Καντάτα για τον Ιωάννη Δαμασκηνό...

 

"Τον υμνογράφον και σεπτόν Ιωάννην της Εκκλησίας, παιδευτήν και φωστήρα,
και των εχθρών αντίπαλον υμνήσωμεν πιστοί..."

(Κοντάκιον Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού)
(πηγή: impantokratoros)

 

Τη μνήμη του πολυμαθούς θεολόγου, περίφημου εκκλησιαστικού συγγραφέα και ευσεβούς Βυζαντινού μοναχού Ιωάννη Δαμασκηνού τιμά σήμερα, 4 Δεκέμβρη η Εκκλησία, Ορθόδοξη, Λουθηρανική και Αγγλικανική.
Γεννήθηκε σε εξέχουσα -πνευματικά, κοινωνικά και οικονομικά- οικογένεια της Δαμασκού, έδρα τότε του αραβικού χαλιφάτου, εξ ου και το προσωνύμιό του.
Ο Δαμασκηνός υπήρξε και εξαιρετικός υμνογράφος,  ένας "μαΐστωρ της μουσικής", όπως χαρακτηρίζεται λόγω του πλούσιου μουσικού έργου του. 

(russian icons)

"Θείον όργανον, της Εκκλησίας, λύρα εύσωμος, της ευσεβείας, ανεδείχθης Ιωάννη πανεύφημε' όθεν πυρσεύεις του κόσμου τα πέρατα, ταις των σοφών σου δογμάτων ελλάμψεσι. Πάτερ Όσιε, Χριστόν τον Θεόν ικέτευε, δωρήσασθαι ημίν το μέγα έλεος"

(Απολυτίκιο Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού) (πηγή: impantokratoros)

Η συμβολή του Αγίου Ιωάννου στην εικονομαχία, υπήρξε ανεκτίμητη και η παράδοση διασώζει πως αυτή η στάση του εξόργισε τον  Λέοντα τον Ίσαυρο, ο οποίος διέταξε να στείλουν στον χαλίφη πλαστή επιστολή του Δαμασκηνού, όπου να παραδέχεται ότι αυτός προσέφερε την πόλη στους Βυζαντινούς. Ο χαλίφης θυμωμένος διέταξε να κόψουν το χέρι του Ιωάννη, όπως και έπραξαν. Ο Άγιος πήρε το κομμένο χέρι και πήγε να προσευχηθεί γονατιστός μπρος στην εικόνα της Παναγίας. Ο θρύλος μεταφέρει πως το  χέρι του Αγίου, θεραπεύτηκε μόνο του, ως εκ θαύματος. 

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΜΠΝΕΥΣΗ:

Την ιστορία της ζωής του Ιωάννη του Δαμασκηνού αφηγείται στο 12 κεφαλαίων ομώνυμο ποίημά του ο Aλεξέι Τολστόι. Είναι ποίημα του 1859, απόσπασμα από το όγδοο κεφάλαιο του οποίου χρησιμοποίησε ο ρώσος συνθέτης, Σεργκέι Τανέγιεφ για την καντάτα του: "John of Damascus, Op.1 ", την οποία αφιέρωσε  στη μνήμη του Νικολάι Ρουμπινστάιν, που ο πρόωρος θάνατός του toν έπληξε βαριά, καθώς τον αγαπούσε και τον σέβονταν. 

Η "θρησκευτικής αφετηρίας" σύνθεση για μικτή χορωδία και ορχήστρα αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αν αναλογιστούμε τις δηλώσεις του συνθέτη περί αθεϊσμού και πως "η ιερή μουσική δεν το συγκινούσε επ'ουδενί".

Η σύνθεση ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία, καθώς προηγήθηκε μια μακρά, προπαρασκευαστική εργασία με αντιθετικά επιλεγμένα μουσικά θέματα.

Η καντάτα "Ιωάννης, ο Δαμασκηνός" ουσιαστικά θεωρείται η πρώτη μουσική δημιουργία του Τανέγιεφ και είναι αυτήν που ο ίδιος ο απαιτητικός συνθέτης όρισε ως "Op. 1".

Οι κριτικοί  της εποχής έγραψαν:
"Πρόκειται για μια υπέροχη μουσική σύνθεση, στην οποία εντοπίζουμε λεπτά και έξυπνα σχεδιασμένα εφέ. Μια σύνθεση δουλεμένη στο σύνολό της με σοβαρότητα, έμπνευση και σεβασμό"... 

