Poulenc: "Τέσσερα μοτέτα για τα Χριστούγεννα"...

 

"Η Προσκύνηση των Ποιμένων", Δ. Θεοτοκόπουλος

To παραπάνω εικαστικό με το ιδιαίτερο στυλ του Θεοτοκόπουλου που τιτλοφορείται: "Η Προσκύνηση των ποιμένων" φιλοτεχνήθηκε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του ζωγράφου. Απεικονίζει τη Θεία Γέννηση του Μεσσία στη Βηθλεέμ με τους βοσκούς και του Αγγέλους που ίπτανται να γιορτάζουν την έλευσή Του. Ο Eλ Γκρέκο, γνωστός για τις βαθιά θρησκευτικές του πεποιθήσεις και την τάση του προς τον μυστικισμό αποτυπώνει την εκστατική υποδοχή του Θείου γεγονότος με το φως και το σκοτάδι να τονίζουν τη δραματικότητα και να προκαλούν ανυπέρβλητη αίσθηση δέους στο θεατή.

Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του φίλου του Pierre-Octave Ferroud σε αυτοκινητικό δυστύχημα το 1935, ο Φρανσίς Πουλένκ στράφηκε και πάλι στο Χριστιανισμό, τον οποίο είχε απορρίψει όταν ήταν νέος. Αυτή η στροφή, τον οδήγησε στη γραφή πολλών ιερών χορωδιακών έργων.
Ανάμεσά τους και τα "Quatre motets pour le temps de Noel- Τέσσερα μοτέτα για τα Χριστούγεννα", που έγραψε το 1952. Ένα μοναδικό δείγμα σύμπραξης μεσαιωνικής πολυφωνίας με σύγχρονη αρμονία δημιουργεί ένα αιθέριο πέπλο ήχου και δυναμικής, όπου ξεδιπλώνονται οι λιτές μελωδίες του γρηγοριανού μέλους και μας οδηγούν στον ύψιστο σκοπό αυτής της θρησκευτικής μουσικής χαρίζοντας στον ακροατή "στιγμές στοιχειωτικής ομορφιάς με μια  τζαζ αυθάδεια", όπως χαρακτηριστικά έγραψαν οι αναλυτές. 

Ο συνθέτης πατά πάνω σε 4 κείμενα στη λατινική γλώσσα και πλάθει εξαίσιες μινιατούρες που ζωγραφίζουν τέσσερις πολύχρωμες σκηνές από την ιστορία της Θείας Γέννησης:

1. O magnum mysterium- Ω, Μέγα Μυστήριον

2. Quem vidistis pastores dicite-Πείτε, βοσκοί, ποιον είδατε

3. Videntes stellam-Ιδόντες τον Αστέρα

4. Hodie Christus natus est-Χριστός γεννάται σήμερον

1. Στο "O magnum mysterium" ο Πουλένκ αντιπαραβάλει αυστηρές, υφές με πλούσιες, αισθησιακές αρμονίες, δίνοντας ένα αργού τέμπο και συμβολιστικής βαθύτητας μέρος, αποτυπώνοντας  το δέος και το μυστήριο της γέννησης, ενώ συγχρόνως με απέριττη μουσική ευλάβεια εγκωμιάζεται η  Θεοτόκος.

2. Το "Quem vidistis pastores" είναι Γρηγοριανό άσμα, το κείμενο του οποίου έχει μελοποιηθεί την περίοδο της Αναγέννησης από πολλούς συνθέτες. Ο Πουλένκ διατυπώνει τη δική του προσέγγιση στα δυο διαφορετικού ύφους μέρη του κειμένου. 

"Θεία Γέννηση", Δ. Θεοτοκόπουλος

[Απλοποιημένη μορφή της "Προσκύνησης των Ποιμένων"
αποτελεί η "Θεία Γέννηση", αφού ο ζωγράφος
παραλείπει τους βοσκούς και μεταφέρει
τη σκηνή σε κυκλική μορφή]

Στο ερώτημα "Ποιον είδατε;" η μελωδική γραμμή δημιουργεί αίσθηση εσωτερικής αγωνίας και απορίας. Αντίθετα, στο μέρος του κειμένου: "Πείτε...και διακηρύξτε τη γέννηση του Χριστού" η μελωδία ακούγεται διαυγέστερη, ολόλαμπρη και δοξαστική, σκιαγραφώντας τη σκηνή της ουράνιας στρατιάς των αγγέλων, που με τις σάλπιγγές τους υμνούν: "Δόξα εν υψίστοις Θεώ, εν ανθρώποις ευδοκία".

3. Κρυστάλλινο, αγαλλιαστικό ακούγεται το "Videntes stellam" παραπέμποντας στην ήσυχη, γαλήνια, έναστρη νύχτα της Θείας Γέννησης. Μέσα σ' αυτή τη φωτολουσμένη βραδιά ταξιδεύουν οι Τρεις Μάγοι με ιερή προσδοκία και ενθουσιασμό. Η μελωδική κορύφωση με πλούσια φωνητικά μελίσματα δηλώνει την είσοδο των τριών βασιλέων στην ταπεινή καλύβα, που παρουσιάζουν τα δώρα τους. Έξω το αστέρι λάμπει, σκορπίζοντας το Φως του στην πλάση και τις ψυχές των ανθρώπων... 

4. Το τελευταίο μέρος του μοτέτου βασίζεται στο Γρηγοριανό αντίφωνο: "Hodie Christus natus est", που ακούγεται στον Εσπερινό ανήμερα τα Χριστούγεννα. Το αντίφωνο έχει διασκευαστεί από πολλούς συνθέτες, είτε ως ανεξάρτητο έργο, είτε σε συλλογή, όπως εδώ στη σύνθεση του Φρανσίς Πουλένκ.

"Χριστός, γεννάται σήμερον!

Σήμερον ενεφανίσθη ο Σωτήρ! 

Σήμερον ψάλλουν Άγγελοι επί Γης 

και οι αρχάγγελοι χαίρονται!

Σήμερον ας ψάλλουμε όλοι το ευφρόσυνο:

Δόξα εν Υψίστοις Θεώ
Αλληλούια!"

Αυτοί είναι οι στίχοι του Γρηγοριανού άσματος, που υμνεί τη μεγάλη μέρα της κατά σάρκα γέννηση του Χριστού μας. "Τα σύμπαντα σήμερον χαράς πληρούνται". Άγγελοι και άνθρωποι, λογικά και άλογα, επίγεια και επουράνια, όλα και όλοι προσκυνούν το μυστήριο της Θείας Γέννησης.

Τα "Quatre motets pour le temps de Noel"  είναι σύνθεση υψηλής πνευματικότητας, όπου συνυπάρχουν μουσικός νεοκλασικισμός και αρμονική λιτότητα πρώιμων εποχών με   τη σφραγίδα  της ιδιοφυίας του Πουλένκ,  υπογραμμίζοντας τις "δύο πλευρές μέσα του", αυτή του κοσμικού κι αυτή του μοναχού.
Tα Τέσσερα Μοτέτα αποτελούν δείγμα του ιδιαίτερου "ιερού ύφους" που καθιέρωσε ο Πουλένκ, ενσωματώνοντας σε θρησκευτικά θέματα στοιχεία της χαρακτηριστικής αισθησιακής, κοσμικής γλώσσας του.

 Poulenc: "Quatre motets pour le temps de Noel":