowy summits old in story:

The long light shakes across the lakes,

And the wild cataract leaps in glory..."

"Στου κάστρου τα τοιχώματα το μεγαλείο πέφτει 

και σε κορφές πανάρχαιες που τις σκεπάζει χιόνι.

Το φως το μακρινό τις λίμνες αυλακώνει

κι ο άγριος καταρράκτης χύνεται αγλαός.

Ήχησε σάλπιγγα, ήχησε! Κάνε την άγρια ηχώ να φτερουγίσει

ήχησε σάλπιγγα. απάντησε, ηχώ πριν σβήσεις, σβήσεις, σβήσεις

Ω, αφουγκράσου, ω άκου! Πόσο αχνά, καθάρια

κι ακόμη αχνότερα, πιο καθαρά, πιο πέρα ροβολούν! 

Ω, τι γλυκά πέρα από βράχο και πλαγιά

τα κόρνα από των ξωτικών τη χώρα αχνά ηχούν!

Ήχησε, ν' ακούσουμε την πορφυρή χαράδρα ν' αντηχήσει

ήχησε σάλπιγγα. απάντησε, ηχώ πριν σβήσεις, σβήσεις, σβήσεις

Ω έρωτα! Εκείνη σβήνει εκεί στον αχανή ουρανό,

λιγοθυμά πάνω σε λόφο, κάμπο ή ποταμό

μα η δική μας αντηχεί από ψυχή σ' άλλη ψυχή,

και μεγαλώνει, μεγαλώνει εσαεί.

Ήχησε σάλπιγγα, ήχησε! Κάνε την άγρια ηχώ να φτερουγίσει

ήχησε σάλπιγγα. απάντησε, ηχώ πριν σβήσεις, σβήσεις, σβήσεις"
                                         
                                                   Από τη συλλογή "Η πριγκίπισσα"

(Άλφρεντ Τέννυσον: "12 Ποιήματα", εκδ. Διώνη, απόδοση: Παντ. Ανδρικόπουλος, σελ.7)

Πρόκειται για ποίημα άφθαστης μουσικότητας, καθώς στο πρωτότυπο παρατηρείται εσωτερική ομοιοκαταληξία στον 1ο και 3ο στίχο κάθε στροφής (π.χ. falls - walls, shakes - lakes).

Το ποίημα περιγράφει ένα μαγευτικό φυσικό τοπίο και τον τρόπο με τον οποίο το φως κινείται μέσα σε αυτό. Κεντρική θέση κατέχει ο ήχος της σάλπιγγας: άλλοτε άγριος, άλλοτε τρυφερός ή με πνευματική χροιά. Ο ποιητής απευθύνεται στον ακροατή, καλώντας τον να αφουγκραστεί την αντήχηση. Στη δεύτερη στροφή, η σκηνή επεκτείνεται στον μυστηριώδη κόσμο των ξωτικών (Elfland), ενώ η τελευταία στροφή αφήνει έναν διακριτικό υπαινιγμό για την αθανασία της ανθρώπινης ψυχής.

Ο συγκερασμός ρομαντικού οίστρου και τρυφερότητας με φιλοσοφική ενδοσκόπηση της ανθρώπινης ύπαρξης είναι εξαιρετικά επιτυχημένος. Καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι το ποίημα συγκίνησε πλήθος καλλιτεχνών:

1. Ήταν το 1885, όταν ο Φρέντερικ Ντήλιους μελοποιεί το συγκεκριμένο ποίημα του Τέννυσον. Σε μια εποχή όπου ο συνθέτης βρισκόταν ακόμη στην αναζήτηση της προσωπικής του μουσικής φωνής, δημιουργεί μια σύνθεση που ξεχωρίζει για τον έντονο λυρισμό, την ποιητικότητα και τη χρωματική πλούσια υφή. Ο Ντήλιους αναθέτει την έκφραση του ποιήματος στις αγγελικές φωνές μιας χορωδίας, οι οποίες δεν υπηρετούν απλώς το κείμενο, αλλά γίνονται φορείς χρωμάτων, διαθέσεων, εικόνων και ηχητικών εφέ.

Η μουσική ροή είναι αιθέρια και διαφανής, με συχνές εναλλαγές υφής και δυναμικών, δημιουργώντας την εντύπωση μιας ηχητικής ζωγραφικής. Η χορωδία περιγράφει τις εικόνες της φύσης, τη λάμψη που πέφτει στους τοίχους του κάστρου, τον ήχο της σάλπιγγας, τις αντηχήσεις στα βουνά, και την ποιητική διάθεση του δειλινού...

Delius: "The Splendour falls on Castle Walls":

2. Το 1896, σε ηλικία μόλις 24 ετών, ο Ralph Vaughan Williams συνέθεσε ένα τραγούδι για φωνή και πιάνο βασισμένο στο ποίημα του Τέννυσον, "Το μεγαλείο πέφτει".

Παρόλο που πρόκειται για μια πρώιμη σύνθεση, ήδη διαφαίνεται το μελωδικό χάρισμα, η λεκτική ευαισθησία και η λυρική φαντασία που θα χαρακτήριζαν το μετέπειτα έργο του συνθέτη.

Ralph Vaughan Williams: "The Splendour Falls":

3. Το ποίημα περιλαμβάνεται επίσης στον κύκλο τραγουδιών του Gustav Holst, "Four Songs from "The Princess" (έργο του 1907), βασισμένο σε ποιήματα του Alfred Tennyson. Ο κύκλος ανήκει στην πρώιμη δημιουργική περίοδο του Χολστ και αναδεικνύει τη βαθιά του σύνδεση με την αγγλική ποίηση και το λυρικό στοιχείο.

