Δεν γνωρίζω τί τίτλο θα πάρει, "Καταιγίδα" ή "Κατερίνα"...

 

"Γιατί οι άνθρωποι δεν πετούν; Σας ρωτώ. Γιατί οι άνθρωποι δεν πετούν σαν τα πουλιά;
[...]
Κάποτε μου άρεσε πολύ να βγαίνω το πρωί στον κήπο, μόλις βγει ο ήλιος. Να πέφτω στα γόνατα και να προσεύχομαι. Και να κλαίω. Και να μην ξέρω κι η ίδια για ποιο πράγμα να προσεύχομαι, γιατί να κλαίω. Και τι όμορφα ονείρατα που έβλεπα! Τι όμορφα ονείρατα! Χρυσοστόλιστους ναούς και υπέροχους κήπους κι όλο να τραγουδούν οι αόρατες φωνές και να μοσχοβολάει κυπαρίσσι και τα βουνά και τα δέντρα να μη μοιάζουν με συνηθισμένα, αλλά σα να βγήκαν από τις εικόνες και γω να πετάω, να πετάω στον αέρα...
Ακόμα και τώρα βλέπω καμμιά φορά στον ύπνο μου ότι πετάω, μα σπάνια και τελείως διαφορετικά. Όλο προσπαθεί να τρυπώσει στο μυαλό μου κάποιο όνειρο και πουθενά δεν μπορώ να τού ξεφύγω. Αρχίζω να συλλογίζομαι, σκορπούν οι σκέψεις. Αρχίζω να προσεύχομαι, δεν πιάνει η προσευχή. Άλλο ψελλίζει η γλώσσα κι άλλο σκέφτομαι. Σα να μου ψιθυρίζει στ'αυτί ο εξ' από δω κι όλο μού μιλάει για πράγματα πονηρά. Και φαντάζομαι πράγματα που με κάνουν να ντρέπομαι. Τι μου συμβαίνει; Κάτι κακό θα συμβεί.
[...]
Τις νύχτες δεν κοιμάμαι. Όλο ακούω κάτι ψιθύρους, κάποιος να μού μιλάει τρυφερά σα να γουργουρίζει περιστέρι. Δεν ονειρεύομαι πλέον όπως παλιά τα δέντρα του παραδείσου και τα βουνά, αλλά σα να μ' αγκαλιάζει κάποιος σφιχτά και να με οδηγεί κάπου και γω να τον ακολουθώ...Να τον ακολουθώ..."

(Αλεξάντρ Οστρόφσκι: "Καταιγίδα" - ρώσικος τίτλος: "Гроза")

Σκηνικά για το δράμα του Οστρόφσκι

Από τους γνωστότερους θεατρικούς μονολόγους της ρωσικής δραματουργίας είναι ο παραπάνω, ο μονόλογος της Κατερίνας από την "Καταιγίδα" του Αλεξάντρ Οστρόφσκι. Ο συγγραφέας που έχει θεωρηθεί πρόδρομος του Τσέχωφ, στο δράμα του αυτό αναφέρεται στην τσαρική Ρωσία των μέσων του 19ου αι. και αφηγείται την ιστορία μιας νεαρής γυναίκας που οδηγείται στην αυτοκτονία από την υποκριτική ηθική της κοινωνίας. 

Η παντρεμένη Κατερίνα ερωτεύεται τον νεαρό γείτονά της. Αναγνωρίζει το σφάλμα της, όμως είναι πάνω από τις δυνάμεις της και δεν μπορεί να καταλαγιάσει τα συναισθήματά της. Έτσι, ομολογεί τον έρωτά της στον άνδρα της. Οι συγγενείς για να "γλυτώσουν" την κατακραυγή διώχνουν το νεαρό μακριά και η Κατερίνα βλέποντας ένα σημαδιακό όνειρο, αυτοκτονεί.

Λέγεται πως το όνειρο στην "Καταιγίδα" δεν επινοήθηκε από τον συγγραφέα, αλλά ήταν το όνειρο, που είδε μια νύχτα η ηθοποιός που πρωτοέπαιξε το ρόλο της Κατερίνας,  Λιουμπόβ Κοσίτσκαγια, με την οποία ο δραματουργός διατηρούσε σχέσεις, παρόλο που και οι δυο τους ήταν παντρεμένοι.

Στο επίκεντρο του έργου βρίσκεται το διαχρονικό θέμα του απαγορευμένου έρωτα, και κέντρισε το ενδιαφέρον του Λέος Γιάνατσεκ ως λαογράφου και μουσικολόγου.

"Έπειτα από ασυνήθιστα μεγάλο κόπο ολοκλήρωσα την τελευταία μου όπερα. Δεν γνωρίζω τί τίτλο θα πάρει, "Καταιγίδα" ή "Κατερίνα"...Με τον πρώτο τίτλο υπάρχουν κι άλλες όπερες. Με το Κατερίνα δηλώνω πως ασχολούμαι μόνο με "γυναικείες" όπερες(Γενούφα κλπ)" 

(από επιστολή του Λέος Γιάνατσεκ προς την Καμίλα)

Τα ρωσικά θέματα εμφανίζονται συχνά στο έργο του Γιάνατσεκ. Αυτό το τραγικό δράμα από την τσαρική Ρωσία του Οστρόφσκι τού έδωσε την έμπνευση για ένα από τα πιο λυρικά έργα του, την πρώτη "ώριμη" όπερά του, που πήρε τον τίτλο: "Káťa Kabanová".