Από τους ειδικούς τονίστηκε η εξαιρετική μαεστρία του συνθέτη στην αντίστιξη και την πολυφωνική τεχνική κι εκφράστηκαν αναλογίες με τον Μπαχ, και ότι η όλη διαδικασία έμοιαζε πολύ με αυτή του λεπτολόγου Μπετόβεν, που σημείωνε πρώτα όλα τα προτεινόμενα θέματα, τα επεξεργαζόταν ως μουσικό υλικό κι έπειτα κατέληγε στην επιλογή της μελωδίας και αρμονικής επεξεργασίας της.

Το όγδοο κεφάλαιο του ποιήματος του Τολστόι, που στηρίζεται η καντάτα είναι μέρος του τροπαρίου, που συνέθεσε ο Δαμασκηνός ως παρηγοριά για το θάνατο ενός αδελφού μοναχού. 

"Πηγαίνω σε ένα μονοπάτι άγνωστο 

προχωρώ μεταξύ φόβου και ελπίδας.

Το βλέμμα ξεθωριασμένο, το στήθος παγωμένο,

Δεν ακούω τίποτε, οι φλέβες είναι κλειστές.

Μένω σιωπηλός, ασάλευτος,

δεν μπορώ ν' ακούσω τους λυγμούς των αδελφών

και ο μπλε καπνός από τα θυμιατήρια

ανακατεύει το άρωμα.

Αιώνιος ύπνος ενώ κοιμάμαι,

η αγάπη μου δεν πεθαίνει.

Και προσεύχομαι αδελφοί,

κι όλοι φωνάζουν στον Κύριο:

Κύριε! Κύριε! Κύριε!

Τη μέρα, που η σάλπιγγα

θα ηχήσει το τέλος του κόσμου,

δέξου τον αποθανόντα υπηρέτη Σου
στο ευλογημένο βασίλειό Σου"
(μετάφραση δική μου από τα αγγλικά)

Βασικό μουσικό θέμα της καντάτας αποτελεί η παλιά ρωσική μελωδία  "Μετά των Αγίων ανάπαυσον" , περιορίζοντας την έκταση και διατηρώντας την αμιγή μελωδία, αποφεύγοντας κάθε χρωματισμό. Το άσμα εκφραστικό και κατανυκτικότατο, πρωτίστως αποτέλεσε για το συνθέτη σύμβολο ελπίδας, θάρρους, παρηγοριάς και ανακούφισης από τον πόνο. Η απαλή ηχηρότητα της μουσικής συνυπάρχει με τη γαλήνια αυστηρότητα της αντίστιξης. 

Η Καντάτα αναπτύσσεται σε  τρεις κινήσεις:

Η πρώτη κίνηση ξεκινά με μια μικρή τετράλεπτη ορχηστρική εισαγωγή και στη συνέχεια (3:36) η χορωδία εκτελεί το άσμα "Μετά των Αγίων ανάπαυσον" πάνω σε τετράφωνη φούγκα πένθιμου χαρακτήρα. 

Το Andante στη συνέχεια (12:50) είναι σύντομο, ειρηνικού, υποτονικού ύφους και περισσότερο αυστηρό αρμονικά, μέρος το οποίο τελειώνει με μια ξαφνική αλλαγή (14:42) στη δυναμική και την άρθρωση.

Στο δυναμικό τελευταίο μέρος σε μορφή ενεργητικής φούγκας η τρομπέτα παίζει σημαντικό ρόλο ως σηματοδότης του "τέλους του κόσμου". Μετά από ένα βροντερό ρολάρισμα από τα τύμπανα και δυνατές νύξεις των χάλκινων πνευστών (21:25), η μουσική διακόπτεται για να ηχήσει αμέσως μετά, ήρεμα και κατευναστικά. Στα τελευταία μέτρα οι φωνές, η μία μετά την άλλη, επαναλαμβάνουν τις τελευταίες λέξεις όλο και πιο αργά, ενώ βαθμιαία η ένταση ελαττώνεται σε ένα ντιμινουέντο υψηλής πνευματικότητας.

S. Taneyev: "St.John of Damascus, Cantata for mixed chorus and orchestra, Op. 1"

I. Adagio non troppo
II. Andante sostenuto
III. Fugue. Allegro