Η μελοποίηση αποτελεί κομψοτέχνημα. Διακρίνεται για την εκλεπτυσμένη απλότητα, τη διακριτική μουσικότητα, την υποβλητική, λυρική γλώσσα, προσφέροντας μια μοναδική φωνητική ερμηνεία της ποίησης του Tέννυσον. Ο Χολστ καταφέρνει να γεφυρώσει τον ποιητικό λόγο με τη μουσική σε μια σύνθεση σπάνιας ομορφιάς, που παραμένει ένα πολύτιμο στολίδι της αγγλικής λυρικής παράδοσης.

Gustav Holst, "Four Songs from "The Princess - The Splendour Falls":

4. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Βρετανός συνθέτης Benjamin Britten συνέθεσε το έργο "Serenade for Tenor, Horn and Strings, Op. 31", ανταποκρινόμενος σε ένα αίτημα του νεαρού και χαρισματικού κορνίστα Dennis Brain. Η σύνθεση ολοκληρώθηκε το 1943 και αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Μπρτίττεν, όπου η φωνή, το κόρνο και τα έγχορδα συνυπάρχουν σε μια ατμόσφαιρα ονειρική, μελαγχολική και στοχαστική.
Το έργο είναι ουσιαστικά μια μουσική "σκηνή της νύχτας", που περιλαμβάνει μια εισαγωγή και έναν επίλογο, παιγμένους από σόλο κόρνο, ενώ μεταξύ τους παρεμβάλλονται έξι μελοποιημένα ποιήματα Άγγλων ποιητών, από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα. Τα ποιήματα επιλέχθηκαν με κοινό θεματικό άξονα τη νύχτα, ως φυσικό φαινόμενο, αλλά και ως υπαρξιακή κατάσταση...ηρεμία, γαλήνη, μαγεία, αλλά και τρόμος, σκοτεινές σκέψεις, υπαινιγμοί θανάτου. Το κόρνο παίζει καθοριστικό ρόλο, άλλοτε ηχεί σαν σάλπισμα από απόσταση, άλλοτε σαν εσωτερική φωνή ή απόηχος της ανθρώπινης ψυχής.

Το τρίτο μέρος του έργου φέρει τον τίτλο "Nocturne" και βασίζεται στο παραπάνω ποίημα του Τέννυσον. Πρόκειται  για μια συγκινητική μουσική αναπαράσταση της απόκοσμης, σχεδόν μυθικής εικόνας που περιγράφει ο Τέννυσον. Ο ήχος γίνεται φορέας συναισθήματος, μνήμης και στοχασμού, ενώ η "αντήχηση" στο ποίημα αντανακλάται και μουσικά με επαναλήψεις και απόηχους μέσα στην ορχήστρα και τη φωνή.

Britten: "Serenade for tenor, horn & strings, Op.31 - Nocturne" / Peter Pears

5. Τέλος, μια ξεχωριστή θέση στις μουσικές αποτυπώσεις του ποιήματος "The Splendour Falls" του Τέννυσον κατέχει η βαθιά λυρική εκδοχή του Cecil Armstrong Gibbs, ενός συνθέτη που υπήρξε ιδιαίτερα αγαπητός στη βασίλισσα Ελισάβετ και γνώρισε ευρεία αναγνώριση και αγάπη στη Βρετανία, κυρίως χάρη στη σημαντική του συμβολή στη χορωδιακή μουσική.

Ο Gibbs υπήρξε μαθητής των διακεκριμένων Βρετανών μουσικών Ralph Vaughan Williams και Adrian Boult, γεγονός που διαμόρφωσε τη μουσική του αισθητική και ενίσχυσε την αφοσίωσή του σε έναν εθνικό, λυρικό ήχο.
Η μελοποίηση του είναι βαθιά εκφραστική, με σαφώς αναγνωρίσιμη αγγλική εθνική χροιά. Ο συνθέτης χρησιμοποιεί ευφάνταστα μοτίβα εμπνευσμένα από βρετανικά λαϊκά τραγούδια, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσει μια λεπτοδουλεμένη ιμπρεσιονιστική ατμόσφαιρα, που παραπέμπει στον Κλωντ Ντεμπισί, συνθέτη τον οποίο ο Gibbs θαύμαζε βαθύτατα και συχνά επικαλούνταν για τις πρωτοποριακές του συνθετικές ιδέες.

Cecil Armstrong Gibbs: "The Splendour Falls":

Το κείμενο γράφτηκε στη μνήμη του Alfred Tennyson, ο οποίος έφυγε από τη ζωή στις 6 Οκτωβρίου 1892, σε ηλικία 83 ετών, ύστερα από σύντομη ασθένεια με συμπτώματα γρίπης, που πιθανόν εξελίχθηκε σε πνευμονία. Μέχρι την τελευταία στιγμή διατήρησε διαύγεια πνεύματος. 
Ο θάνατός του προκάλεσε βαθιά συγκίνηση στη βρετανική κοινωνία, καθώς ο Τέννυσον δεν ήταν απλώς ο "δαφνοστεφής ποιητής" της Βικτωριανής εποχής, αλλά και μια συμβολική μορφή εθνικής ενότητας και πολιτιστικής ταυτότητας. Η κηδεία του πραγματοποιήθηκε με τιμές εθνικού ήρωα, στο Αβαείο του Γουέστμινστερ, όπου ετάφη στο περίφημο "Poets’ Corner", δίπλα σε άλλους σπουδαίους ποιητές.

Στο μπλογκ υπάρχουν κι άλλα κείμενα για τον Τέννυσον. Περιηγηθείτε!