Η έμπνευση σε μεγάλο βαθμό προέρχεται κι από την αγάπη του Γιάνατσεκ για τη νεαρή, Καμίλα Στόσλοβα, στην οποία αφιερώθηκε η όπερα. Οι δυο τους γνωρίστηκαν το 1917. Παρόλο που ήταν και οι δυο παντρεμένοι, παρόλη την τεράστια διαφορά ηλικίας τους (εκείνος 63, εκείνη 26), ο έρωτας που γεννήθηκε ανάμεσά τους στάθηκε παράφορος! Η σχέση τους αναπτέρωσε τον Γιάνατσεκ κι έφερε πρωτοφανή δημιουργική δραστηριότητα του συνθέτη. 

"Η εμφάνιση και ο χαρακτήρας σου είναι αξιαγάπητα τόσο, που και μόνο με την παρουσία σου καταφέρνεις να δημιουργείς μια υπέροχη ατμόσφαιρα", γράφει ο Γιάνατσεκ στην "λάγνα τσιγγάνα" του, όπως αποκαλούσε την Καμίλα..
"Διαβάζω στα μάτια σου όσα μάς ένωσαν. Τον θυελλώδη άνεμο και τη ζέστη του ήλιου σαν μοίρα..."

O Γιάνατσεκ εμπνεύστηκε από την Καμίλα τους πρωταγωνιστικούς χαρακτήρες τριών από τις όπερές του: της Κάτιας στην "Káťa Kabanová" , της Μπιντρούσκα στη "Μικρή πονηρή αλεπουδίτσα" και της Eλίνας στην "Υπόθεση Μακρόπουλος".

Όταν ο συνθέτης διάβασε από τσέχικη μετάφραση το θεατρικό του Οστρόφσκι επιδόθηκε άμεσα στη σύνθεση μιας όπερας, το λιμπρέτο της οποίας έγραψε ο ίδιος. Όμως, τον προβλημάτιζε ο τίτλος επειδή υπήρχαν αρκετά θεατρικά και μουσικοδράματα τιτλοφορούμενα: "Καταιγίδα". Επίσης δεν θεωρούσε την καταιγίδα κύριο χαρακτηριστικό εστίασης της πλοκής, αλλά την πάλη συναισθημάτων που βίωνε η Κατερίνα μέσα της.

H αφίσα της πρεμιέρας

Έτσι σκέφτηκε το όνομά της να αποτελέσει τον τίτλο της όπερας.
Επιλέγηκε το Káťa = Katya, υποκοριστικό του Κατερίνα στις σλαβόφωνες χώρες και προστέθηκε και το οικογενειακό όνομα Kabanova για να γίνει προφανές ότι σχετίζεται με το θέμα του Οστρόφσκι. Έτσι προέκυψε ο οριστικός τίτλος της όπερας: "Káťa Kabanová".

Ο Γιάνατσεκ αργότερα πρόσθεσε ορχηστρικά ιντερμέδια μεταξύ των επιμέρους σκηνών, έτσι ώστε να υπάρχει χρόνος για αλλαγές σκηνικών χωρίς διακοπτόμενες παύσεις. 

H Kάτια είναι πουλί σε κλουβί, είναι ψάρι έξω από το νερό. Κάποιος ζωγράφος θα φιλοτεχνούσε το πορτρέτο της  με την νεαρή κοπέλα να κρατά ένα περιστέρι, καθώς κυριολεκτικά όσα αντανακλά η εικόνα της συνοψίζονται σε μια λέξη: αθωότητα...
Η όπερα του τσέχου συνθέτη χαρακτηρίζεται από ψυχολογική διορατικότητα. Αποτελεί ύμνο στον έρωτα και την ελευθερία στο πάθος και τη ζωή, παρόλη την τραγική κατάληξη της ηρωίδας. Δοσμένο με τρυφερότητα και πραγματισμό, ένα  έργο με ονειρική μουσική, το οποίο ο Γιάνατσεκ συνέθεσε στο τέλος της δημιουργικής του πορείας.

Συγχρόνως είναι η τραγική φωνή της εποχής, η κραυγή της ψυχής των ανθρώπων, που δεν αντέχουν την καταπίεση.

Η παγκόσμια πρεμιέρα έγινε πριν έναν αιώνα ακριβώς, στις 23 Νοεμβρίου του 1921 στο Εθνικό Θέατρο του Μπρνο και γνώρισε τεράστια επιτυχία. Ακολούθησαν και άλλες παραστάσεις σε πολλά μεγάλα ευρωπαϊκά θέατρα, πάντα με το κοινό να υποδέχεται την πρώτη ώριμη όπερα του τσέχου συνθέτη με επευφημίες... 

Leos Janacek: "Kat'a Kabanova - Overture":

Kι ένα απόσπασμα τεράστιας εκφραστικής δύναμης από το "Μονόλογο της Κατερίνας".
Πράξη Β': "Ζωή, δυστυχία!"